Müasir köməkçi reproduktiv üsullardan biri də uşaqlıqdaxili inseminasiya — aşılamadır. Hamiləliyin baş verməsi üçün spermanın süni yolla (cinsi əlaqə olmadan) uşaqlığa yeridilməsi belə adlanır. Nisbətən köhnə və sadə olmasına baxmayaraq, bu üsul sonsuzluğun bəzi növlərinin müalicəsində öz əhəmiyyətini hələ də saxlayır. Proseduranın effektivliyini artırmaq üçün göstərişlərə diqqətlə yanaşmalı və cütlükləri əvvəlcədən müayinə etmək lazımdır.

Tarixi arayış

İlk dəfə spermanın uşaqlıq yoluna süni yeridilməsi 1780-ci ildə italyan alimi Lazaro Spalassi tərəfindən iti mayalandırmaq üçün istifadə edilmişdir. Normal həyat qabiliyyəti olan nəslin alınması barədə dərc olunmuş informasiya 1790-cı ildə Londonda şotland alimi Con Xanteri də həvəsləndirir. Onun məsləhəti ilə hipospadiyadan əziyyət çəkən kişinin spermasını yığıb həyat yoldaşının uşaqlıq yoluna yeridirlər. Bu hamiləliklə başa çatan rəsmiləşdirilmiş ilk uğurlu inseminasiya olur.

XIX əsrin ikinci yarısından etibarən süni inseminasiya Avropanın bir çox ölkələrində sonsuzluğun müalicəsində geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. Əvvəllər nativ sperma qadının uşaqlıq yolunun arxa tağına yeridilirdi. Sonralar uşaqlıq boynunun açılıb materialın intraservikal yeridilməsi üsulları işlənib hazırlanır.

1960-cı illərdə spermanın təmizlənməsi və zənginləşdirilməsi üsulları işlənib hazırlanır. Bu, reproduktiv texnologiyaların sonrakı inkişafına təkan verdi. Hamiləliyin baş tutması şansını artırmaq üçün spermatozoidləri uşaqlıq boşluğuna və daha dərinə uşaqlıq borularının dəliklərinə qədər yeritməyə başladılar. Həmçinin intraperitoneal inseminasiya üsulu da tətbiq edilirdi, hansı ki, hazırlanmış spermanı iynıə ilə Duqlas boşluğunu punksiya edib bilavasitə yumurtalığın yanına yerləşdirirdilər.

Hətta sonralar mürəkkəb və invaziv ekstrakorporal reproduktiv texnologiyaların tətbiqi süni inseminasiyanın əhəmiyyətini azalda bilməmişdir. Hazırda spermanın əsasən uşaqlıqdaxili yeridilməsi aktiv istifadə edilir və bu, çox zaman sonsuz ailələrə kömək üçün ilk və uğurlu metod olur.

Aşılamaya göstərişlər

Uşaqlıqdaxili inseminasiya yalnız müəyyən qrup sonsuz cütlüklərdə istifadə edilə bilər. Göstəriş və əksgöstərişlərin təyini və prosedurun nəticəsinin proqnozlaşdırılması hər iki partnyoru müayinə etdikdən sonra aparılır. Amma bəzi hallarda yalnız qadının reproduktiv sağlamlığı qiymətləndirilir. Bu, kişidə ciddi problem olduqda (hər hansı səbəbdən hər iki xayanın olmaması) edilir.

Azərbaycanda bu məsələlər hələ qanunla nizamlanmır. Qadın və kişi ilə əlaqədar göstərişlər ayırd edilir.

Dondurulmuş donor sperması ilə uşaqlıqdaxili inseminasiya irsi xəstəliklərlə, mülicəyə tabe olmayan seksual-eyakulyator pozğunluqlarla əlaqədar kişi sonsuzluğunda istifadə edilir. Həmçinin qadının daimi cinsi tərəfdaşının olmaması da göstəriş sayılır.

