Əksər qadınlar hamilə olduqlarını artıq ilk həftələrdən bilir. Bəziləri qoxuya fərqli reaksiya verir, digərləri qeyri-adi dad hissiyyatından, üçüncüləri isə əhvalın tez-tez dəyişməsindən şikayətlənir. Amma bütün bu əlamətlər hamiləliyin 4-5-ci həftəsində, erkən toksikoz inkişaf etdikdə itib gedir.

Hamiləlik vaxtı toksikozun ən çox rast gəlinən əlaməti – qusmadır. O, müxtəlif dərəcədə özünü göstərə bilər: səhərlər zəif ürəkbulanmadan, durmadan çoxsaylı qusmalara qədər, hansı ki, orqanizmin susuzlaşmasına gətirib çıxarır. Bundan başqa, hamiləlik vaxtı qusma təkcə toksikoz əlaməti deyil: bu dövrlərdə qusma ilə özünü göstərən daha ağır xəstəliklər də inkişaf edə bilər.

Qusmanın mexanizmi

Baş beyində qusma mərkəzi: ürək-damar, qida borusu-mədə-bağırsaq, həmçinin limbik sistem – yaddaş, emosiya, yuxu və oyanıqlığa cavabdeh strukturlardan impuls alan çoxsaylı sinir nüvələrinin toplantısı var. Qusma mərkəzi beyin-onurğa beyni mayesi ilə yuyulur, hansına ki, kimyəvi maddələr daxil ola bilər, ona görə də qusma (emetik sindrom) tez-tez müxtəlif zəhərlənmələri müşayiət edir. Ona kəllədaxili təzyiq təsir edə bilər, buna görə də sonuncunun qalxması və ya azalması da qusma verir.

Emetik sindrom – müdafiə refleksidir. O, mədəni ora düşmüş zəhərli maddələrdən təmizləyib, orqanizmi intoksikasiyadan qoruyur. Həmçinin sindrom – problemi tapıb, aradan qaldırılmalı olmasına işarədir.

Hamiləlik dövründə emetik sindrom aşağıdakı səbəblərdən yaranır:

• mədə-bağırsaq xəstəlikləri;
• qaraciyər, mədəaltı vəz və öd kisəsi patologiyaları;
• həddən artıq stress;
• böyrəküstü vəzlərin çatışmazlığı;
• qida və kimyəvi zəhərlənmələr;
• kəllədaxili hipertenziya və ya bəzən hipotenziya;
• ürək xəstəlikləri (məsələn ürək infarktının ağrısız forması);
• vestibulyar aparatın xəstəlikləri;
• intoksikasiya ilə müşayiət olunan xəstəliklər: anginalar, sinusitlər, pnevmoniyalar.

Hamiləliyin erkən dövrlərində qusma praktik olaraq "normal" əlamət sayıla bilər, hansı ki, qanda xorionik qonadotropinin artmasına cavab olaraq yaranır. Və bu hormon nə qədər çox olarsa (məsələn, çoxdöllülük zamanı), emetik sindrom da bir o qədər intensiv olar.

Hamiləlik qusması (hyperemesis gravidarum)

Hamiləliyin 4-5-ci həftəsində başlayan, 9-cu həftədə maksimuma çatan və 16-18-ci həftələrdə tam kəsilən (nadir hallarda – 22 həftəyədək) emetik sindroma – hamiləlik qusması deyilir. Bu dövr ərzində o hər gün özünü göstərir; səhərlər ürəkbulanma və tüpürcək ifrazının artması ilə müşayiət olunur. Müəyyən qoxu və ya vizual görüntülər zamanı, hətta qoxunu və ya şəkli yada saldıqda güclənir. Qarında ağrı və defekasiyanın tezləşməsilə müşayiət olunmur.

Diqqət! Müsbət hamiləlik testi və emetik sindrom hələ sakitləşməyə və ginekoloqa getməməyə səbəb deyil. Belə əlamətlərlə uşaqlıqdankənar hamiləlik və beçəxor (bu zaman döl əvəzinə, onun qişaları inkişaf edir və qovuqcuqlara çevrilir) da özünü göstərə bilər. Hətta beçəxor zamanı ürəkbulanma daha intensiv, heç bir xarici qıcıq olmadan olur.

Əgər hamiləlik qusması acqarına olarsa və ya tez-tez təkrarlanarsa, qusuntuda öd ola bilər. Digər hallarda bu araşdırma tələb edir, çünki bu əlamətlərlə xolesistit, onikibarmaq bağırsaq xəstəlikləri, bağırsaq keçməməzliyi kimi daha ciddi xəstəliklər özünü büruzə verə bilər.

