Estrogenlər – steroid tipli qadın cinsi hormonları olub, əsasən yumurtalıqlarda sintez olunur. Onlar mayalanma və hamiləliyin sona qədər çatdırılması, ikincili cinsi əlamətlərin formalaşması, menstrual tsiklin müntəzəm olmasına cavabdehdir.

Estrogenlərin qadın orqanizmi və sağlamlığına təsiri böyükdür. Bu hormonların əmələ gəlməsindəki bütün dəyişikliklər ümumi əhvalın pisləşməsinə, emosional vəziyyətin qeyri-stabil olmasına, menstrual tsikl və nəticə olaraq mayalanma qabiliyyətinin pozulmasına gətirir.

Estrogenlər başqa hormonlardan – testosteron və androstendiondan sintez olunur. Testosterondan estradiol, androstendiondan isə estron sintez olunur. Bu biokimyəvi reaksiyalar yumurtalığın normal funksionallığında mümkündür. Estrogenlərin müəyyən miqdarı böyrəküstü vəzlərin qabıq maddəsi, piy toxuması, cift (hamiləlik vaxtı), qaraciyər, baş beyin və əzələlərdə istehsal olunur.

Estrogenlərin növləri və funksiyaları

Estrogenlərin istehsalı hələ ana bətnində rüşeym dövründə başlayır ki, bu da qız tipli cinsi əlamətlərin əmələ gəlməsini təmin edir. Yeniyetmə dövründə hormonların istehsalı qəflətən artır. Onun təsirindən qızlarda süd vəzləri böyüyür, budlar piy toxuması hesabına girdələşir, qasıq və qoltuq nahiyələrində tüklər əmələ gəlir.

12-13 yaş – ilk aybaşının gəldiyi orta dövrdür. Sonralar estrogenlər menstrual tsiklə və yumurtahüceyrənin müntəzəm yetişməsinə cavabdehlik daşıyır.

Qızların cinsi inkişafı haqqında daha ətraflı "Qızların cinsi inkişafı və yetkinliyi" adlı məqaləmizdə geniş məlumat ala bilərsiniz. 

Estrogenlərin qadın orqanizmində əsas funksiyaları

Bu hormonlar qadın tipli anatomik xüsusiyyətləri – kişilərə nisbətən enli çanaq və bədəndə tüklərin az olmasını formalaşdırır. Qadın hormonu olmasına baxmayaraq, çox az miqdarda kişi orqanizmində də əmələ gəlir.

Beləliklə, estrogenlərin əsas funksiyalarına aiddir:

• qadın cinsi əlamətlərin formalaşması;
• aybaşının requlyar keçməsi;
• süd vəzlərinin inkişafı və fəaliyyəti;
• su-duz mübadiləsinin normallaşması;
• cinsi meylin təmin olunması;
• uşaqlıq, uşaqlıq boruları və uşaqlıq yolunun inkişafının stimulyasiyası;
• sümüklərin bərabər böyüməsi;
• xolesterinin səviyyəsi və maddələr mübadiləsinin nizamlanması;
• ürək-damar sisteminin fəaliyyətinin normallaşması;
• tüklərin, dəri və dırnaqların sağlamlığı üçün qidadan lazım olan xeyirli maddələrin mənimsənilməsi.

Estrogenin normal səviyyəsi aybaşı vaxtı qanın laxtalanma sisteminə müsbət təsir göstərir. Bu səbəbdən, adi menstruasiya ağır qanaxmaya keçmir. Ona görə uzun müddət davam edən çoxqanlı aybaşı ifrazatı hormonal pozğunluqdan xəbər verir.

Estrogenlərin qadınlarda kişilərdən çox olması nəticəsində, onlar infarkt və digər ürək-damar sistemi xəstəliklərilə az xəstələnir.

Hormonal fonun dəyişməsi psixoloji fona da pis təsir göstərir. Məsələn, aybaşıdan qabaq, hamiləlik və menopauza dövrlərində qıcıqlanma, kaprizlik, kövrəklik, əhvalın pisləşməsi kimi neqativ psixi vəziyyətlər güclənir.

