İnsan populyasiyasında herpes geniş yayılmışdır. Bu virus infeksiyasının tibbi və sosial əhəmiyyəti böyükdür. Sadə herpes virusu (SHV) dünyada 10 nəfərdən 9-da rast gəlinir. Hər 5-ci adamda o xarici təzahürlər verir.

SHV üçün neyrodermotropizm səciyyəvidir, yəni, o, sinir hüceyrələri və dəridə çoxalır. Virusun sevimli zədələmə yerləri — dodaq ətrafında, üzün dərisi, cinsiyyət orqanlarının selikli qişası, baş beyin, konyuktiva və gözün buynuz qişasıdır. SHV hamiləliyin gedişinin pozulmasına, dölün ölümünə, düşüyə, yenidoğulmuşların sistem virus xəstəliyinə səbəb ola bilər. Sadə herpes virusunun prostat və uşaqlıq boynunun bədxassəli şişlərilə əlaqəsi haqqında məlumat var.

Xəstəlik əksərən qadınlarda, bəzən isə kişilərdə rast gəlinir. Xəstələnmə piki ən çox 40 yaşına uyğun gəlir. Lakin, cavanlarda cinsi əlaqə zamanı yayılan genital herpesə heç də az rast gəlinmir. Azyaşlı uşaqlara infeksiya əlin dərisindən, uşaq kollektivində çirklənmiş dəsmallardan və digər yollarla düşür.

SHV ətraf mühitdə dözümlü deyil, günəş və ultrabənövşəyi şüaların təsirindən tez məhv olur. O aşağı temperaturda uzun müddət sağ qalır. Qurumuş formada 10 ilə qədər yaşaya bilir.

Genital herpes necə ötürülür

Xəstəliyin səbəbi — sadə herper virusunun (Herpessimplex) iki tipidir, daha çox SHV-2. Birinci tip virus əvvəllər dəri, ağız boşluğu xəstəliklərilə əlaqələndirilirdi. SHV-2 genital herpes və meninqoensefalit yaradır. Hazırda virusun birinci tipinin və ya onların qarışığının törətdiyi xəstəliklərə rast gəlinir. Çox zaman daşıyıcıda xəstəliyin heç bir əlaməti olmur və o, infeksiya mənbəyi olduğundan xəbərsiz olur.

Xəsətliyə necə yoluxmaq olar? Genital herpesin ən çox ötürülmə yolu — cinsi və kontakt yollardır. Adətən yoluxma virusun daşıyıcısı və ya xəstə insan ilə cinsi əlaqə zamanı baş verir. Öpüşlə, həmçinin ümumi əşyalardan (qaşıq, oyuncaq) istifadə zamanı yoluxmaq olar. Virus hava-damcı yolu ilə də ötürülə bilər.

Törədici anadan uşağa doğuş zamanı keçə bilər. Belə yoluxma riski pasientdə zədələnmənin növündən asılıdır. O 75 % təşkil edir. Bundan başqa, dölün yoluxması anada xəstəliyin kəskin dövründə virusemiya olarsa (virus qana çıxarsa), qan vasitəsilə ola bilər.

Uşaqlar SHV-1-ə adətən həyatlarının ilk illərində yoluxur. 5 yaşında SHV-2-ə də yoluxma halları artır. Alti aylığına qədər uşaqlar xəstələnmir, bu onalra andan keçən antitellərlə əlaqədardır. Əgər ana əvvəlcədən yoluxmayıbsa və uşağa antitel ötürməmişdirsə, onda bu yaşda uşaqlar xəstəliyi çox ağır keçirir.

Təsnifat

Tibbi nöqteyi nəzərdən bu xəsətlik "HerpesSimplex virusu tərəfindən törədilmiş anogenital herpes infeksiyası" adlanır. Xəstəliyin 2 əsas forması ayırd edilir:

Sidik-cinsiyyət orqanlarının infeksiyası:

• qadınların genital herpesi;
• kişilərin genital herpesi.

Düz bağırsağın və anal dəliyin ətrafında dəri sahəsinin infeksiyası.

