Sterilizasiya istisna olmaqla, kontrasepsiya üsullarının heç biri tam effektiv hesab edilmir. Bundan başqa, qorunmamış cinsi əlaqələr də olur ki, arzuolunmaz hamiləliklə nəticələnir. Bu səbəbdən təcili kontrasepsiya üsulları ginekologiyanın aktual mövzusudur. Hətta belə metodların tətbiqi ilə əlaqədar beynəlxalq konsorsium da yaradılıb, hansı ki, məsləhətləri bizim məqaləmizdə yer alıb.

Postkoital (cinsi əlaqədən sonra) kontrasepsiyadan fertil (cinsi yetkin) yaşda olan hər bir qadın istifadə edə bilər.

Təcili kontrasepsiyanın növləri

Qorunmamış cinsi əlaqədən sonra arzuolunmaz hamiləliyin qarşısını almaq üçün müxtəlif ölkələrdə bir neçə dərman qrupu istifadə olunur:

• estrogen və gestagenlərin kombinasiyası (Yuzpe metodu);
• mis tərkibi uşaqlıqdaxili spiralın yeridilməsi;
• tərkibində gestagen olan tabletlərin istifadəsi;
• progesteron antagonistlərinin (Mifepriston) tətbiqi.

Bizdə ən çox son iki üsuldan istifadə olunur. Amma, yaxşı təcili kontrasepsiya hansıdır sualına, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının alimləri bildirirlər ki, bu, qorunmamış cinsi əlaqədən sonrakı yaxın 5 gün ərzində qoyulmuş uşaqlıqdaxili kontraseptiv vasitə – spiraldır. O, hamiləliyin qarşısını alan ən effektiv üsulsur. Lakin bahadır və hamıya yaramır – yeniyetmə və doğmamış qadınlar üçün məsləhət görülmür.

Çoxsaylı tibbi araşdırmalara əsasən, alimlər bu qərara gəlmişlər ki, tərkibində 10 mg Mifepriston olan preparatlar yeni nəsil təcili kontraseptiv vasitələri hesab edilə bilər.

Daxilə qəbul edilən dərman preparatlarının təsirləri

Təcili kontrasepsiya vasitələrinin təsirini yaxşı başa düşmək üçün mayalanmanın necə baş verdiyini bilmək lazımdır. Çünki hər bir vasitə bu mexanizmin müəyyən mərhələsində təsir göstərir.

Təcili kontrasepsiya həbləri son 30 il ərzində geniş öyrənilmiş və öz effektivliklərini sübut etmişdir. Bu preparatlar aşağıdakı hallarda arzuolunmaz hamiləliyin qarşısını almaq üçün istifadə olunur:

• planlı kontrasepsiya vasitələri olmadıqda;
• prezervativin (baryer kontrasepsiya vasitələrindən biri), vaginal qapağın və diafraqmanın cırılması və ya yerini dəyişməsi baş verdikdə;
• oral kontraseptivin qəbulunu ardıcıl iki dəfədən çox buraxdıqda;
• uzunmüddətli təsir göstərən kontraseptivi vaxtında inyeksiya etmədikdə;
• pozulmuş cinsi əlaqə uşaqlıq yoluna və ya xarici cinsiyyət orqanlarının dərisinə eyakulyasiya ilə başa çatdıqda;
• əvvəlcədən istifadə edilmiş spermisid (spermatozoidi öldürən) tablet tamamilə həll olmadıqda;
• təqvim qorunma metodu ilə "təhlükəsiz" günləri səhv təyin etdikdə;
• zorlamada.

Bütün bu hallarda, dərman vasitələrindən mümkün qədər tez istifadə etməlisiniz.

Bu məqsədlə iki növ dərman preparatları istifadə olunur:

• levonorgestrel (progestin) əsaslı;
• etinilestradiol (estrogen) və levonorgestrelin (progestin) kombinasiyası.

Monokomponent (bir komponentli) vasitələr cinsi əlaqədən sonra bir və ya 12 saatlıq ara ilə iki dəfə qəbul edilə bilər. Kombinəedilmiş maddələr iki dəfə qəbul olunur. Bu, birdəfəlik dozanı və əlavə təsirlərin riskini azaltmağa imkan verir. Preparatları mümkün qədər tez qəbul etmək lazımdır, çünki, gecikmənin hər saatı hamiləlik ehtimalını artırır. Bununla belə, dərmanların effektivliyi cinsi əlaqədən sonra əvvəllər düşünüldüyü kimi 72 saat yox, 120 saata qədər qalır.

Təcili kontrasepsiya tabletlərinin aşağıdakı təsirləri var:

• ovulyasiyanın qarşısını alır və ya onu gecikdirir;
• spermatozoidlə yumurtahüceyrənin birləşməsinə mane olur;
• mayalanmış yumurtahüceyrənin uşaqlığa daxil olmasını çətinləşdirir (bu hələ tam sübut olunmayıb).

