Endometrioz qadın reproduktiv sisteminin patologiyaları arasında stabil olaraq üçüncü yerdə durur. Ancaq geniş yayılmasına baxmayaraq xəstəliyin dəqiq səbəbləri hələ də məlum deyil. Bu xəstəliyin ən çox yayılmış növlərindən biri – yumurtalıqların endometroid kistasıdır ki, bu da çox vaxt müalicə oluna bilməyəcək sonsuzluğa və hormonal balansın davamlı pozğunluğuna gətirib çıxarır. Patologiyanın məğzi və onun müalicə imkanları haqqında aşağıda oxuya bilərsiniz.

Formalaşma səbəbləri

Endometrium – döl yumurtasının yapışmasına cavabdeh olan uşaqlığın daxili selikli qatıdır. Hər ay bu qat artıb çoxalır, qalınlaşır, hamiləlik baş vermədikdə qoparaq ayrılır. Aybaşı ifrazatı – qanla qarışaraq xaric olan qopmuş endometrium qatıdır. Endometrial hüceyrələr müxtəlif toxumalara implantasiya etmək, başqa sözlə onlara daxil olmaq və orada normal funksiya göstərmək qabiliyyətinə malikdirlər. Bu endometrioz adlanır.

Endometrium hüceyrələri yumurtalıqlara aybaşı zamanı uşaqlıq borularından keçərək düşürlər. Bunun bir neçə səbəbi ola bilər:

• enli uşaqlıq boruları – onların geniş mənfəzi ilə aybaşı qanı çox asanlıqla qarın boşluğuna qayıdaraq tökülür;
• servikal kanalın daralması – bu zaman aybaşı ifrazatı uşaqlıq yoluna çıxmağa çətinlik çəkir və buna görə də uşaqlıq boruları ilə geri axın yaranır;
• aybaşı zamanı aktiv fiziki gərginlik və ya cinsi əlaqə – belə hallarda uşaqlıqdaxili təzyiq artdığına görə aybaşı qanı borular ilə qarın boşluğuna qayıda bilir.

Sübut olunmuşdur ki, qadınların əksəriyyətində endometrial hüceyrələr yumurtalıqlara və qarın boşluğuna tökülür, amma kista yalnız 10% halda yaranır. Beləliklə, xəstəliyin yaranmasında əsas rolu digər faktorlar oynayır: irsi meyl, hormonal fon və immun sistemin vəziyyəti.

Yumurtalığa düşmüş endometrium hüceyrələri böyüyüb inkişaf etmək üçün münbit şərait tapır. Qadın cinsiyyət vəzləri qanla güclü təchiz olunur, kələ-kötür, nahamar səthə malik olur, ovulyasiya zamanı isə kapsulanın tamlığı pozulur. Endometrial hüceyrələr bu zaman asanlıqla yumurtalığa yapışır və kapsulanın tamlığı pozulan yerdən içəri girə bilir. Bu andan kistanın formalaşması başlayır.

Hər ay endometrial toxuma olan hissə artır, sonra aybaşı zamanı qopur və qanayır. Əvvəlcə patoloji ocaq yumurtalığa azacıq daxil olur – bir neçə mm, ancaq tədricən ovarial toxumaya doğru dərinləşir. Bəzi hallarda endometrial vəzlər böyüyür və endometrial kistalar əmələ gətirir ki, bunların da içərisində hər ay olan qanlı ifrazat toplanır. Kistanın tərkibi tezliklə tünd-qəhvəyi rəng alır, buna görə də belə kistalara çox vaxt "şokolad" kistalar deyilir.

Yeni əmələ gələn bu törəmə aşağıdakı hormonların təsiri ilə böyüyür: estrogenlərin səviyyəsinin artması onun ölçülərinin sürətlə artmasına səbəb olur. Cinsi steroidlərin normal səviyyəsində endometroid kista ləng böyüyür və uzun müddət özünü büruzə verməyə bilər.

Kistanın formalaşmasına təkan verən faktorlar vardır:

• hamiləliyin uzun müddət təxirə salınması (30 yaş və sonra);
• uşaqlıq üzərində aparılan cərrahi müdaxilələr;
• abortlar və diaqnostik qaşınmalar;
• qarın boşluğu travmaları;
• hormonal disbalans;
• iltihabi və zöhrəvi xəstəliklər;
• immunodefisit vəziyyətlər.