Estrogenlər əsasən yumurtalıqlarda, çox az miqdarda isə böyrəküstü vəzlərdə və piy toxumasında əmələ gəlir. Menopauza dövründə, yəni, yumurtalıqlar fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra, qadın hormonların təbii defisitini hiss etməyə başlayır. Hamiləlik vaxtı estrogenlərin miqdarı artır, çünki, əlavə olaraq ciftdə yaranır. Kişilərdə bu hormon xayalarda sintez olunur.

Yuxarıda deyildiyi kimi, estrogenlər quruluşuna görə steroidlərə aiddir. Onların əsas növləri estradiol, estron və estrioldur. Kimyəvi quruluşlarının oxşar olmasına baxmayaraq, bəzi fərqləri də var.

Estradiol

Qadın orqanizminin normal fəaliyyətini təmin etməkdə əsas rol ona məxsusdur. Təbii olaraq sual yaranır: “Estrogen və estradiol eynidirmi?”. Onun cavabı mənfi olacaq: "estrogen" termini yığmadır. Bugünkü gün onun təxminən 30 növü bəllidir.

Lakin, məhz estradiol hamiləliyin normal gedişinə, aybaşının requlyar gəlməsinə, xarici görkəmin cazibədar olmasına cavabdehlik daşıyır. O, həmçinin ən aktiv bioloji hormonlara aiddir.

Estradiolun əsas funksiyalarına aiddir:

• sümük toxumasının bərkliyini təmin etmək;
• ürək-damar və sinir sistemlərinin fəaliyyətinə nəzarət etmək;
• xolesterinin səviyyəsini normallaşdırmaq;
• su-duz balansını lazımi səviyyədə saxlamaq;
• aybaşı tsikli və reproduktiv funksiyanın başlamasını və müntəzəmliyini təmin etmək;
• cinsi davranışın psixoloji xüsusiyyətlərinin formalaşdırmaq.

Estradiolun səviyyəsi menstrual tsiklin fazasından asılıdır. Siklin əvvəllərində onun səviyyəsi minimal olur, ikinci yarısında isə, qəflətən artır. Ovulyasiyadan qabaq maksimuma çatır və beləliklə endometriumu mayalanmış yumurtahüceyrənin birləşməsinə hazırlayır. Əgər mayalanma baş verməzsə, endometrium qopur və aybaşı qanı ilə xaric olur.

Hamiləlik zamanı estradiolun konsentrasiyası artaraq, doğuşdan bilavasitə qabaq maksimal dərəcəyə çatır. 50 yaşından sonra, onun səviyyəsinin təbii azalması baş verir.

Estron

Yumurtalıqlarda, piy toxumasında, az miqdarda böyrəküstü vəzlərdə sintez olunur. Bu proseslər reproduktiv yaşlarda aktivdir. Eyni zamanda, əgər klimaks dövründə estradiolun sintezi praktik olaraq dayanırsa, estronun istehsalı, əksinə artır. Buna görə də, menopauzada əsas qadın hormonu hesab olunur.

Lakin bu hormonun orqanizmə mənfi təsirini də qeyd etmək lazımdır. Tibbi tədqiqatlar sübut etdi ki, onun yüksək miqdarı süd vəzləri və uşaqlıq boynunda bədxassəli şişlərin inkişaf riskini artırır. Əsasən bu, artıq çəkisi olan qadınlara aiddir, çünki, piy toxuması estronun aktiv sintezinə meyllidir.

Estriol

İkinci dərəcəli qadın cinsi hormonlarına aiddir. Bu hormonun əmələ gəlməsi hamiləlik dövründə aktivləşir, 5-6-cı həftələrə qədər artır. Onun əsas funksiyalarına aiddir:

• hamiləlik zamanı uşaqlığın böyüməsi və inkişafını stimulə etmək;
• cift damarlarında qandövranını yaxşılaşdırmaq;
• uşaqlıqda enerji və maddələr mübadiləsini aktivləşdirmək;
• süd vəzlərini laktasiyaya hazırlamaq.