Levonorgestrelin effektivliyi 90%-dir, kombinəolunmuş preparatlar bir qədər az effektiv olur.

Diqqət! Təcili kontrasepsiya üçün istifadə olunan heç bir dərman preparatı, müasir daimi qorunma üsulları qədər effektiv deyildir.

Hormonal maddələrin təhlükəsizliyi

Hormonal preparatları qəbulu zamanı yanaşı təsirlərə aiddir:

• ürəkbulanma və qusma;
• qarında ağrı;
• zəiflik (halsızlıq) hissi;
• başağrısı və başgicəllənmə;
• süd vəzilərinin ağrılı olması;
• uşaqlıq yolundan qanlı ifrazat (menstruasiya xarakterli olmayan);
• menstruasiyanın başlanma vaxtının dəyişməsi (adətən gözlənilən vaxtdan bir həftə əvvəl və ya gec olur).

Əgər, təcili kontrasepsiya aparıldıqdan sonra menstrusiyada bir həftədən çox gecikmə olarsa, hamiləliyin istisna edilməməsi vacibdir. Dərman qəbulundan sonra qanaxma təhlükəli deyil və öz-özünə dayanır. Tabletlərin təkrar istifadə edilməsi qanaxma ehtimalını artırır. Amma, əgər o qarında ağrı və aybaşı gecikməsi ilə müşayiət olunarsa, mütləq həkimə müraciət etmək lazımdır. Çünki bu, uşaqlıqdankənar hamiləlik əlaməti ola bilər. Bununla belə sübut olunmuşdur ki, postkoital kontrasepsiya vasitələrinin tətbiqi belə halların ehtimalını artırmır. Əvvəllər ektopik hamiləliyi olmuş qadınlar da bu dərmanları qəbul edə bilər.

Qusma riskini azaltmaq üçün, kombinəedilmiş dərmanların istifadəsi minimuma endirilməlidir, çünki levonorgestrelin nadir hallarda belə əlavə təsiri olur. Əgər, qusma dərmanı qəbul etdikdən sonra iki saat ərzində baş verərsə, onun qəbulu dayandırılmalıdır. İntensiv qusma zamanı qusma əleyhinə preparatlar (Metoklopramid, Serukal) istifadə edilə bilər.

Başağrısı və ya süd vəzilərində xoşagəlməz hisslər yarandıqda, adi ağrıkəsici preparatlar (Parasetamol və s.) istifadə edilməlidir.

Təcili kontrasepsiya tabletlərinə əks göstərişlər yoxdur, çünki onlar təhlükəsiz sayılır. Onları hamiləlik zamanı təyin etmirlər, çünki bunun mənası yoxdur. Lakin, əgər hamiləlik diaqnozu hələ qoyulmayıbsa, levonorgestrelin istifadəsi döl üçün zərərsizdir. Levonorgestrel preparatları artıq baş vermiş hamiləliyi dayandıra bilmir, buna görə də onlar medikamentoz (dərmanlı) abort kimi istifadə edilmir. Təcili kontrasepsiyadan sonra normal hamiləlik artıq növbəti aybaşı tsiklində baş verə bilər.

Postkoital kontrasepsiya üçün təyin edilən levonorgestrel preparatlarının hələ mənfi təsirləri qeydə alınmayıb. Ona görə də, onları hətta həkimin baxışı olmadan da istifadə etmək olar və bu baxımdan, dünyanın bir çox ölkələrində, onlar reseptsiz satılır.

Xüsusi hallarda hormonal preparatların tətbiqi

1. Laktasiya dövründə təcili kontrasepsiya həm ana, həm də körpə üçün təhlükəsiz sayılır. Ancaq bəzi həkimlər məsləhət görürlər ki, birinci körpə əmizdirilməli, sonra dərman qəbul edilməlidir, növbəti 6 saat ərzində mütəmadi olaraq süd sağılıb uşağa verilməməlidir və yalnız bu müddət keçdikdən sonra ana südü ilə qidalandırmanı bərpa etmək olar. Bu müddət 36 saata qədər olarsa, daha yaxşı olar. Əgər uşağın doğuşundan 6 aydan az müddət keçmişdirsə, körpə ana südü ilə qidalanırsa və qadında mensturasiya hələ olmursa, onda qorunmağa ehtiyac yoxdur, çünki onda hələ ovulyasiya baş vermir.
2. Əgər cinsi əlaqədən 120 saatdan çox vaxt keçmişdirsə, təcili kontrasepsiya üçün dərmanların istifadəsi mümkündür, lakin onların effektivliyi araşdırılmamışdır. Belə vəziyyətdə təcili uşaqlıqdaxili kontrasepsiyaya üstünlük verilir.
3. Əgər son 120 saat ərzində bir dəfədən çox qorunmamış cinsi əlaqə olmuşdursa, bir ədəd tablet hamiləlik ehtimalını aradan qaldırmağa kifayət edər. Lakin onu ilk belə cinsi əlaqədən sonra qəbul etmək lazımdır.
4. Təcili postkoital kontrasepsiya nə qədər lazım gələrsə, o qədər də istifadə edilə bilər, hətta bir tsikl ərzində belə. Bu cür dərmanların tez-tez qəbul edilməsinin zərərləri araşdırmalarla təyin olunmamışdır və istənilən halda arzuolunmaz hamiləliyin baş verməsi daha təhlükəlidir. Bununla belə, oral kontraseptivlərin müntəzəm qəbulu və ya digər metodların planlı istifadəsi daha effektiv və rahatdır.

