Hamiləliyin sonlarında əksər qadınlarda qarnın aşağısında və beldə qeyri-requlyar, əvvəl dartıcı, sonra isə, sancışəkilli ağrılar əmələ gəlir. Bu ilkin və ya yalançı sancılardı, onlar doğuş prosesinin başlanma əlaməti deyil. Doğuşun birinci dövrü uşaqlıq boynunun açılıb requlyar sancıların əmələ gəlməsi anından başlayır. Bu, doğuş yollarının dölün keçməsinə hazırlanması dövrü olub, uşaqlıq boynunun tam açılması zamanı başa çatır.

Birinci dövrün fiziologiyası

Sancılar (uşaqlıq əzələlərinin yığılması) requlyar xarakter alır və saatda 3-4 dəfə olur. Bu, ona görə lazımdır ki, uşaqlıq boynu qısalsın və açılmağa başlasın. Doğuşun birinci mərhələsi ilk dəfə doğan qadınlarda 10-12 saat, təkrar doğanlarda isə 7-9 saat davam edir.

Uşaqlıq boynunun açılma mexanizmi

Uşaqlıq boynu iki əsas proses hesabına açılır:

• birincisi, doğuş dövrü ərzində uşaqlıq əzələlərinin yığılma (sancı) intensivliyi artır;
• ikincisi, uşaqlıq boynunun daxili dəliyinə döl qovuğu, sonra isə dölün baş və ya çanağı (gəlişdən asılı olaraq) təzyiq edir.

Uşaqlıq şərti olaraq iki hissəyə bölünür: əzələ lifləri bucaq altında çarpazlaşan, yuxarı seqment və əzələ lifləri əsasən uşaqlıq boynu ətrafında sirkulyar yerləşən, aşağı seqment. Uşaqlıq yığılmağa yuxarı hissədən başlayır, burada o güclü və davamedici olur ki, dölü aşağı itələsin. Yığılma dalğasının sürəti saniyədə 2,5 sm-dir, ona görə də o bütün orqanı 15-20 saniyəyə əhatə edir. Bu zaman qadın qarnının aşağısında ağrı – sancı hiss edir.

Yuxarı hissənin yığılması çox güclüdür. Əzələ lifləri bir-birilə çarpazlaşıb yuxarı dartılır – onların retraksiyası baş verir. Uşaqlığın dibi yastılaşır və daha çox yığılır. Eyni zamanda aşağı hissədən də əzələ lifləri yuxarı dartılaraq, uşaqlıq boynunu genəldir. Belə proses distraksiya adlanır.

Bu əzələ proseslərinin birləşməsi, boyun ətrafı yerləşən dairəvi əzələlərin yuxarı dartılmasına və uşaqlıq boynunun açılmasına səbəb olur.

Hamiləliyin birinci dövrünün gedişi, uşaqlıq əzələlərinin dölə bərabər təsiri ilə müşayiət olunur. Bu zaman dölyanı maye təzyiq az olan aşağı hissələrə axır. Mayenin təzyiqi nəticəsində döl yumurtasının bir hissəsi divardan ayrılır, döl qovuğu yaradır və uşaqlıq boynu kanalına daxil olub, onu daha da genişləndirir.

Bu mexanizmlər uşaqlığı 2 şöbəyə bölür, hansı ki, aralarında kontraksion həlqə yaranır və bu hissədən başlamaqla uşaqlıq cismi və dibinin əzələləri intensiv yığılmağa başlayır. Boynun tədricən açılması ilə həlqə yuxarı qalxır və qasığın üstündə təyin edilir. Uşaqlıq boynu dəliyinin ölçüsü 10 sm olduqda — tam açılış deyilir.

İlk və təkrari doğuşların xüsusiyyətləri

Ilk dəfə doğanlarda doğuşun ilk mərhələsi əvvəlcə daxili dəliyin açılması ilə başlayır. Sonra uşaqlıq boynu tədricən nazilir, yəni hamarlaşır. Yalnız bundan sonra uşaqlığın xarici dəliyi açılır.

