Hormonal disbalans orqanizmin fəaliyyətinin uzunmüddətli pozğunluğu olub (adətən sistem şəklində bir neçə orqanın işi pozulur), bu və ya digər hormonların qanda konsentrasiyasının normadan kənara çıxması ilə müşayiət olunur.

Problemə dar və geniş çərçivədə baxmaq lazımdır. Adətən pasientlər hormonal pozğunluq dedikdə, yalnız cinsi hormonların, yəni, estrogen və progesteronun qanda səviyyəsinin dəyişməsini başa düşür. Lakin, geniş çərçivədə baxdıqda bir sıra digər hormonları da nəzərə almaq lazımdır. Məsələn, hipofiz hormonları, qalxanvari vəzdə sintez olunan tiroksin və yaxud böyrəküstü vəzin kortizolu, adrenalini və s.

Çox vaxt patoloji prosesə eyni vaxtda bir neçə sistem qoşulur. Beləki, başlanğıc səbəb sonrakı pozğunluqları da provokasiya edir.

Kliniki mənzərə adətən tipik keçir, yəni, pasientdə dəyişilmiş hormonun funksiyasına uyğun spesifik əlamətlər müşahidə olunur. Həkimlərin vəzifəsi əlamətlər kompleksini düzgün qiymətləndirib, konservativ və yaxud cərrahi yolla normal hormonal fonu bərpa etməkdir.

Hormonal pozğunluğun səbəbləri

Hormonal disbalansa səbəb olan amillər adətən patoloji olur, lakin, qadınlarda fizioloji amillər də mümkündür.

Fizioloji səbəblər

Pubertat dövr

Cavan qızın rastlaşdığı ilk hormonal sıçrayışdır. Bu halda pozğunluq demək olar ki, həmişə rast gəlinir. Qızlarda cinsi yetişmə 11-12 yaşdan başlayır 17-19 yaşlarda bitir, pik dövrü – təxminən 15-16 yaşlara düşür. Bu dövrdə hormonal pozğunluq 10-12% halda rast gəlinir, adətən kənaraçıxmalar tez kompensasiya olunur və həkimə müraciət etməyə ehtiyac qalmır. Menstrual tsikl indi-indi formalaşır və sabitləşmək üçün vaxt tələb edir. Bu dövrdə bədən çəkisi və qanın göstəriciləri tez-tez dəyişə bilər.

Hamiləlik

Bu zaman yaranan problemlər əsasən 30 yaşına qədər və 40 yaşından sonra hamilə qalan qadınlarda daha aydın nəzərə çarpır.

Bu dövrdə baş verən disfunksiya uşağın normal inkişafı üçün orqanizmdə gedən təbii proseslərlə əlaqədardır. Hamiləlik zamanı hormonal pozğunluqdan qaçmaq praktiki olaraq mümkün deyil və söhbət yalnız prosesin ağırlıq dərəcəsindən gedə bilər. Gələcəkdə baş verə biləcək fəsadlardan (toksikoz, preeklampsiya, eklampsiya, donmuş hamiləlik və digərləri) qorunmaq üçün pasientə ginekoloqdan başqa endokrinoloqun da nəzarəti gərək ola bilər. Doğuşdan sonra da (geri bərpa dövründə) hormonal pozğunluq mümkündür.

Klimaks

Klimaks və ya menopauza – reproduktiv proseslərin təbii sönməsidir. Proses 45 yaşından sonra başlayır. Sonra hər şey qadın orqanizminin fərdi xüsusiyyətlərindən, onun adətlərindən, həyat tərzindən, irsi amildən asılıdır. Siqaretçəkən, alkoqollu içkilər içən qadınlar yüksək gərginlik səbəbindən klimaksla daha tez rastlaşır. Klimaksda hormonal pozğunluq normal haldır, amma, orqanizmin fəaliyyətində ağır pozğunluqlar inkişaf etdikdə, əhval pisləşdikdə — əvəzedici hormonal terapiya göstərişdir.