Endometrioz haqqında geniş məlumatı bizim "Endometrioz: səbəbləri, əlamətləri, növləri, müalicə üsulları" adlı məqaləmizdə ala bilərsiniz.

Təsnifat

Patoloji prosesin yayılma dərəcəsindən asılı olaraq endometroid kistanın aşağıdakı mərhələləri ayırd olunur:

1. Endometroid ocaqlar çox kiçikdirlər, yumurtalıq üzərində nöqtə şəklində görünür. Periton və qonşu orqanlar patologiyasızdır.
2. Bir cinsi vəz üzərində 6 sm-ə qədər formalaşmış kista qeyd olunur. Periton üzərində kiçik endometroid ocaqlar, artımlar nahiyəsində bitişmələr.
3. Kistalar hər iki yumurtalıqda olur, endometrial toxuma uşaqlığın səthində, borular üzərində və kiçik çanağın seroz qişasında görünür. Bitişmələr artımlardan bağırsaqların üzərinə yayılır.
4. Hər iki tərəfdə 6 sm-dən böyük kistalar, endometrioz sidik kisəsinə, bağırsaqlara yayılır. Bitişmə prosesi əhəmiyyətli dərəcədə yayılmışdır.

Kliniki təzahürləri

Yumurtalığın endometroid kistasının əlamətləri qeyri-spesifikdir, patoloji prosesin mərhələsi və yayılmasından asılıdır. Kiçik ölçülü patoloji ocaqlar heç bir subyektiv hissiyyat vermir və qadın uzun müddət öz xəstəliyi haqda bilmir. Yayılmış endometrioz zamanı əlamətlər kista formalaşana qədər özünü büruzə verir. Xəstələr adətən aşağıdakılar narahat edir:

• qarnın aşağısında aybaşı zamanı güclənən yayılmış küt ağrılar;
• aybaşı qanamalarının xarakterinin dəyişməsi, yaxmavari qanlı ifrazat;
• cinsi əlaqə zamanı ağrılar;
• sidik ifrazının pozulması və qarnın köpməsi.

Yeni törəmə tədricən böyüyür və ovarial toxumanı sıxmağa başlayır. Proses sonsuzluğa və hormonal disbalansa gətirib çıxarır. Menstrual tsikl pozulur, dərinin vəziyyəti pisləşir, bədəndə tüklənmə artır. Qadın tez yorulur, əhval-ruhiyyəsi tez-tez dəyişir, sinir sistemində yüksək oyanıqlıq qeyd olunur.

Yumurtalığın endometroid kistinin cırılması onun möhtəviyyatının qarın boşluğuna tökülməsinə və peritonitin inkişafına gətirib çıxarır. Bu proses çox vaxt cinsi əlaqə və ya fiziki gərginlik zamanı qəfil meydana çıxan kəskin ağrılarla özünü göstərir. Əvvəlcə ağrılar sağ və ya sol qalça çüxurunda meydana çıxır, sonra tədricən bütün qarına yayılır. Qadının nəbzi tezləşır, dərisi avazıyır, soyuq tər basır.

Tədricən bədən temperaturu artır, 39-40 dərəcəyə çatır. Sonradan qızdırmaya ürəkbulanma, qusma, ishal və ya qəbizlik qoşulur. Qarına toxunma ağrılıdır, cüzi hərəkət onu artırır. Bu hal təcili cərrahi müalicə tələb edir, cərrahi müdaxilənin gecikdirilməsi qadının ölümü ilə nəticələnə bilər.

Diaqnostika

Yumurtalıq kistasının diaqnostikası və müalicəsi ilə həkim-ginekoloq məşğul olur. Ginekoloji kresloda müayinə zamanı o, artımlar nahiyəsində böyümə, törəmə, bərklik, kiçik çanaqda bitişmələr aşkar edə bilər. Çox vaxt bimanual müayinə qadın üçün ağrılı olur, bu da daxili cinsiyyət üzvlərində iltihabın olduğunu göstərir.