Uşaq doğulduqdan sonra estriolun səviyyəsi düşür. Onun orqanizmdə konsentrasiyası sinir və ürək-damar sisteminə təsir göstərmir.

Estrogenlərin analizi

Menstrual tsikl pozulduqda, bədən çəkisi dəyişdikdə, uşaqlıq mioması və ya yumurtalıq kistalarında, sonsuzluqda və adi müalicəyə tabe olmayan sızanaqlarda – estrogenləri yoxlamaq məsləhət görülür. Hormonun səviyyəsi qan analizi ilə təyin olunur.

Nə vaxt təyin olunur və ondan qabaq qida qəbul etmək olarmı?

Nəzərə alsaq ki, estrogenlərin səviyyəsi dəyişkəndir, onu menstrual tsiklin 21-ci günü təyin etmək məsləhət görülür. Qanı səhər acqarına verirlər, sonuncu qida qəbulu ilə analiz arasında 8 saatdan az olmayaraq vaxt keçməlidir. Prosedurdan bir neçə gün qabaq alkoqollu içkilər içmək, siqaret çəkmək və cinsi əlaqəyə girmək olmaz.

CƏDVƏL: Müxtəlif yaş dövrlərində estrogenlərin qanda konsentrasiyası

Həyat dövrü	Konsentrasiya (pq/ml)
Cinsi yetkinliyə qədər	5-22
Reproduktiv yaşlarda	11-191
Klimaksda	5-90

Göstəricinin bu və ya digər tərəfə çox dəyişməsi – medikamentoz terapiya, düzgün qidalanma, vitamin qəbulu ilə korreksiya tələb edir.

Menopauzada hormonların səviyyəsi

Artıq 40 yaşdan sonra yumurtalıqların fəaliyyətinin təbii sönməsilə əlaqədar, qadın orqanizmində hormonal dəyişikliklər başlayır. Hormonun qanda miqdarı azalır, hansı ki, tsiklin qeyri-requlyar və aybaşının azqanlı olmasına gətirir. Təxminən 44-45 yaşlarda konsentrasiya kritik həddə qədər enir və bu zaman menstruasiya tamamilə kəsilir, daxili cinsiyyət orqanlarının ölçüləri kiçilir və yumurtalıqlar işini dayandırır.

Klimaksda estrogenlərin səviyyəsinin azalması qadın orqanizminin funksiyalarında müxtəlif pozğunluqlar törədir:

1. Qanın sirkulyasiyasındakı neqativ dəyişikliklər özünü periodik istilikgəlmələr, ürəkbulanma, başgicəllənmə, artıq tərləmə, arterial təzyiqin oynaması ilə göstərir. Bu simptomlar adətən axşam və gecə saatlarında güclənir.
2. Estradiolun defisiti sümük toxumasının yumşalmasına, diş emalının bərkliyinin azalmasına, dırnaqların nazilməsinə, tüklərin tökülməsinə səbəb olur. Sümük toxumasının zəif olması menopauzada sınıqların əsas səbəbidir.
3. Hormonal disbalans qalxanvari vəzin işinin pozulmasına səbəb olur, hansı ki, taxikardiya, ürək ağrısı, dəri quruluğu, dərin qırışlarla özünü göstərir.
4. Estrogen karbohidrat mübadiləsini normallaşdırır, bu səbəbdən menopauzada onun çatmamazlığı qadınlarda artıq çəki müşahidə olunur. Piylənmə şəkərli diabetə, ürək-damar sisteminin müxtəlif patologiyaları ilə nəticələnə bilər.
5. Qadınların əksəriyyətində urogenital xarakterli pozğunluqlar olur. Əsas simptomlar – uşaqlıq yolunda quruluq, cinsiyyət orqanlarında qaşınma və göynəmə, sidik ifrazı ilə bağlı problemlər və bəzən qanaxmadır. Ağır hallarda sidikqaçırma inkişaf edir. Bu cür problemlər cinsi münasibətlərə mənfi təsir edir, libidonun azalmasına səbəb olur.
6. Estradiolun miqdarının dəyişməsi mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Bu, qıcıqlanma, əhvalın pozulması, mənasız narahatlıq və depressiv vəziyyətlərlə özünü göstərir. Qadın əvvəlkindən daha tez-tez yorğunluq və əmək qabiliyyətinin azalmasından şikayətlənir, müntəzəm olaraq yaddaş və diqqətin pisləşməsini, yuxunun pozulmasını qeyd edir.