Qusuntu kütləsində al qan olarsa və ya onun qəhvəyi rəngə boyanması (əgər qadın şokolad, "Hematogen" yeməyibsə) – təcili diaqnostika üçün həkimə müraciət etməyə əsas verir.

İlk hamiləlik zamanı və az intensivlikdə, "hamilə qusması" nisbi norma sayılır və əlavə diaqnostika tələb eləmir. Əgər sindromun intensivliyi çox olarsa və ya sonrakı hamiləliklərdə təkrarlanarsa, aşağıdakılardan şübhələnmək lazımdır:

• reproduktiv orqanların xəstəlikləri: salpinqooforit, residivləşən endometrit;
• həzm sisteminin xroniki patologiyaları: qastrit, xolesistit, hepatit və ya öd yollarının diskineziyası;
• pis qidalanma və ya hamiləlikdən qabaq keçirilmiş xəstəliklər;
• anemiya və ya allergik xəstəliklər.

Təhlükə nədədir?

Xorionik qonadotrop hormon beyin-onurğa beyni mayesilə qusma mərkəzinə çatır. Burada o, eyni zamanda çoxsaylı sinir uclarını qıcıqlandırır və nəticədə ürəkbulanma və qusma yaranır. Sinirlərin oyanması adətən vegetativ sinir mərkəzlərinə də ötürülür, ona görə də qadın həmçinin tez-tez ağız suyu ifrazının artmasından şikayətlənir.

Qusuntu kütlələri ilə çoxlu miqdarda su-duz itirilir, hansı ki, orqanizmin susuzlaşmasına və elektrolit balansının pozulmasına səbəb olur. Elektrolitlər – xlor (ən çox itirilən), maqnezium, natrium, kaliumdur, hansı ki, qadın və dölün normal həyat fəaliyyəti üçün tələb olunur. Bu ionların qanda balansı təmin edildikdə, turş və qələvi maddələr müəyyən müvazinətdə olur və bütün orqan və sistemlər normal fəaliyyət göstərir. Elektrolitlər orqanizmdən qeyri-bərabər xaric olduqda qanın pH-ı dəyişir – bütün orqanizm əziyyət çəkir.

Hamiləlik emetik sindromunda (qusmada) çoxlu miqdarda xlor itkisi olur. Xlor – mənfi yüklü ion olub, turş maddələrin yaranmasında iştirak edir. O, itirildikdə qan qələvi pH-ı alır. Bu, baş ağrısına, ürək fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olur. Qusma ilə çoxlu miqdarda xlor itirilməsi huşun pozulmasına və qıcolmalara səbəb ola bilər. Lakin, bu, hamiləliyin ikinci yarısında rast gəlinən, "eklampsiya" qıcolmalarından fərqlənir.

Daimi ürəkbulanma və qusmalardan qadın yeməyinin həcmini və tezliyini azaldır. Enerjiyə olan tələbatı ödəmək üçün, orqanizm əvvəl ehtiyat qlikogeni yandırır, sonra isə yağlara keçir. Yağların parçalanması zamanı keton (aseton) çisimcikləri yaranır, hansı ki, baş beyinə toksik təsir edərək, yuxuculluq verir, qusmanı daha da gücləndirir. Ağır mərhələlərdə, hansında ki, qadın durmadan qusur, qaraciyər, böyrəklər, ürək zədələnir və analizlərdə özünü göstərir.

Ağırlıq dərəcələri

Nəzərə alsaq ki, bu sindrom, əsas da artmış tüpürcək ifrazı ilə müşayiət olunduqda, su-elektrolit balansını pozur, düzgün müalicə taktikasını təyin etmək üçün hamiləlik qusmasının ağırlıq dərəcələri tətbiq olunur. Onun üç dərəcəsi var.

1-ci dərəcə

Qusma həftədə 5 dəfədən çox olmur. Qadın aktivdir, yuxulu deyil, gündəlik işlərlə məşğuldur. Onun nəbzi dəqiqədə 80-dən çox deyil (və ya hamiləlikdən qabaq olduğundan çox deyil), arterial təzyiqi isə düşməyib. O, 2-3 kq itirə bilər. Sidik analizində aseton cisimcikləri tapılmır, qanın biokimyəvi analizi – normadadır.

2-ci dərəcə

Qusma gündə 6-10 dəfədir. Həmişə aktiv olan qadın zəiflik, yuxululuq hiss edir. Onun nəbzi 90-100-ə qədər tezləşir (əgər əvvəllər 80-dən çox olmayıbsa). Sidikdə 1-2 plyus aseton təyin olunur. Qanın analizində hələ hər şey normadadır. Çəkinin itirilməsi 3 kq/7-10 günə təşkil edir.