Təkrar doğanlarda demək olar ki, praktik olaraq bütün servikal kanal eyni vaxtda açılır və qısalır. Buna görə də o az vaxt çəkir və bir qayda olaraq, yüngül keçir.

Suyun axması

Uşaqlıq boynu tədricən açıldıqca, dölün başı aşağı hərəkət edir. Sancı zamanı baş çanağa daxil olur. 1-ci mərhələnin sonunda dölün gələn hissəsi adətən kiçik çanaqda olur.

Əgər baş gəlişidirsə, o çanaq sümüklərinə sıxılaraq dölyanı mayeni iki hissəyə bölür: ön (həlqədən aşağı) və arxa (həlqədən yuxarı, bədəni yuyan). 1-ci dövrün sonunda döl qovuğu boşalmalıdır. Uşaqlıq boynunun açılma dərəcəsindən asılı olaraq, suyun aşağıdakı axma vaxtları ayırd edilir:

• vaxtında – uşaqlıq boynu 8-10 sm açılmışdır;
• vaxtından əvvəl – sancı başlayana qədər;
• erkən – 1-ci dövrdə, lakin açılış 8 sm-ə qədərdi;
• gecikmiş – tam açılışdan sonra (bu o vaxt olur ki, qovuğun divarları çox bərk olur, əgər bu vaxt onu süni şəkildə açmasan, yəni amniotomiya etməsən, uşaq qovuqda doğula bilər);
• qovuğun yuxarı cırığı – başdan yuxarı cırılma, bu zaman su axmır.

Su axdıqdan sonra uşağın başına atmosfer təzyiqi təsir etməyə başlayır. O, uşaqlıq daxilindəki təzyiqdən azdır. Buna görə də, baş venalarından qanın geri axını pozulur. Yumşaq toxumalar bu yerdə ödemləşir və uşağın başında doğuş şişi yaranır.

Vaxtında olan doğuşun birinci mərhələsi belə başa çatır və 2-ci mərhələ – qovma dövrü başlayır.

I dövrün gedişi

Bu mərhələ üçün tezləşmiş səthi tənəffüs xarakterdi (sancı vaxtı). Digər əlamətlər onun fazalarından asılıdır.

Birinci dövrdə 3 faza ayırd edilir: gizli, aktiv və zəifləmə fazası.

1. Gizli faza

Gizli faza aralarında 20 dəqiqəyə qədər interval olan sancılar əmələ gəldikdə başlayır. Bu dövrdə uşaqlıq boynu saatda 3,5 mm sürətlə açılır. Fazanın sonunda xarici dəliyin diametri təqribən 4 sm olur.

Əksər qadınlarda bu fazada sancıların ağrısızlaşdırılması tələb olunmur. Yalnız onlardan bəziləri, əsasən zəif və oyanıq sinir sistemi olanlar, güclü ağrı hiss edə bilər.

Gizli fazanın davam müddəti ilk dəfə doğanlarda 8 saat, təkrar doğanlarda isə – 4-6 saat təşkil edir.

2. Aktiv faza

Bu fazada açılış sürəti çox artır – ilk dəfə doğanlarda saatda 2 sm, təkrarlarda isə – 2,5 sm-ə qədər. Bu faza 8 sm-lik açılışa qədər davam edir. Bu zaman sancıların gücü və davam müddəti artır, sancılararası interval isə qısalır.

Fazanın sonunda sancılar 2 dəqiqədən bir gəlir. Onların birində döl qovuğu deşilir və təxminən 300 ml-ə yaxın maye axır.

3. Zəifləmə fazası

Su axdıqdan sonra uşaqlıq dölü sıx əhatə edir, onun boynu isə tədricən yerini uşağın başından yuxarı dəyişir. Bu fazada demək olar ki, uşağın doğulmasından əvvəl əzələlər güc toplayır. Bəzən ona doğuş gücünün ikincili zəifləməsi kimi də baxırlar. Amma uşaqlıq boynu saatda 1 sm sürtələ açılmaqda hələ davam edir.