Menopauza dövründə, hansı ki, orqanizm lazımi hormonları əsasən piy toxumasından almağa başlayır, qadınların əksəriyyəti çəkinin intensiv artmasını kədərlə qeyd edir. Eyni zamanda, artıq çəkidən azad olmaq, cavan yaşlara nisbətən daha çətin olur.

Bu mənfi xüsusiyyət onunla əlaqədardır ki, orqanizm hormonların defisitini kompensasiya etmək üçün intensiv piy yığmağa başlayır.

Menopauza dövründə neqativ əlamətləri azaltmağa medikamentoz terapiya və təbii estrogenlər kömək edə bilər.

Hamiləlik dövrü

Hamiləlik dövründə estrogenlərin, əsas da estriolun səviyyəsinin qalxması, təbii prosesdir. Amma, bu o demək deyil ki, hormonal balansı nəzarətdə saxlamaq lazım deyil.

Hormonların səviyyəsinin qalxması əlamətləri barədə həkimə mütləq məlumat vermək lazımdır. Bu simptomlara ürəkbulanma və qusma, bədən çəkisinin həddən artıq artması, ödemlərin əmələ gəlməsi, süd vəzlərinin ağrılı olması, yuxusuzluq, emosional pozğunluq aiddir.

Estrogenlərin yüksək səviyyəsi qaraciyər və böyrək patologiyaları, çoxdöllü hamiləliklə əlaqədar müşahidə oluna bilər. Hamiləlik dövründə hormonal disbalans erkən doğuş və xroniki qaraciyər xəstəliklərinin kəskinləşmə riskini artırır.

Hamiləlik zamanı estrogenlərin aşağı səviyyəsi də təhlükəlidir. Defisit açılış və ya erkən doğuşa, döldə Daun sindromunun inkişafına, bətndaxili infeksiyalara, gələcək uşaqda böyrəküstü vəz çatmamazlığına gətirir. Bu səbəbdən, gələcək ana menyusuna süd və soya məhsulları, meyvə-tərəvəz qatmalıdır. Əlavə olaraq E vitamini və fol turşusu qəbul edilməlidir. Estrogenlərin səviyyəsi çox düşərsə, hormon tərkibli preparatların tətbiqi mümkündür.

Hormonal fonu necə normallaşdırmaq olar?

Estrogenlərin ağır defisitində əvəzedici hormonal terapiya aparılır. Belə müalicə sonsuzluqdan əziyyət çəkən, cinsi inkişafdan qalan, klimaksda olan qadınlar üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu qrupdan olan preparatların tərkibində ya estrogen olur, ya da – həm estrogen, həm də gestagen olur.

Aşağıdakı preparatlar daha effektivdir:

• Feminal – qırmızı yoncadan alınır, istilkqəlmələri, başgicəllənmə, ürəkbulanma və qusmanı götürür;
• Klimadinon – simisifuqadan alınır, hansı ki, qadın orqanizminə müsbət təsir göstərir;
• Si Klim – estrogenlərin əmələ gəlməsini stimulyasiya edir, qıcıqlanma və yorğunluğu götürür;
• Epifamin – hormonal balansı normallaşdırır, əmək qabiliyyətini artırır, yuxusuzluq və başgicəllənmə ilə effektiv mübarizə aparır.