3-cü dərəcə

Ona həm də durmadan qusma deyilir. Qusma sutkada 25 dəfədən çox olur, ona görə də qadın ümumiyyətlə yemək yeyə bilmir. Qanda aseton olduğuna görə (sidikdə 3-4 plyus təyin olunur) qadın yeyib-içə bilmir, 8 kq və daha çox arıqlayır, az sidik verir. Asetonemik sindrom həm də temperaturun 37,2-37,6 dərəcəyə qədər yüksəlməsinə, nəbzin dəqiqədə 120-yə qədər artmasına səbəb olur. Susuzlaşma ağırlaşdıqca, temperatur və təzyiq düşür, huşu isə dumanlanır.

Sidiyin analizində aseton, zülal və silindrlər təyin olunur, hansı ki, böyrəklərin zədələnməsindən xəbər verir. Qanda bilirubin (qaraciyərin zədələnməsini göstərir) və kreatinin (böyrəklərin zədələnməsini göstərir) qalxır. Əgər bilirubin çox qalxmışsa (normada 20mkmol/l), gözlərin ağlı qişasında və dəridə saralma müşahidə edilir. Qaraciyərin zədələnməsində qanın laxtalanması pisləşir və uşaqlıq yolundan qanlı ifrazat gələ bilər. Tez-tez qusuntu kütləsində qan izləri olur və belə hallarda qida borusunun cırılmasını inkar etmək lazımdır, hansı ki, təkrari qusmalar zamanı tez-tez rast zədələnir.

Yuxarıda sadalanan bu əlamətlər hamilələrin qusmasına aiddir. Əgər ürəkbulanma qarında ağrı, ishal, temperaturun yüksəlməsi, baş ağrıları ilə müşayiət olunursa – təcili həkimə müraciət etmək lazımdır.

Hamiləlik zamanı qusmanın digər səbəbləri

Hamilə qadında qusma törədə biləcək xəstəlikləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar.

Belə ki, hamiləlik zamanı ödlü (sarı) qusuntu aşağıdakı xəstəliklərdə olur:

• bağırsaq keçməməzliyi, hansı ki, qarında ağrı, köp və qəbizliklə müşayiət olunur;
• xroniki xolesistitin kəskinləşməsi (belə hallarda ağrı sağ qabırğaaltı nahiyədə olur, temperatur qalxır);
• öd yollarının diskineziyası (onda da ağrı sağ qabırğaaltı nahiyədə olur, qusma adətən səhərlər baş verir);
• əsasən 12-barmaq bağırsaq nahiyəsində yerləşən şişlər;
• xroniki pankreatitin kəskinləşməsi (onun üçün kəmərvari ağrılar, defekasiyanın tezləşməsi xarakterikdi).

Əgər qusma başgicəllənmə ilə birgə rast gəlinirsə, bu zaman aşağıdakılar ola bilər:

1. Vestibulyar aparatın patologiyası (Menyer xəstəliyi, daxili qulağın iltihabı). Onun digər əlamətlərinə eşitmənin itməsi, nistaqm, qulaqlarda küy aiddir. Daxili qulağın iltihabında temperatur yüksəlir, bəzən qulaqdan ifrazat gələ bilər, ancaq Menyer xəstəliyində belə əlamətlər olmur.
2. Dölün bətndaxili ölümü, hansında ki, parçalanma məhsulları qana sovrulur və intoksikasiya verir. Başgicəllənmədən başqa dölün hərəkətlərinin olmaması ilə özünü büruzə verir.
3. Öskürək və bədən temperaturunun qalxması ilə müşayiət edildikdə, pnevmoniyanın inkişafından şübhələnmək olar. Əgər qusma daimidirsə (3-cü dərəcə), başgicəllənmə orqanizmin susuzlaşması ilə əlaqədar ola bilər.

Qusuntuda qan olarsa, bu, qastritdən və ya qastroenteritdən, mədə yarası və ya şişindən, Mellori-Veys sindromundan şübhələnməyə əsas verir. Əgər qan tünd-qırmızı rəngdə olarsa, bu, adətən qaraciyər sirrozunda rast gəlinən, qida borusunun varikoz genişlənmiş venalarından qanaxma əlaməti ola bilər.

Qusma ilə eyni vaxtda ishal olarsa, bu, qida zəhərlənməsindən, bağırsaq infeksiyalarından, pankreatitdən, tireotoksikozdan ola bilər. Bəzən atipik gedişli pnevmoniya özünü belə göstərir.