Diaqnozu dəqiqləşdirmək məqsədilə həkim təyin edə bilər:

• Qanda CA-125 onkomarkeri – yumurtalıqların endometriozunda onun səviyyəsi çox vaxt yüksəlmış olur.
• Kiçik çanaq orqanlarının ultrasəs müayinəsi – müayinə zamanı bir və ya hər iki yumurtalıqda kista aşkar olunur. Belə kistaların xarakter əlaməti qalın, bərk kapsulasının və kiçik dispersli möhtəviyyatının olmasıdır.
• Kiçik çanaq orqanlarının MRT müayinəsi – endometroid kistanı dermoiddən fərqləndirməyə və patoloji prosesin yayılmasını qiymətləndirməyə kömək edir.
• Yumurtalığın endometroid kistası zamanı laparoskopiya – şişin və möhtəviyyatın vizual qiymətləndirilməsinə imkan verir. Bunun üçün qarnın ön divarında kiçik bir deşik açılır və bu deşikdən qarın boşluğuna görüntünü monitora ötürən videoqəbuledici daxil edilir. Belə diaqnostik prosedura çox vaxt müalicəviyə – endoskopik əməliyyata keçir.

Hamiləlik vaxtı rast gəlməsi

Baxmayaraq ki, yumurtalıqları zədələyən endometrioz çox vaxt sonsuzluğa gətirib çıxarır, bəzən təbii hamiləlik də ola bilər. Bəzi hallarda törəmə ilk USM zamanı, 3-4 həftədə bilinir. Bu zaman operativ müdaxilə təxirə salınır və pasient bütün hamiləlik boyunca ciddi nəzarət altına götürülür.

Kistanın böyüyən uşaqlığın təzyiqindən cırılması ehtimalı var. Əgər həkim hamiləlik zamanı yumurtalıq kistasının sürətli böyüməsini müşahidə edərsə, o, cərrahi müdaxilə qərarı verə bilər. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, endometroid kistalar hamiləlik zamanı adətən kiçilir, hətta tam itə bilər.

Endometrioz fonunda davamlı sonsuzluğu olan qadınlarda sual yaranır, endometroid kista ilə EKM (ekstrakorporal mayalanma) etmək olarmı? Məlumdur ki, bu törəmənin inkişafı estrogenlərin səviyyəsinin qalxması zamanı artır, hamiləlik zamanı isə estrogenlərin səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. Beləliklə, EKM və sonrakı hamiləlik qadının sağlamlığına müsbət təsir edir. EKM-dən əvvəl kista cərrahi üsulla götürülməlidir.

Müalicə

Müalicə taktikası törəmənin ölçüsündən və xəstəliyin mərhələsindən asılıdır. USM-ə görə kiçik ölçülü törəmələr bir neçə ay hormonal preparatlarla müalicə olunur, bu diaqnozu dəqiqləşdirməyə və endometroid kistanı böyümüş sarı cisimdən fərqləndirməyə imkan verir. Sarı cisim kistaları hormonal müalicə fonunda tədricən kiçilir və yox olur. Endometroid kista belə müalicə zamanı kiçilə və ya tam sovrula bilərmi? Təəssüf ki, yox, yalnız onun inkişafını dayandırmaq olar.

Yumurtalığın endometroid kistinin müalicəsi hormonal terapiyanın cərrahi üsullarla kombinə olunmasından ibarətdir. Əməliyyatın həcmi qadının yaşından, xəstəliyin mərhələsindən və yayılmasından asılıdır. Hamiləlik planlaşdıran cavan qadınlara əməliyyat elə icra olunmalıdır ki, ovarial toxumadan maksimal dərəcədə saxlanılsın. 35 yaşdan yuxarı qadınlara ovarioektomiya (yumurtalığın çıxarılması) təklif olunmalıdır, çünki, bu törəmə çox vaxt residivləşməyə meyllidir və bədxassəli şişə çevrilmə riski yüksəkdir.

Endometroid kistanın çıxarılması əməliyyatı adətən endoskopik yolla aparılır, buna görə də qadın əməliyyatdan sonra tez bərpa olunur. Sonrakı müalicəni ginekoloq-endokrinoloq aparır, hansıki, xəstəliyin residiv verməməsi üçün qadın cinsi hormonları təyin edir. Əməliyyat olunmuş qadınların əksəriyyətinə əməliyyatdan sonra ən yaxın zamanlarda hamilə qalmaq tövsiyə olunur – bu təbii yolla şişin təkrar inkişafının qarşısını alır.