İntensiv fiziki gərginlik

Fiziki yüklənmə və hiperaktivlik qana kortizol və adrenalinin yüksək miqdarda atılması ilə müşayiət olunur. Onlar cinsi hormonların təsirini bloklayır. Nəticədə reproduktiv sistemdə pozğunluqlar baş verir — ən azı menstrual tsikl dəyişir.

Bu baxımdan, idmançılar yüksək risk qrupuna daxildir. Əsas da professional idmanla məşğul olanlar. Daha az intensivlikli fiziki gərginlik də hormonal pozğunluğa səbəb ola bilər, hər şey neqativ faktorlara fərdi müqavimətdən asılıdır.

İrsi meyl

İrsi faktor hormonal pozğunluqların inkişafında ilk yerlərdən birini tutur. Patologiyaya meylliyi aşkar etmək üçün ailə anamnezini qiymətləndirmək lazımdır. Qadın yaşlı qohumlarına baxmalıdır: anasına, nənələrinə, onları sorğulamalıdır. Belə pozğunluğu olan qohumlardan hər hansı biri aşkar olunarsa, profilaktik tədbirlərə riayət etmək lazımdır. Dəqiq faiz bəlli deyil, amma, irsi meyllik aşkar edildikdə risklər birmənalı şəkildə yüksəlir.

Şərti olaraq bura alimentar faktoru da qoşmaq olar, yəni, tam keyfiyyətli yemək yeməməyi və qidada yağlı və qızardılmış məhsulların üstünlük təşkil etməsini. Bu, hormonal disbalansın əsas səbəbi deyil, lakin, “katalizator” rolunu oynaya bilər.

Patoloji səbəblər

Bəzi dərman preparatlarının qəbulu

Bu mənada əsasən oral kontraseptiv tabletlər təhlükəlidir. Ona görə də həkim təyinatı olmadan onların qəbulu ciddi qadağandır. Ümumiyyətlə yaxşı olar ki, kontraseptiv tabletləri heç qəbul etməyəsən, çünki, sistematik istifadə zamanı problemlərdən qaçmaq mümkün olmur.

Psixotrop maddələrin də tətbiqi eyni neqativ nəticəni verir. Bunlara neyroleptiklər, antidepressantlar və həmçinin sedativ vasitələr aiddir. Onlar elə pozğunluqlar törədir ki, uzun müddət korreksiya tələb edir və hətta qəbul dayandırıldıqdan sonra belə aylar və bəzən illər ərzində özbaşına kompensasiya olunmur.

Keçirilmiş əməliyyatlar

Cərrahi əməliyyatların məhz cinsiyyət sistemi orqanlarında aparılması mütləq deyil. Ümumiyyətlə hər bir əməliyyat orqanizm üçün böyük stresdir. Ona görə əməliyyatdan sonrakı bərpa dövründə hormonal fon pozula bilər. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, qalxanvari vəzdə, hipofizdə, mədəaltı vəzdə, uşaqlıq və yumurtalıqlarda aparılan əməliyyatlar hormonal disbalans ehtimalını dəfələrlə artırır.

Endokrin sistemin patologiyaları

Yəni, böyrəküstü vəz, hipofiz, cinsiyyət orqanları, mədəaltı vəz və digər strukturların xəstəlikləri. Onlar zədələnən vəzə uyğun olaraq bu və ya digər hormonun səviyyəsinin dəyişməsinə gətirir. Endokrin sistem incə struktur olduğundan zəncirvari reaksiya başlayır. Çox nadir hallarda qadınlarda, elə kişilərdə də hormonal pozğunluq yalnız bir orqan və ya sistemin zədələnməsilə keçir.

Artıq çəki

Artıq bədən çəkisi – təhlükəli amildir. Çünki, bu zaman hormonal disfunksiya ilə qarşılaşma ehtimalı yüksəlir. Burada səbəb nədir, nəticə nədir — hələ sualdır. Beləki, çox vaxt çəkinin artması hormonal disbalansın əlaməti kimi özünü göstərir. Tərsinə də ola bilər. Məsələn, artıq çəki şəkərli diabet törədir, hansı ki, orqanizmin bütün strukturlarına toxunur. Bu mövzu ilə gələcəkdə daha ətraflı məşğul olarıq. Hələki davam edək.