Genital herpesin inkişaf mexanizmi

Virus orqanizmə dəridən və zədələnmiş selikli qişalardan düşür. O, "Giriş qapısında" çoxalır və tipik əlamətlər yaradır. Adətən törədici daha dərinə yayılmır, nadir hallarda limfa düyünlərinə düşür və daha da az hallarda isə qana keçərək virusemiya yaradır. Virusun sonraki taleyi insan orqanizminin xüsusiyyətlərindən asılıdır.

Əgər immun müdafiə sistemi yaxşı vəziyyətdidirə, virus daşıyıcılıq yaranır, hansı ki, əlverişsiz şəraitdə residivlər (yenidən xəstələnmə) verə bilər. Əgər orqanizm infeksiya ilə bacarmırsa, virus qan vasitəsilə daxili orqanlara (beyin, qaraciyər və başqaları) düşür və onları zədələyir. İnfeksiyaya cavab olaraq antitel yaranır, amma onlar kəskinləşmə və residivlərin qarşısını almır.

İmmunitet zəiflədikdə sinir hüceyrələrində saxlanılan viruslar aktivləşir və qana keçərək xəstəliyi kəskinləşdirir.

Xəstəliyin əlamətləri

Uzun müddət SHV daşıyıcısı olan insanların əksəriyyətində heç bir əlamət olmur. Əvvəlcədən yoluxmamış insanlarda genital herpesin inkubasiya dövrü 7 gün təşkil edir. Kişilərdə virus sidik-cinsiyyət sistemi orqanlarında, qadınlarda – servikal kanalda, vaginada, sidikçıxarıcı kanalda yaşayır. Yoluxmadan sonra genital herpesin ömürlük daşıyıcılığı yaranır. Xəstəlik residivlərlə keçən inadlı gedişə meyllidir.

Yoluxma əlamətlərinin meydana çıxmasına səbəb olan amillər bunlardı:

• daimi və ya vaxtaşırı immunitetin düşməsi, o cümlədən İİV-infeksiya;
• həddindən artıq soyuma və ya qızma;
• yanaşı gedən xəstəliklər, məsələn, şəkərli diabet, kəskin respirator infeksiya;
• tibbi müdaxilələr, o cümlədən abort və uşaqlıqdaxili kontraseptiv vasitələrin yeridilməsi (spirallar).

Sadalanan amillərin təsirindən prodromal dövr – "xəstəlikönü dövr" inkişaf edir. Genital herpesin başlanğıc əlamətləri: gələcək ocaq nahiyəsində qaşıntı, ağrı və ya göynəmə hissidir. Bir müddət sonra ocaq nahiyəsində səpgi yaranır.

Genital herpes necə görünür?

Səpgi elementləri ayrı-ayrı və ya qrup şəklində yerləşir, 4 mm-ə qədər ölçüdə qovuqcuq şəklində olur. Belə elementlər aralıq dərisində, perianal zonada və sidik-cinsiyyət orqanlarının selikli qişalarında qızarmış və ödemli (şişkin) əsas üzərində yerləşir. Vezikulun (qovuqcuq) yaranması qızdırma, baş ağrısı, halsızlıq, yuxusuzluqla müşayiət olunur. Regionar (qasıq) limfa düyünləri böyüyür və ağrılı olur. Birinci mərhələ, əvvəlcə yoluxmamış və bu xəstəliyə qarşı antitelləri olmayan adamlarda daha kəskin keçir.

Bir neçə gündən sonra qovuqcuqlar özbaşına deşilir və qeyri-hamar kənarlı eroziya yaradır. Bu zaman pasientlər eroziya nahiyəsində güclü qaşınma və göynəmə hisiındən, cinsi akt zamanı güclənən ağrıdan şikayət edir. Xəstəliyin ilk 10 günü ərzində yeni səpgilər yaranır. Onlardan aktiv şəkildə virus hissəcikləri ifraz olunur.

Tədricən eroziyalar qaysaqla örtülür və yüngül piqmentasiyalı və ya daha açıq sahə qoyaraq sağalır. Səpgi elementinin yaranmasından onun epitelizasiyasına (sağalmasına) qədər 2-3 həftə keçir. Törədici sinir köklərinin hüceyrələrinə düşür və orada uzun müddət latent (qeyri-aktiv) vəziyyətdə qalır.