Estrogen tərkibli preparatlar qəbul edən qadınlar həkimin sistematik nəzarəti altında olmalıdırlar. Süd vəzlərinin bədxassəli şişlərində, trombozlarda, endometrium xərçəngində, miomalarda, uşaqlıq qanaxmalarında bu müalicə əksgöstərişdir.

Estrogenlərin requlyar qəbulu mənfi nəticələr verə bilər. Müəyyən şəraitdə onlar cinsiyyət orqanlarının, habelə qida borusu və düz bağırsaqda şişin böyüməsini stimulyasiya edə bilər. Əvəzedici hormonal terapiyanın uzun müddət qəbulu süd vəzi və yumurtalıq xərçəngi riskini bir qədər artırır, həmçinin qanın laxtalanmasında problemlər yaradır.

Əvəzedici hormonal müalicə təyin edərkən həkim pasientin fərdi xüsusiyyətlərini, yaşını, xroniki xəstəliklərini, həyat tərzini nəzərə alır. Dozanın düzgün təyin olunmasının böyük əhəmiyyəti var.

Bu cür preparatların nəzarətsiz qəbulu aşağıdakı yan təsirlər verə bilər:

• qarnın köpməsi, həzmin pozulması;
• süd vəzlərin yüksək həssaslığı, onların ağrılı olması;
• cinsiyyət yollarından qanlı ifrazat;
• psixoemosional pozğunluq – yüksək qıcıqlanma, kövrəklik, həyəcan.

Bu cür simptomlar əmələ gəldikdə qəbul edilən tabletlərin dozasını azaltmaq və hətta bəzi hallarda tam dayandırmaq və ya digərlərilə əvəz etmək lazımdır.

Əvəzedici hormonal terapiyada tabletlərdən başqa, plastırlar da istifadə edilir. Onların üstünlüyü ondadır ki, hormonal preparat qana bilavasitə dəridən daxil olur, mədə-bağırsaq və qaraciyərdən keçmir və bu səbəbdən orqanlara mənfi təsir göstərmir. Lakin, plastırların mənfi cəhətləri də var. Orqanizmə daxil olan hormonun miqdarı tabletlərə nisbətən azdır. Bundan başqa, bəzi pasientlərin dərisində allergik reaksiya verə bilər.

Belə fikir var ki, estrogen tərkibli preparatların uzun müddət qəbulu çəki artımına səbəb olur. Bu, düz deyil. Müasir hormonal vasitələrin tərkibində optimal miqdarda götürülmüş aktiv maddələr olur. Lakin, bu preparatların düzgün qəbulu çox vacibdir. Onların istifadəsindən əvvəl təlimatı diqqətlə oxuyub, həkimlə konsultasiya etmək lazımdır.

Xalq təbabəti və qidalanma

Dərman müalicəsindən başqa, müalicəvi otlardan istifadə etməklə hormonun istehsalını artırmaq olar. Təbii komponentlər orqanizmə zərər vermədən, estrogenlərin səviyyəsini qaldırır. Estradiolun istehsalını artıran otlara aiddir: şalfey, biyan kökü, mayaotu (xmel), gicitkən, melissa. Onları çay və ya həlim şəklində qəbul edirlər.

Soya, süd və südturşusu məhsullarında, tərəvəzdə, günəbaxan tumlarında, pendirdə, ətdə, balıqda, kofe və pivədə yüksək miqdarda estradiol var. Lakin, yaddan çıxartmaq lazım deyil ki, pivə alkoqollu içkidir və onun həddən artıq içilməsi sağlamlıq üçün ziyandır.

Requlyar cinsi həyat, yüngül idman və yoqa ilə məşğul olmaq, stress vəziyyətlərindən uzaq durmaq çox böyük əhəmiyyət daşıyır.

Xülasə...

Qadının öz sağlamlığına diqqətli olması, hormonal balansın pozulmasının qarşısının alınması üçün vaxtında görülən tədbirlər, yaxşı əhval-ruhiyyəyə – cazibədar xarici görünüşə, uğurlu mayalanma və sağlam uşaq doğmağa, uzun müddət cavan qalmağa yaxşı zəmin yaradır.