Cinsiyyət sisteminin şişləri

Daha doğrusu bəd və xoşxassəli şişləri və həmçinin kistalar. Bu barədə bloqumuzda xüsusi bölmə var. Orada daha ətraflı oxuya bilərsiniz.

Patoloji səbəblərə həmçinin aiddir:

• requlyar baş verən kəskin respirator virus infeksiyaları, iltihabi xəstəliklər;
• siqaretçəkmə, alkoqol qəbulu;
• stres (kortizolun qanda artımına gətirir).

Hormonal pozğunluğun əlamətləri

Kliniki mənzərə dəyişikliklərin dərəcəsindən asılıdır. Qadınlarda hormonal pozğunluğun spesifik əlamətləri aşağıda sadalanır.

Menstrual tsiklin pozulması

Hormonal disfunksiya zamanı adətən aybaşı tsiklinin pozulması – uzanması baş verir. Hətta, xüsusi ağır hallarda menstrual tsiklin tamamilə dayanması – amenoreya mümkündür, hansı ki, daha dərin korreksiya tələb edir. Bu pozğunluqların ağırlığı diaqnostikanın nəticələrinə əsasən təyin olunur.

Sonsuzluq

Yəni, hormonal disfunksiya zamanı uşaq mayalandırmaq mümkün olmur. Buna nisbi sonsuzluq deyilir. Bütün anatomik və fizioloji göstəricilərə görə pasient uşaq mayalandıra bilər, problem yalnız menstrual və ovulyator tsikllərdə olur. Ovulyasiya ya baş vermir, ya da fizioloji normaya uyğun keçmir. Qeyd edim ki, sonsuzluq diaqnozu dərhal deyil, bir müddət (bir neçə ay ərzində müntəzəm cinsi əlaqələr fonunda) sonra qoyulur.

Atsiklik uşaqlıq qanaxması

Başqa adla disfunksional uşaqlıq qanaxması da deyilir. Təhlükəli əlamətdir. O, hətta qadının həyatı üçün təhlükə yarada bilər. Qeyd edim ki, az miqdarda atsiklik qanaxma belə, qadında qanazlığı verir, hansı ki, öz növbəsində endokrin disfunksiyanı daha da dərinləşdirir.

Cinsiyyət yollarından axıntı

Axıntı adətən rəngsiz və iysiz olur, hansı ki, onun infeksion xarakterdə olmasını praktiki olaraq istisna edir. Lakin, istənilən halda axıntının zöhrəvi mənşəli olmasını inkar etmək üçün müayinə tələb olunur.

Bədən çəkisinin «oynaması»

Çəkinin itirilməsi və ardınca həddən artıq yığılması. Birmənalı olaraq qadında hormonal pozğunluqların olmasından xəbər verir.

Üz və bədəndə tük örtüyünün dəyişməsi

Tük örtüyünün düşməsi və kişi tipli tüklənmə. İkinci variant daha çox rast gəlinir. Bu əlamətlər testosteronun qanda konsentrasiyasının artmasını göstərir, hansı ki, normada qadınlarda olmamalıdır.

Cinsi meylin azalması

Libidonun azalması, cinsi istəyin olmaması. Bu zaman temperamentə baxmaq lazımdır — əvvəlcədən aşağı olduqda, problem heç sezilmir. Əksinə, əgər cinsi əlaqəyə əvvəlcədən yüksək tələbat olarsa, dəyişikliklər dərhal bəlli olur və cinsi “soyuqluq” kimi qiymətləndirilir.