Genital herpesin simptomları qadınlarda cinsiyyət dodaqları, vulva, aralıq, vagina, uşaqlıq boynu nahiyəsində təzahür edir. Kişilərdə cinsiyyət orqanının baş hissəsi, pülük dərisi, sidik kanalı zədələnir.

Prosesə tez-tez çanaq sinirləri də qoşulur. Bu, aşağı ətraflarda dəri hissiyyatının pozulmasına, bel və oma nahiyəsində ağrıya səbəb olur. Bəzən tezləşmiş və ağrılı sidiyəgetmə olur.

Qadınlarda herpesin 1-ci mərhələsi kişilərə nisbətən daha uzun və ağır keçir. Kəskinləşmə dövrü müalicəsiz 3 həftə davam edir.

Residivləşən genital herpes

Təxminən xəstələrin 10-20%-ində xəstəlik residivləşir. İnfeksiyanın ilk əlamətləri adətən daha şiddətli olur. Residivin əlamətləri isə daha az intensivliklə baş verir və ilk əlamətlərdən tez keçir. Bu bədəndə virusla mübarizə aparmağa kömək edən hazır antitellərin olması ilə əlaqədardı. 1-ci tip genital herpes 2-cidən daha az residiv verir.

Xəstəliyin kəskinləşməsi yüngül əlamətlərlə – qaşınma, nadir səpgilərlə təzahür edə bilər. Bəzən xəstəliyin mənzərəsi ağrılı eroziya və selikli qişanın xoralaşması şəklində olur. Virusun İfrazı 4 gün və daha çox davam edir. Qasıq limfa düyünləri böyüyür, limfa duğunluğu nəticəsində limfostaz və cinsi orqanların ödemi (fil xəstəliyi) istisna olunmur.

Residivlər qadın və kişilərdə eyni tezlikdə baş verir. Kişilərdə daha uzun, qadınlarda isə daha nəzərəçarpan klinik mənzərə olur.

Əgər residivlər ildə 6 dəfədən çox baş verirsə, onda bu xəstəliyin ağır forması sayılır. Orta ağır forma ildə 3-4, yüngül isə – 1-2 dəfə kəskinləşmə verir.

20% halda atipik genital herpes inkişaf edir. Xəstəliyin əlamətləri sidik-cinsiyyət sisteminin digər infeksiyaları, məsələn, kandidoz əlamətləri ilə gizlənə bilər. Belə ki, kandidoz üçün adi genital herpesə xas olmayan ifrazat xarakterikdir.

Diaqnostika

Genital herpesin diaqnostikası aşağıdakı laborator müayinələrlə aparılır:

• virusoloji metodlar (törədicinin ayrılması, nəticə 2 gündən sonra alınır);
• polimeraza zəncirvari reaksiya (PZR), virusun genetik materialının aşkarlanması;
• immunoferment və immunoflüoresent analizlərinin köməyilə törədicinin antigenlərinin (hissəciklərinin) aşkarlanması;
• insan orqanizmində SHV-yə qarşı qanda yaranmış antitellərin immunoferment analizi vasitəsilə təyin edilməsi;
• sitomorfoloji metodlar, SHV ilə yoluxma zamanı hüceyrə zədələnmələrini qiymətləndirilməsi (çoxnüvəli və nüvədaxili əlavələri olan giqant hüceyrələr).

Genital herpes üçün analiz 2-4 dəfə müxtəlif ocaqlardan, bir neçə gün intervalla götürmək lazımdır. Qadınlarda materiali tsiklin 18-20-ci günü götürmək məsləhət görülür.  Bu virusu aşkarlayıb diaqnozu təsdiqləmək şansını artırır.

Sidiyin və sidik-cinsiyyət orqanlarından (uşaqlıq yolu, uretra, uşaqlıq boynu) götürülmüş yaxmanın PZR müayinəsi ən informativ testlər hesab olunur.

Müalicə 

Genital herpesli xəstələrin pəhrizində hər hansı bir xüsusiyyət olmur. O tam tərkibli, balanslaşdırılmış, zülallarla və vitaminlərlə zəngin olmalıdır. Kəskinləşmə zamanı yeməyi qaynatmaq, buxarda bişirmək tövsiyə olunur. Süd məhsulları və tərəvəz bitkiləri, həmçinin çoxlu maye qəbulu xeyirlidir.