Ən çox istifadə olunan təcili kontraseptivlər

Cinsi əlaqədən sonra, qorunmaq üçün ən çox istifadə edilən Levonorgestrel tərkibli vasitələrə aiddir:

• Postinor;
• Eskapel;
• Eskinor-F.

Onların bir tabletində 750-1500 mkq levonorgestrel hormonunu olur, dozadan asılı olaraq bir və ya iki tablet qəbul edilməlidir.

Bu preparatın birdəfəlik qəbulunun təhlükəsiz olmasına baxmayaraq, aşağıdakı xəstəliklərdə ehtiyatla istifadə edilməlidir:

• qaraciyər çatışmazlığı ilə gedən ağır xəstəliklər (qaraciyər sirrozu, hepatit);
• Kron xəstəliyi;
• laktozaya intolerantlıq;
• yaşın 16-dan aşağı olmasında.

Kombinəedilmiş estrogen-gestagen tərkibli dərman preparatlara aiddir:

• Mikroqinon;
• Rigevidon;
• Requlon və başqaları.

Bunlar arzuolunmaz hamiləlikdən planlı qorunmaq üçün tətbiq olunan kontraseptivlərdi, lakin təcili hallarda onları qorunmamış cinsi əlaqədən sonra da istifadə etmək olar. Təcili kontrasepsiyanın bu üsulu ən təhlükəli hesab olunur, çünki, onların tərkibindəki estrogenlərin əks göstərişləri və çoxsaylı əlavə təsirləri var, hansı ki, hormonların yüksək dozasına görə daha da artır: 4 tabletdən gündə iki dəfə 12 saatdan bir təyin olunur. Aşağıdakı hallarda bu preparatların istifadəsi xüsusilə arzuolunmazdır:

• arteriya və venaların trombozu;
• miqren;
• şəkərli diabet, ateroskleroz, hipertoniya ilə əlaqədar damarların zədələnməsi;
• qaraciyər və mədəaltı vəzin ağır xəstəlikləri;
• reproduktiv orqanların şişləri;
• travma, əməliyyat və immobilizasiyadan sonrakı dövr.

Əsas təhlükə qanın laxtalanmasının sürətlənməsi və damarların (arteriya və venaların) tromb ilə tıxanmasıdır.

Qeyri-hormonal postkoital kontrasepsiya

Təcili qeyri-hormonal kontrasepsiya Mifepriston tərkibli preparatların köməyi ilə həyata keçirilir. Bu, sintetik preparat olub, qadın orqanizmindəki progesteron receptorlarını blokada edir. Dərmanın təsir mexanizmi aşağıdakılardan ibarətdir:

• ovulyasiyanı dayandırır;
• uşaqlığın daxili qişasını – endometriumu dəyişərək mayalanmış yumurtahüceyrənin ona birləşməsinin qarşısını alır;
• yumurtahüceyrənin implantasiyası baş verərsə, Mifepristonun təsiri altında, uşaqlığın yığılmasını artır və embrion rədd edilir.

Beləliklə, Mifepristonun Levonorgestrel tabletlərindən əsas fərqi – "mini-abort" törətmə qabiliyyətidir. Qəbuluna göstərişlər hormonal dərmanlarla eynidir –qorunmamış cinsi əlaqə.

Tərkibində 10 mq Mifepriston olan preparatlar:

• Aqesta;
• Ginepriston;
• Jenale.

Jenale preparatı vasitəsilə təcili kontrasepsiya, qadının hamilə olmadığına əmin oduqdan sonra mümkündür. Bundan başqa, Mifepriston aşağıda sadalanan hallarda böyük ehtiyatla qəbul edilməlidir:

• qaraciyər və ya böyrək çatışmazlığı;
• qanda dəyişikliklər (anemiya, laxtalanma pozğunluqları);
• böyrəküstü vəz çatışmazlığı və ya prednizolonun uzun müddət qəbulu;
• laktasiya – dərmanı qəbul etdikdən sonra 2 həftə ərzində körpəni əmizdirmək olmaz;
• hamiləlik.