Qeyri-spesifik əlamətlər digər xəstəliklərdə də rast gəlindiyi üçün, yalnız əvvəlki dəyişikliklərlə kompleks şəkildə qiymətləndirilməlidir:

1. Zəiflik, tez yorulma, astenik əlamətlər. İşə və hətta ev işlərinə enerjinin olmaması. Daimi yuxuluq, əqli və fiziki iş qabiliyyətinin azalması müşahidə olunur. Qeyri-adi oyanıqlıqla növbələnmə mümkündür. Səhər vaxtları problem daha qabarıq nəzərə çarpır. Axşama aktivliyin atması ola bilər. Bu, yuxunun keyfiyyətində özünü göstərir.
2. Miqren, başağrısı və başgicəllənmə. Hətta ürəkbulanma və qusma ola bilər. Vegetativ əlamətlər — taxikardiya, ürək vurğularının azalması, tərləmə və s. mümkündür.
3. Yuxusuzluq və digər yuxu pozğunluqları. Pasient gün ərzində daimi uzanmaq istəyir. Yatmaq istəyən isə — yuxu ərşə çəkilir. Bunlar hormonal pozğunluğu olan qadınlar üçün tipik vəziyyətdir. Normal istirahət yoxdur. Bu, mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini pozaraq psixosomatikanın pozulması əlamətləri — başağrısı, təngnəfəslik, ürəkbulanma, taxikardiya, arterial təzyiqin “oynaması” ilə özünü göstərir.
4. Qıcıqlanma, yüksək aqressivlik, emosional ləbillik. Psixoasteniya əlamətləri mümkündür. Onun üçün kəskin emosional və aqressiv hərəkətlər tipikdir.
5. Səpki – akne. Hormonal pozğunluğun belə əlamətləri adətən qadın üçün yalnız estetik əhəmiyyət kəsb edir. Səpkilər hormonal disfunksiya nəticəsində yaranır və əsas pozğunluq korreksiya olunduqdan sonra öz-özünə keçib gedir.
6. Bəzən bədən temperaturunun “oynaması” mümkündür, hansı ki, qalxanvari vəz və hipofizin patologiyaları üçün daha çox səciyyəvidir. Özünü temperaturun 37.0-37.5 dərəcəyə qədər qalxması ilə göstərir, adətən bundan yuxarı olmur.

Yuxarıda deyildiyi kimi, qadınlarda hormonal pozğunluq özünü təkcə cinsiyyət sisteminin fəaliyyətində göstərmir. Qalxanvari vəzin patologiyalarında bədən temperaturu və arterial təzyiqin “oynaması” qeyd olunur. Bədən çəkisi, həmçinin, asteniya, ürək ritmi ilə problemlər mümkündür. Hiperkortisizm zamanı sümük-oynaq sistemində struktur dəyişiklikləri baş verir, piylənmə, hipertenziya inkişaf edir. Bu siyahını hələ çox davam etmək olar.

Klinik mənzərə əsasında həkim diaqnostik istiqamətləri dəqiqləşdirir.

Hormonal pozğunluğun növləri

Şərti olaraq patoloji prosesdə bir neçə tip haqqında danışmaq olar.

Cinsi hormonlar – estrogen və progesteronların sintezinin pozulması nəticəsində yaranan hormonal disbalans

Yuxarıda sadalanan əlamətlərlə müşayiət olunur. Pasientlər hormonal disfunksiya dedikdə elə bu vəziyyəti başa düşür. Amma, bəlli olduğu kimi, hormonal pozğunluqlar təkcə bunlardan ibarət deyil.

Qalxanvari vəzin zədələnməsi

Həm hipertireoz, həm də hipotireoz təhlükəli vəziyyətdir. Hər ikisi T3, T4 və TSH hormonlarının əmələ gəlməsinin pozulması ilə əlaqədar baş verir. Onları mütləq müalicə etmək lazımdır, çünki, həm digər hormonların əmələ gəlməsinə təsir edir, həm də, hipertonik kriz kimi ağır fəsadlara səbəb ola bilər. Müalicəsiz insult və digər ağır fəsadların riski artmış olur.