Hamilə və tibb personalının hərəkətləri

Doğuşun birinci dövrü doğuşönü palatada aparılır. Bu dövrdə qadına aşağıdakılar icazə verilir:

• palatada gəzmək;
• yanı üstə uzanmaq;
• əgər anesteziya planlaşdırılmırsa – su və çay içmək, şokolad yemək;
• duş qəbul etmək;
• heç olmasa 3 saatda bir dəfə sidiyə getmək (əgər bu mümkün deyilsə, sidik kateteri qoyulmalıdır).

Bu dövrdə mamaça aşağıdakıları etməlidir:

• hamilənin ümumi vəziyyətinə nəzarət;
• doğuş yollarının vəziyyətinə nəzarət;
• doğuş fəaliyyətinin gedişinə nəzarət;
• dölün vəziyyətinə nəzarət.

Birinci dövrün gedişinə kompleks nəzarət etmək üçün, doğuş prosesi qrafik qeyd olunur – partoqramma yazılır. Onda ana və dölün bütün göstəriciləri fiksasiya olunur.

Ümumi vəziyyətin qiymətləndirilməsi

Mamaça və ya həkim qadının əhvalını müntəzəm soruşur, nəbzini, təzyiqini ölçür, dəri və selikli qişaların rəngini qiymətləndirir.

Doğuş yollarının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

Doğuş yollarının vəziyyəti xarici müayinə və əlləmə (palpasiya) ilə qiymətləndirilir. Həkim və ya mamaça toxumaların sıxlığını, onların ağrılı olmasını, uşaqlıq bağlarını, onun aşağı şöbəsinin vəziyyətini qiymətləndirir.

Bu mərhələnin vacib hissəsi – kontraksion həlqənin – yuxarı və aşağı seqmentlərin sərhədinin təyin olunmasıdır. Uşaqlıq boynunun açılışı zamanı o yuxarı qalxır, özü də bu yerdəyişmənin səviyyəsi açılış dərəcəsi ilə düz mütənasibdir. Beləki, əgər boyun 3 sm açılıbsa, kontraksion həlqə qasıqdan 3 sm yuxarı qalxır, dövrün sonunda isə, o, qasıq birləşməsindən 8-10 sm yuxarıda yerləşəcək.

Doğuş fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi

Doğuş fəaliyyəti vaginal müayinə ilə qiymətləndirilir. Onu qadına ilk dəfə baxdıqda və həmçinin su axdıqdan sonra aparırlar. Sonralar isə, doğuş prosesinin pozulmasına şübhə olduqda təkrarlayırlar.

Vaginal müayinə zamanı uşaqlıq yolunun vəziyyəti, boynunun açılışı, döl qovuğu və gələn hissənin (baş və ya çanaq) hərəkətinin xarakteri təyin olunur. Birinci dövrün əsas məsələsi – başın yerləşməsini təyin etməkdir:

• hərəkidir və çanağa girişdə yerləşir;
• çanaq sümüklərinə sıxılır;
• çanağın yuxarı hissəsində əvvəl kiçik (ölçüsü), sonra isə böyük seqmentlə yerləşir;
• əvvəl çanağın enli, sonra isə dar hissəsində, dövrün sonunda isə – kiçik çanağın çıxacağında yerləşir.

Belə ardıcıllıq normal doğuş fəaliyyətini əks elətdirir.

1-ci dövrdə vaginal müayinədən başqa, həm də sancıların tezliyinə, gücünə və davam müddətinə nəzarət edilir. Bu göstəriciləri tokoqrafiya ilə təyin etmək olar. Çox vaxt kardiotokoqrafiya – dölün ürəkdöyüntüsü və onun sancıya reaksiyası yazılır.