Genital herpesin müalicəsi, intensivliyi və davamiyyəti xəstəliyin formasından və ağırlığından asılıdır. Genital herpesi necə müalicə etməyi xəstənin tam müayinəsindən sonra həkim təyin edir. Özbaşına müalicə bu halda yolverilməzdir. Müalicə planını təyin etmək üçün immunoqrammanın, yəni onun immun sisteminin vəziyyətinin müəyyən edilməsi vacibdir.

Xəstəyə cinsi əlaqə zamanı qoruyucudan istifadə edilməsi və ya sağalanadək cinsi pəhriz məsləhət görülür. Əgər partnyorda əlamətlər varsa, onda ona da müalicə təyin edilir.

Xəstəliyin müalicəsində aşağıdakı dərman vasitələrindən istifadə olunur:

• sistem təsirli virusəleyhinə preparatlar;
• yerli təsirli virusəleyhinə preparatlar;
• immunostimulyator vasitələr, virusəleyhinə təsiri olan interferonun analoqları;
• simptomatik vasitələr (hərarət salan, ağrıkəsici).

Atsiklovirlə müalicə

Kəskin genital herpes və onun residivlərinin müalicə sxeminə hər şeydən əvvəl atsiklovir (zoviraks) daxildir. İmmunoqrammanın göstəriciləri normal olduqda onu gündəlik 1q dozanı 5 dəfəyə bölməklə 10 gün ərzində və ya sağalanadək təyin edirlər. Əhəmiyyətli dərəcədə immunodefisit və ya düz bağırsaq zədələnməsi zamanı sutkalıq doza 4-5 dəfə olmaqla 2 q-a qədər artırılır. Müalicə nə qədər tez başlanarsa, effektivliyi də o qədər yüksək olur. Müalicənin başlanma və təsir etdiyi ən yaxşı vaxt – prodromal dövr və ya səpgilərin əmələ gəldiyi ilk günlərdi.

Xəstəliyin residivlərinin qarşısını necə almaq olar? Bu məqsədlə supressiv dozada gündə 0,8 q atsiklovir təyin edilir. Bu zaman tabletləri aylar, bəzən isə illər ərzində qəbul edirlər. Dərmanların hər gün qəbulu bütün xəstələrə residivdən qorunmağa kömək edir, üçdə birində isə xəstəliyin təkrar epizodları müşahidə olunmur.

Atsiklovir Atsiklostad, Vivoraks, Viroleks, Herperaks, Medovir, Provirsan kimi adlar altında istehsal edilir. Əlavə təsirlərinə həzm sistemi pozğunluqlrı (ürəkbulanma, qarında ağrı, diareya), baş ağrısı, dəri qaşınması, yorğunluq aiddir. Ən nadir arzuolunmaz təsirlərə qanyaranmanın pozulması, böyrək çatışmazlığı, sisnir sistemi zədələnməsi aiddir. Onun təyini yalnız dərmana individual həssaslıq olduqda və böyrək çatışmazlığı zamanı əks göstərişdir. Hamiləlik və südvermə zamanı, uşaqlarda mövcud risk qiymətləndirildikdən sonra istifadəsi mümkündür.

Prodromal dövrdə və xəstəliyin erkən vaxtlarında 5 %-li atsiklovir kremi effektivdir. Səpgi dəridə olduqda o daha yaxşı kömək edir. Onu həftə ərzində gündə bir neçə dəfə istifadə edirlər.

Atsiklovirin ikinci nəsil preparatları mövcuddur və onlar daha effektivdir. Onlara valatsiklovir aiddir (Vayrova, Valavir, Valvir, Valtreks, Valsikon, Virdel). O həzm traktından yaxşı sorulur, atsiklovirə nisbətən onun bioloji mənimsənilməsi bir neçə dəfə çoxdur. Buna görə müalicə də atsiklovirə nisbətən 25% daha effektiv olur. Xəstəliyin kəskinləşməsi 40 %-dən az hallarda baş verir. Preparat İİV-infeksiya zamanı, böyrək və sümük iliyi transplantasiyası olduqda və 18 yaşa qədər uşaqlarda əks göstərişdir. Hamiləlik və südvermə zamanı riski qiymətləndirməklə dərmanın qəbulu mümkündür.