Ərin sperması ilə (nativ və ya dondurulmuş) uşaqlıqdaxili inseminasiya servikal faktorla əlaqəli sonsuzluqda, vaginizmdə, idiopatik sonsuzluqda, ovulyator disfunksiyalarda, yüngül dərəcəli endometriozda aparılır. Bunlar qadın sonsuzluğunun növləridir. Kişi faktorlarına subfertil sperma fonunda yüngül eyakulyator-seksual pozğunluqlar da aiddir.

Digər yardımçı reproduktiv texnologiyalar kimi, uşaqlıqdaxili inseminasiya da aktiv infeksion-iltihabi proseslər və istənilən lokalizasiyalı bədxassəli şişlər zamanı aparılmır. Həmçinin hamiləliyə əksgöstəriş olan bəzi somatik və psixi xəstəliklər də proedurdan imtinaya səbəb ola bilər. Hamiləliyin sona çatdırılmasına mane ola biləcək uşaqlığın ağır inkişaf qüsurları və patologiyalarında da inseminasiya etmək olmaz.

Aparılma qaydası

Aşılamanı həyata keçirmək üçün qadının hospitalizasiyasına ehtiyac yoxdur. Sonsuzluğun tipindən asılı olaraq, prosedur qadının normal və ya stimulyasiya edilmiş tsiklində aparılır. Ovulyasiyanın hormonal stimulyasiyasını həkim təyin edir və bu EKM-ə hazırlıqdakı kimidir.

İlk öncə cütlüklər somsuzluğun səbəbini aydınlaşdırmaq üçün dəqiq müayinədən keçirlər. Tapılan kənaraçıxmaların müalicəsinə mütləq qaydada cəhd edilməlidir. Yalnız bundan sonra inseminasiyanın lazım olması barədə qərar qəbul edilə bilər.

Prosedur bir neçə mərhələdə aparılır:

• ovulyasiyanın hiperstimulyasiyası (lazım gələrsə);
• follikulometriya və ovulyasiyanın labarator monitorinqi;
• cinsi partnyordan spermanın alınması və ya dondurulmuş spermanın donunn açılması periovulyator dövrdə aparılı;
• spermanın inseminasiyaya hazırlanması;
• alınmış materialın kateterlə servikal kanaldan keçilərək uşaqlıqdaxilinə yeridilməsi.

Uşaqlıqdaxili inseminasiya qısamüddətli və ağrısız prosedurdur. Görünüşü yaxşılaşdırmaq və vizual nəzarəti təmin etmək üçün həkim adətən vaginal güzgülərdən istifadə edir. Uşaqlıq boynunu adətən genişləndirməyə ehtiyac olmur, çünki, kateterin kiçik diametri onu ovulyasiya dövründə yarımaçıq servikal kanaldan keçirməyə imkan verir. Buna baxmayaraq, bəzən kiçik diametril servikal genəldicilərin tətbiqinə ehtiyac yaranır. Müasir dövrdə inseminasiya üçün "yaddaş" effekti olan yarımsərt və yumşaq kateterlərdən istifadə olunur.

Sperma uşaqlığın daxilinə kateterin ucu vizualizə edilmədən yeridilir. Prosedur zamanı həkim, servikal kanalı keçdikdə və porşeni basarkən yaranan hissiyyata əsasən hərəkət edir. Hazırlanmış spermanın hamısı yeridilib qurtardıqdan sonra kateter ehtiyyatla çıxarılır. Uşaqlıqdaxili inseminasiyadan sonra yaxşı olar ki, qadın arxası üstə 30 dəqiqə uzanıqlı qalsın. Həkim bu zaman yarana bilən vazovaqal və anafilaktik reaksiyalara nəzarət edir, lazım gəldikdə təcili tədbirlər görür.

Spermanın hazırlanması

Uşaqlıqdaxil inseminasiya – ovulyasiya edən yumurtahüceyrəni mayalandırmağa imkan verən sadə, ağrısız və qeyri-invaziv metoddur. Bu zaman spermatozoidlər uşaqlıq younun turş mühitində yaşamalı və servikal kanaldan sərbəst keşməli olmur. Buna görə də, hətta çox da aktiv olmayan spermatozoidlər mayalanmada iştirak etmək imkanı qazanır. Uşaqlıq boşluğunda süni yaradılmış spermatozoidlərin konsentrasiyası mayalanma şansını dəfələrlə artırır.