Mifepriston tərkibli preparatların arzuolunmaz əlavə təsirləri var:

• uşaqlıq yolundan qanlı ifrazat, qarnın aşağısında ağrı;
• xroniki adneksit, endoservisit, endometritin kəskinləşməsi;
• dispeptik pozğunluqlar və diareya;
• başgicəllənmə, başağrısı;
• zəiflik, qızdırma, dəri səpgisi və qaşınma.

Təcili kontrasepsiya məqsədiylə Mifepriston tərkibli preparatlar hər ay istifadə edilə bilməz. Məsləhət görülür ki, planlı kontraseptiv vasitələrin istifadəsinə başlayasız. Əgər, dərmanın qəbul edilməsinə baxmayaraq, hamiləlik baş vermişdirsə, dölün zədələnmə riski olduğundan, məsləhət görülür ki, hamiləlik pozulsun.

Mifepriston – arzuolunmaz hamiləliklərin qarşısını almaq üçün daha güclü, lakin daha təhlükəli vasitədir. Onu həkimlə məsləhətləşdikdən sonra qəbul etmək lazımdır. Reseptlə satılır.

Tabletsiz kontrasepsiya

İlk əvvəl onu qeyd edək ki, aşağıda sadalanan üsulların effektivliyi az, tətbiqi isə narahatdır. Buna baxmayaraq, qadınlar belə üsullarla da tanış olmalıdır.

Eyakulyasiyanın ilk dəqiqələrində, spermatozoidlər hələ uşaqlıq boşluğuna düşməmiş, təmiz su və ya kalium permanqanat (marqansovka) məhlulu ilə sprinsevasiya etmək olar. Sonra uşaqlıq yoluna dərhal spermisid effektli şamlar yeridilməlidir.

Əlbəttə ki, spermisidlər düzgün qaydada istifadə edilərsə, yəni cinsi əlaqədən 10-15 dəqiqə əvvəl qoyularsa, daha effektiv olar. Bu məqsədlə Farmateks, Kontraseptin T, Patenteks oval və s. kimi şamlar istifadə olunur.

Yerli kontrasepsiyaya əks-göstərişlər:

• xarici cinsiyyət orqanlarının selikli qişalarının iltihabı (vaginit, kolpit);
• preparata qarşı fərdi uyğunsuzluq.

Belə üsulu tətbiq etdikdən sonra, 120 saat ərzində Levonorgestrel istifadə etmək məsləhətdir.

Uşaqlıqdaxili kontrasepsiya

Bu məqsədlə əsasən mis tərkibli uşaqlıqdaxili spirallar məsləhət görülür, hansı ki, misi uşaqlıq boşluğuna ifraz edirlər. Mis spermisid təsir göstərir, uşaqlıq boşluğunda yad cismin olması isə, mayalanmış (əgər baş vermişsə) yumurtahüceyrənin implantasiya olunmasına mane olur.

Bu qrupun ən məşhur vasitələri aşağıdakılardır:

• T Cu-380 A;
• Multiload Cu-375.

İkinci modelə üstünlük verilir, çünki onun yumşaq çiyinləri uşaqlığı içəridən zədələmir və spiralın spontan düşməsi riskini azaldır.

Aşağıdakı hallarda uşaqlığdaxili kontraseptivlərin istifadəsi əks-göstərişdir:

• qadının xəbardar olmadığı mövcüd hamiləlik;
• reproduktiv orqanların şişləri və iltihabi prosesləri;
• əvvəllər keçirilmiş uşaqlıqdankənar hamiləlik;
• qazanılmış immun çatışmazlığı sindromu (QİÇS, SPİD);
• fərdi uyğunsuzluq;
• nizamsiz cinsi həyat;
• yeniyetmə dövrü (18 yaşa qədər);
• uşaqlığın inkişaf anomaliyaları, miomalar və orqanın digər deformasiya növləri.

Beləliklə, təcili kontrasepsiya vasitələrinin seçimi kifayət qədər böyükdür. Bəziləri daha təsirlidir, amma istifadəsi üçün çox məhdudiyyət var, digərləri daha təhlükəsizdir, lakin tez-tez lazımi təsiri göstərmir. İstənilən halda cinsi əlaqədən sonrakı təcili kontrasepsiya daha sərfəlidir, nəinki, arzuolunmaz hamiləliyin pozulması.

Xülasə...

Arzuolunmaz hamiləliyin qarşısını almaq üçün istifadə edilən təcili kontrasepsiya vasitələrinin hər birinin tətbiqindən sonra, mütləq həkimə müraciət olunmalı və hamiləlikdən qorunma üsulu seçilməlidir. Zəif təsir effektinə görə, təcili kontrasepsiya üsulları daimi əsasda istifadə edilməməlidir.