Alternativ preparatlar

Atsiklovirə davamlı viruslarla törədildikdə genital herpesi nə ilə müalicə etmək lazımdır? Bu halda alternativ vasitələr – Famtsiklovir və ya Foskarnet tətbiq edilir. Famtsiklavir Minaker, Famasivir, Famvir adları altında istehsal olunur. Preparat çox yaxşı təsir edir, ancaq az hallarda baş ağrısı və ürək bulanma verir. Əks göstəriş yalnız individual həssaslıqdır. Bu preparat yeni olduğundan dölə təsiri öyrənilməmişdir. Buna görə də, onun hamiləlik və südvermə zamanı istifadəsi yalnız individual göstəricilərə əsaslanır.

Yerli preparatlar

Bəzi antivirus preparatların səpginin müalicəsi üçün məlhəmləri mövcuddur. Onlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar:

• Foskarnet, dəriyə və selikli qişaya çəkilir;
• Alpizarin, preparat tablet formasında mövcuddur;
• Tromantadin, herpesin ilk əlamətləri zamanı daha effektivdir;
• Helepin; daxilə qəbul forması da mövcuddur;
• Oksolin;
• Tebrofen;
• Riodoksol;
• Bonafton.

Yerli preparatların istifadə qaydası və müddətini həkim təyin edir. Adətən onlar 1 həftə ərzində gündə bir neçə dəfə təyin edilir.

Genital herpesin interferon preparatları vasitəsilə müalicəsi

Son illər orqanizmə infeksiya ilə mübarizə aparmağa kömək edən interferon və interferon induktorlarına maraq artır. Bunlara aşağıdakılar aiddir:

• Allokin-alfa;
• Amiksin;
• Vobe-Muqos E;
• Galavit;
• Giaferon;
• Groprinozin;
• İzoprinozin;
• İmunofan;
• Polioksidoium;
• Sikloferon və bir çox digərləri.

Onlar həm yerli, həm də daxilə təyin edilə bilər. Bu preparatlardan bəzilərinin şamları da var. Belə ki, Viferon rektal şamları tez-tez genital herpesin kompleks terapiyasının tərkibində istifadə olunur.

Simptomların yüngülləşməsi üçün qeyri-steroid iltihab əleyhinə preparatlar (QSİƏP), məsələn, parasetamol və ya ibuprofen istifadə olunur.

Genital herpes zamanı antibiotiklər təyin edilmir, çünki onlar virusa yox, bakteriyaya təsir göstərir. Homeopatiya və xalq təbabəti vasitələrinin effektivliyi sübut olunmamışdır.

Profilaktika

Genital herpesin spesifik profilaktikası, yəni vaksina işlənmişdir. Polivaksini kursu 5 inyeksiya olmaqla il ərzində bir neçə dəfə yeritmək lazımdır. O qeyri-aktiv vaksindir. Belə profilaktikanın effektivliyi hələ öyrənilir.

Qeyri-spesifik profilaktika cinsi gigiyenaya riayətdən, təsadüfi cinsi əlaqələrdən çəkinməkdən ibarətdir.

Genital herpesə yoluxmuş insanlar çox soyuqdan, emosional stressdən, intensiv yüklənmədən və kəskinləşmə yarada bilən digər səbəblərdən qaçmalıdır.

İnfeksiya və hamiləlik

Hamiləlik genital herpesin kəskinləşdirən amil hesab olunmur. Lakin bəzi alimlər bunula razı deyillər.

Kliniki təzahürlər olmadan SHV daşıyıcılığı zamanı hamiləlik və döğuş adətən normal keçir. Hamiləni sistem təzahürləri, məsələn, meningit, hepatit olduqda müalicə edirlər. Bu, adətən qadının virusla ilk dəfə hamiləlik zamanı qarşılaşdıqda baş verir. Müalicə üçün atsiklovir təyin edilir.