Tokoqrafiyanın əsas göstəriciləri:

Göstərici	Qiymət
Sancılar arasında uşaqlığın tonusu, mm c. s.	10–12
İntensivlik – sancı vaxtı uşaqlıq boşluğunda təzyiq, mm c. s.	25–50
10 dəqiqə ərzində sancıların tezliyi	Aktiv fazada – 4-ə qədər
Aktivlik – intensivliyin sancıların tezliyinə vurulması	200–240

Dölün vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

Dölün vəziyyəti kardiotokoqrafiya və/və ya auskultasiya (dölün ürək tonlarına qulaq asma) ilə qiymətləndirlir. Su axana qədər auskultasiyanı hər 15 dəqiqədən bir, sonra isə 5 dəqiqədən bir aparırlar. Ürək vurğularının ritmi, tezliyi, səsi qiymətləndirilir. Normada dölün ürəkdöyüntüsü dəqiqədə 130-150 olmalıdır.

Dölün vəziyyətinə müşahidə monitoru ilə nəzarət etmək çox rahatdır. Bu, ürək vurğularının mütəmadi sayılmasından imtina etməyə imkan verir və onu daimi qeyd etməyi təmin edir. Beləliklə, bütün mənfi dəyişikliklərə dərhal reaksiya verməyə imkan yaranır.

Açılış dövründə mümkün fəsadlar və onların müalicəsi

Bu dövrdə ana və uşaq üçün təhlükəli fəsadlar ola bilər:

1. Suyun vaxtından əvvəl (aktiv fazadan qabaq) axması. Bu zaman taktika uşaqlıq boynunun və dölün vəziyyətindən asılıdır. Əvvəlcə qadın müşahidə olunur: əgər su axmasından 2 saat (ilk doğuşda) və ya 4 saatdan (təkrari doğuş) çox vaxt keçmişsə və aktiv doğuş fəaliyyəti başlamamışsa, onda onu stimulyasiya edirlər. Əgər aktiv faza uterotoniklər yeridildikdən hətta 4 saat sonra başlmazsa, çox güman ki, doğuş keysəriyyə kəsiyi ilə başa çatacaq.
2. Doğuş gücünün zəifliyi. O, həm birincili ola bilər, həm də birinci dövr normal keçdikdən bir müddət sonra inkişaf edə bilər. Bu patologiya sancıların zəifləməsi və gecikməsi ilə müşayiət olunur. O diaqnostika olunduqdan sonra uterotoniklər vurmaqla doğuş fəaliyyəti stimulyasiya olunur.
3. Doğuş fəaliyyətinin diskoordinasiyası – normal sancı prosesinin pozulmasıdır. Sancıların davam müddəti fərqlənir, ağrılı olur, tezlikləri açılışa uyğun gəlmir. Aktiv, lakin qeyri-koordinasion əzələ yığılmaları ilə tam hazır olmayan uşaqlıq boynu arasında uyğunsuzluq yaranır. Müalicəsi epidural anesteziya ilə ağrısızlaşdırmadır.
4. Dölün oksigen aclığı – xroniki hipoksiya, anemiya, çoxsululuq, infeksiya fonunda inkişaf edir. Bəzən belə hallarda venadaxili qlükoza, qandövranını yaxşılaşdıran digər dərmanlar təyin olunur, lakin adətən keysəriyyə əməliyyatına keçilir.
5. Doğuşun birinci dövründə qanaxma – adətən uşaqlıq boynunun zədələnməsilə əlaqədardır. Bu, çox aktiv doğuşlarda, doğuş fəaliyyətini diskoordinasiyasında, doğuşun stimulyasiyasında ola bilər. Qanaxmanın ağırlıq dərəcəsindən asılı olaraq, onu dayandırmaq üçün müxtəlif üsullardan – müxtəlif cür dərmanlardan tutmuş cərrahi müdaxiləyə qədər tətbiq edilir.
6. Uşaqlığın cırılması – çox təhlükəli ağırlaşma olub, təcili cərrahi əməliyyat tələb edir.
7. Ciftin vaxtından qabaq ayrılması – suyun çox tez axması və ya əkiz uşaqlardan birinin tez doğulması səbəbindən baş verir. Adətən belə ağırlaşma təcili əməliyyat tələb edir.

Uşaqlıq boynu tam açıldıqdan sonra (açılış 10 sm olduqda), doğuş prosesinin ikinci mərhələsi başlayır. Bu barədə daha ətraflı növbəti məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.