Hamiləliyin ikinci və üçüncü trimestrində qusma

İkinci trimestr – 13-26-cı həftələrdir. Hamiləliyin 22-ci həftəsinə qədər qusma, dölə reaksiya kimi müşahidə oluna bilər (hərçənd 18-22-ci həftələrdə olan qusmanın digər səbələrini də inkar etmək lazımdır). 22-ci həftədən sonra qusma yuxarıda sadalanan səbəblərdən və ya sırf hamiləliklə bağlı vəziyyətlərdən ola bilər:

1. Gecikmiş hestoz, hansı ki, ödem (bəzən bu yalnız çəkinin artması ilə özünü göstərir), arterial təzyiqin yüksəlməsi, sidikdə zülal, bəzən ishalla təzahür edir. Əgər hestoz qusma ilə müşayiət olunursa, bu onun gedişinin pisləşməsini və eklampsiyanın inkişafının mümkünlüyünü göstərir. Belə hallarda məsləhət – yalnız stasionar müalicə və hamiləliyin mümkün qədər vaxtından qabaq sonlandırılmasıdır.
2. Dölün bətndaxili ölümü, hansı ki, onun hərəkətlərinin dayanması, qarnın aşağısında ağırlıq, ürəkdöyünmənin sürətlənməsilə özünü göstərir.

Toksikozdan fərqli olaraq, hansı ki, qadın orqanizminin döl yumurtasına fərdi reaksiyasıdır, üçüncü trimestrdə müşahidə olunan qusma – birmənalı xəstəlik əlamətidir. Belə vəziyyət mütləq hospitalizasiya və onu törədən səbəbin araşdırılmasını tələb edir.

Hamiləliyin 26-cı həftəsindən sonuna kimi müşahidə olunan qusmanın əsas səbəbləri – hestoz, zəhərlənmə, pnevmoniya, həzm və sinir sistemləri xəstəlikləri, qarnın cərrahi xəstəlikləri, həmçinin dölün tələf olmasıdır. Ayrıca Şixan sindromu və ya qaraciyərin kəskin piy distrofiyasını yada salmaq lazımdır. O, adətən 30-cu həftədən başlayır və əsasən ilk dəfə hamilə qalanları zədələyir. Iştahanın olmaması, ürəkbulanma və qusma, sarılıq, ödem, taxikardiya ilə özünü büruzə verir.

Səbəblərin müxtəlifliyini nəzərə alaraq, həkim, hamilələri tam hərtərəfli müayinə etdikdən sonra, qusma zamanı nə etmək lazım olduğunu deyə bilər.

Müalicə

Hamilələrdə 1-ci trimestrdə inkişaf edən qusmanın müalicəsi, onun ağırlıq dərəcəsindən asılıdır.

Yəni, 1-ci dərəcə adətən medikamentoz müalicə tələb eləmir, o, xüsusi qida rejimi ilə keçir: tez-tez az-az yemə, yağlı və kalorili qidalardan imtina. Nadir hallarda hamilələrdə qusma növbəti mərhələyə keçir.

Birinci mərhələdə, əsasən, xalq təbabəti vasitələri tətbiq edilir:

• acqarına bir stəkan sərin su içməli;
• gün ərzində limonotu (мелисса), itburnu (шиповник) dəmləməsi içməli;
• zəncəfilli çay istifadə etməli;
• zirə (тмин) toxumu çeynəməli;
• qazı buraxılmış qələvi sular ("Borjomi") içməli;
• müxtəlif meyvə quruları, fındıq, az sitrus meyvələri yeməli. Fındıqla birinci, səhər yeməyi başlamalıdır;
• çobanyastığı (ромашка) dəmləməsilə ağzı qarqara etməli;
• piridoksinlə zəngin məhsullardan: avakado, yumurta, toyuq əti, lobya, balıqdan çox istifadə etməli.

Əgər hamilə qusması 2-ci ağırlıq dərəcəsindədirsə, onda müalicə üçün artıq dərman preparatları tətbiq olunur. Bunlara qusma əleyhinə preparatlar (Metoklopramid), fol turşusu, piridoksin vitamini (B6), sorbentlər (Polisorb, Ağ kömür), qaraciyərin fəaliyyətini yaxşılaşdıran preparatlar (Xofitol) aiddir. Qidalanma tez-tez (5-6 dəfə) və kiçik hissələrlə olmalıdır.

3-cü dərəcədə hospitalizasiya mütləqdir. Ağızdan qidalanma tamamilə istisna edilir: asetonemik vəziyyət aradan götürülənə qədər, bütün qidalı maddələr venaya yeridilir. Həmçinin venaya qusma əleyhinə vasitələr, əzələdaxili isə – vitamin B6 yeridilir.

Bir də xatırladırıq: 22-ci həftədən sonra, əsas da üçüncü trimestrdə yaranan qusma sindromu – təcili hospitalizasiyaya göstərişdir. Belə hallarda özünü müalicə yol verilməzdir!