Uşaqlıqdaxili inseminasiya apararkən qadının cinsi partnyorunun sperması və ya donorun dondurulmuş materialı istifadə edilir. Seçim eyakulyatın keyfiyyətindən, ərin biomaterialının istifadəsinə əksgöstərişlərin olmasından (məsələn, ağır genetik anomaliyalar olduqda) və digər şərtlərdən asılıdır. Nativ spermanın götürülməsinə xüsusi tələblər yoxdur. Ancaq yaxşı olar ki, eyakulyat tibb müəssisəsində götürülüb ehtiyyatla labaratoriyaya çatdırılsın.

İnseminasiya üçün nəzərdə tutulan sperma əvvəlcə qısamüddətli hazırlıqdan keçir. Adətən bu 3 saatdan çox çəkmir. Hazırlıq həyat qabiliyyətli spermatozoidlərin seçilməsi və materialın uşaqlıq boşluğuna yeridilməsindən qabaq maksimal dərəcədə təmizlənməsi üşün lazımdır. Cinsi partnyordan və ya donordan alınmış sperma ÜST-ün standartlarına uyğun şəkildə spermatozoidlərin kəmiyyət və keyfiyyətini dəqiqləşdirmək, onun inseminasiya perspektivini qiymətləndirmək üçün yoxlanılır. Bundan sonra nativ eyakulyatı təbii şəraitdə durultmaq üçün 30 dəqiqə saxlayırlar, donu açılmış nümunəni isə dərhal hazırlamağa başlayırlar.

Spermanın hazırlanması üçün aşağıdakı metodlardan istifadə olunur:

• üzə çıxma, həyat qabiliyyəti olan hərəktli spermatozoidlərin aktiv şəkildə maye mühitin səthinə çıxmasına əsaslanır;
• spermatozoidlərin hərəkətliyini yaxşılaşdıran preparatlarla (pentoksifillinlər, metilksantinlər) yuyulması;
• spermanın durulaşdırılmış nümunəsinin sentrifuqadan keçirib sıxlıq qradienti yaratma;
• eyakulyatın yuyulmuş və setrifuqasiyalaşdırılmış porsiyasının şüşə lifləri ilə filtrasiyası.

Materialın hazırlanma üsulunun seçilməsi morfoloji normal və yetişmiş spermatozoidlərin olmasından və həmçinin onların hərəkətliliyindən asılıdır. İstənilən halda spermanın hazırlanması zamanı toxum plazması maksimum xaric edilməlidir. Bu, qadın orqanizmi tərəfindən anafilaktik şokun və digər arzuolunmaz reaksiyaların qarşısını almaq üçündür. Toxum plazması ilə birgə antigen zülallar və prostoqlandinlər xaric edilir.

Həmçinin eyakulyatın ölü, yetişməmiş, hərəkətsiz spermatozoidlərdən, leykositlərdən, bakteriyalardan və epitel hüceyrə qarışıqlarından təmizlənməsi vacibdir. Belə hazırlıq spermatozoidləri sərbəst oksigen radikallarından qoruyur və hüceyrələrin genetik materialının stabil qalmasını təmin edir. İşlənmə nəticəsində maksimal konsentrasiyada mayalanmaya yararlı spermayozoidlər alınır. O, saxlamağa yararlı deyil və həmin gün də istifadə edilməlidir.

Metodun effektivliyi

Avropanın insan reproduksiyası və embriologiyası cəmiyyətinin məlumatlarına əsasən, birdəfəlik uşaqlıqdaxili inseminasiyadan sonra hamiləliyin baş tutma proqnozu 12%-ə çatır. Bu tsikldə təkrar prosedur mayalanma ehtimalını demək olar ki, artırmır. İnseminasiyanın nəticəsinə ən çox onun aparılma vaxtı təsir edir və yaxşı olar ki, prosedur oxulyasiya dövründə aparılsın. Fərdi xüsusiyytlərdən asılı olaraq, ovulyasiya menstrual tsiklin 12-ci və ya 14-16-cı günlərinə düşür. Buna görə də ovulyasiya vaxtının maksimal dəqiq təyini çox vacibdir.