Əgər belə müalicə aparılmazsa, virus hissəcikləri plasentadan uşağın qanına keçə bilər. Hamiləliyin birinci trimestrində (3 ay) inkişaf qüsurları formalaşır. 2-ci və 3-cü trimestrdə uşaqda selikli qişalar, dəri, gözlər, qaraciyər, baş beyin zədələnir. Dölün bətndaxili ölümü baş verə bilər. Erkən doğuş riski artır. Doğuşdan sonra belə uşaqda ağır fəsadlar mümkündür: mikrosefaliya (baş beynin natamam inkişaf etməsi), mikrooftalmiya və xorioretinit (korluqla nəticələnən göz zədələnmələri).

Doğuş təbii yolla aparılır. Keysəriyyə əməliyyatı yalnız səpgilər ananın cinsi orqanlarında olduqda və ya xəstəlik ilk dəfə hamiləlik zamanı aşkarlandıqda təyin edilir. Belə hallarda, 36-cı həftədən başlayaraq atsiklovirin köməyilə virusun uşağa ötürülməsinin doğuşaqədərki profilaktikası aparılır. Xəstə qadını doğuşa hazırlamaq üçün daha rahat və qənaətli preparat Valsikondur (Valatsiklovir). Doğuşdan əvvəl antivirus preparatların tətbiqi genital herpesin kəskinləşməsini və virus hissəciklərinin uşağı yoluxdurma ehtimalını azaldır.

Doğuş zamanı  xəstə qadın üçün suyun vaxtından əvvəl axması, ciftin qopması, doğuş fəasliyyətinin zəifliyi təhlükəlidir. Buna görə də, ona tibb personalının xüsusi diqqəti lazımdır.

Yenidoğulmuş üçün genital herpes nə ilə təhlükəlidir?

Əgər uşaq doğuş yollarında SHV ilə kontaktda olarsa, 6 gündən sonra onda neonatal herpes inkişaf edir. Onun nəticəsi – generalizə olunmuş sepsisdir, yəni uşağın bütün daxili orqanlarının yoluxmasıdır. Yenidoğulmuş hətta infeksion-toksiki şokdan ölə də bilər.

Potensial təhlükə ilə əlaqədar olaraq hər bir hamilə qadın SHV daşıyıcılığına görə yoxlanılır və lazım gəldikdə həkim təyinatı ilə müalicə alır. Uşaq da doğulduqdan sonra müayinə olunur və lazım olsa müalicə alır. Əgər uşaqda infeksiyanın heç bir təzahürü olmazsa, onda 2 ay müşahidə olunur, çünki xəstəliyin simptomları həmin vaxt görünməyə bilər.

Hamiləlik zamanı arzuolunmaz xəstəliklər baş verməməsi üçün yoluxmuş qadın əvvəlcədən xüsusi hazırlıq keçməlidir. Xüsusən bitki tərkibli antivirus və immunostimulyator vasitələr (Alpizarin) daxilə, kəskinləşmə olduqda isə həm də məlhəm şəklində təyin edilir. Eyni zamanda interferon vasitəsilə onun immuniteti də korreksiya olunur. Planlaşdırılan hamiləliyə 3 ay qalmış hüceyrələrdə maddələr mübadiləsini yaxşılaşdıran metabolik terapiya təyin edilir (riboflavin, lipoy turşusu, kalsium pantotenat, E vitamini, fol turşusu). Eyni zamanda passiv immunizasiya da aparmaq olar, yəni qadının orqanizminə kəskinləşmə riskini azaldan hazır antitellər – immunoqlobulinlər yeritmək olar.

Hamiləliyi yalnız yarımil ərzində residivlər olmadıqda planlaşdırmaq olar. Hamiləliyə qədər genital herpesin diaqnozu və müalicəsi, ana və uşaqda fəsadların rast gəlmə tezliyini, xəstəliyin residiv ehtimalını azaltmağa, bətndaxili yoluxma və neonatal herpes riskini ən aşağı həddə çatdırma imkanı verir. Bütün bunlar yenidoğulmuşlarda xəstəliklənmə və ölüm göstəricilərini azaldır.

Bizim qiymətlərimizlə tanış olun.