İnseminasiya tarixini təyin etmək üçün transvaginal USM-lə follikulun yetişməsi və sidikdə LH-ın səviyyəsinə nəzarət olunur. Bu müayinələr də XQ inyeksiyasının vaxtını təyin etməyə imkan verir, hansı ki, stimulyasiya protokolunda ovulyasiyanın əsas triqqeridir. Adətən sidikdə lüteinləşdirici hormonun (LH) maksimal səviyyəsindən 40-45 saat sonra ovulyasiya baş verir. Məhz bu dövrdə uşaqlıqdaxili inseinasiya aparmaq məqsədyönlüdür.

Prosedurun uğurlu nəticəsinə sonsuzluğun tipi, aşılanmada istifadə olunan spermanın parametrləri, partnyorun yaşı təsir göstərir. Həmçinin uşaqlıq borularının vəziyyəti, endometriumun qalınlığı və funksionallığı da vacibdir. Hərdən prosedur günü qadına endometriumun həcmini təyin etmək üçün 3D USM aparılır. Döl yumurtasının implantasiyası üçün 2 ml-dən böyük həcm kifayət edir.

İstifadə olunan spermanın fertilliyi nə qədər yüksək olarsa, hamiləliyin baş tutma şansı da bir o qədər yuxarı olar. Ən vacib parametrlərə spermatozoidlərin hərəkətliliyi, onların normal quruluşu və yetkinliyi aiddir.

İnseminasiya yüngül və orta dərəcəli kişi sonsuzluğunda, eyakulyatda anomal və zəif hərəkətli spermatozoidlər 30%-dən çox olmadıqda göstərişdir. Uşaqlığa yeridiləcək spermanın istifadə perspektivini qiymətləndirmək üçün işləmədən sonra alınan nümunənin analizi aparılır. Bu zaman ən vacib prametrlərdən biri hərəki spermatozoidlərin ümumi miqdarıdır.

Risklər və mümkün ağırlaşmalar

Uşaqlıqdaxilli inseminasiya az invaziv reproduktiv metoddur. Əksər hallarda o, qadına heç bir discomfort vermir və fəsadlarsız keçir. Amma müəyyən xoşagəlməz əlamətlər riski yenə də vardır.

Bu prosedurun mümkün fəsadlarına aid edirlər:

• sperma yeridildikdən bilavasitə sonra qarnın aşağısında ağrılar, hansıki, uşaqlıq boynunun kateterə reaksiyası və toxumaların mexaniki qıcıqlanması ilə əlaqədardır;
• müxtəlif dərəcəli vazovaqal reaksiyalar – bu, uşaqlıq boynunda manipulayasiyalara reflektor cavabdır, bu zaman periferik damarlar genəlir, ürək vurğuları və arterial təzyiq azalır;
• spermanın hazırlanması zamanı işlədilən məhlullara ümumi allergik reaksiya, adətən allergen rolunda benzilpenisillin və dananın zərdab albumini çıxış edir;
• yumurtalıqların hiperstimulyasiya sindromu, əgər inseminasiya superovulyasiya fonunda aparılarsa;
• uşaqlıq boşluğunun və çanaq orqanlarının infeksiyalaşması (0.2%-dən az ehtimal), hansı ki, kateterin yeridilməsi və ya servikal genəldicilərin istifadsilə əlaqədardır.

İnseminasiyadan sonrakı hamiləliklə əlaqədar ağırlaşmalar ayrı öyrənilir. Onlara çoxdöllü (ovulyasiya stimulyasiya edilərsə) və uşaqlıqdankənar hamiləlik, erkən dövrlərdə spontan abort aiddir.

Uşaqlıqdaxili inseminasiya birinci reproduktiv tsikldə müsbət nəticə verməyə bilər. Proseduru 4 dəfəyə qədər təkrarlamaq olar, bu qadın orqanizminə mənfi təsir göstərmir və ağır fəsadlar verməz. Metodun effekti olmazsa EKM – ekstrakorporal mayalanmanın aparılması haqqında düşünülür.