Böyrəküstü vəzlərin funksional aktivliyinin pozulması

Hiperkortisizm, İtsenko-Kuşinq və Addison xəstəlikləri. Bir qədər az rast gəlinir, lakin, təhlükəsi heç də az deyil. Bu siyahıya feoxromositoma – böyrəküstü vəz şişini də əlavə etmək olar. O, noradrenalin sintez edir. Müalicə medikamentoz və ya cərrahi yolla aparılır.

Hipofizar disfunksiyalar

Bir qayda olaraq hipopituitarizm tipində rast gəlinir. Bu zaman hipofiz hormonları orqanizmin fəaliyyəti üçün lazım olan miqdarda əmələ gəlmir. Hipofiz endokrin sistemin fəaliyyətini tənzimləyir, bir növ koordinator rolunu oynayır. Buna görə də pozğunluqlar dərhal bəlli olur. Bəzi hormonların artıq sintez olunması ilə müşayiət olunan variantlar da mümkündür. Məsələn, kortikotropin, somatotropin (akromeqaliya verir) və bəzi digər birləşmələr. Bu halda hormonal fonun bərpası — dəyişikliklərin səbəbindən asılıdır. Adenoma və digər şişlərdə cərrahi korreksiya göstərişdir.

Mədəaltı vəzin fəaliyyətinin pozulması

Mədəaltı vəzin ən geniş yayılmış xəstəliyi — şəkərli diabetdir. Bu zaman bütün orqanizmdə sistem dəyişiklikləri baş verir — endokrindən tutmuş sinir və ürək-damar sistemlərinə qədər.

Hormonal disbalansın diaqnostikası

Qadınlarda hormonal pozğunluğu hansı həkim müalicə etməlidir?

Diaqnostika və müalicə endokrinoloqun çiyinlərinə düşür. Əgər problem cinsiyyət sisteminə də toxunarsa — müalicəyə ginekoloq da qoşulur.

Müayinə ümumən standartdır. Hormonal pozğunluğun olmasını bilmək çətin deyil. Bu zaman aşağıdakı müayinə üsulları tətbiq edilir:

1. Xəstənin sorğusu. Pasient öz vəziyyəti haqqında həkimə mümkün qədər ətraflı danışmalıdır. Pozğunluğun tam mənzərəsini görmək və onun xarakteri haqqında mülahizə qurmaq üçün, həkim konkret pasientdə hansı əlamətlərin olmasını dəqiq bilməlidir.
2. Anamnez yığılması. Həyat tərzi, vərdişlər, keçirilmiş xəstəliklər, ailə tarixi və s. Bu, hormonal pozğunluğun səbəblərini təxmini təyin etmək üçündür. Həmçinin, hazırkı patologiyalar nəzərə alınmalıdır.
3. Qanın hormonal profili. Cinsi və digər hormonların konsentrasiyası. Müayinə tez aparılır, çətinlik törətmir, amma, ətraflı informasiya verir. Analizlər müəyyən qaydalar əsasında aparılır və hazırlıq tələb edir.
4. Lazım gəldikdə (konkret obyektiv məlumatlar əsasında) cinsiyyət sistemi, qalxanvari və böyrəküstü vəzlər, hipofiz əlavə olaraq instrumental üsullarla (USM, kəllənin rentgenoqrafiyası, KT, MRT və s.) müayinə olunur.

Ümumən isə, müayinə çətinlik törətmir, əsas da anamnez əvvəlcədən yaxşı toplanarsa. Mülahizələr bir-bir inkar edilməlidir. Diaqnoz qoyulduqdan sonra müalicəyə başlamaq olar.

Hormonal fonun dəyişməsini pasient özü təyin edə bilərmi?

Özbaşına yalnız simptomları aşkar etmək olar, onların mənşəyini həkim diaqnostikadan sonra təyin edə bilər.

Hormonal pozğunluğun müalicəsi

Hormonal pozğunluq farmakoloji və cərrahi üsullarla müalicə olunur. Bir qayda olaraq, hormonların (estrogen, progesteron və s.) sintetik analoqları ilə əvəzedici müalicə aparılır. Qalxanvari vəzin fəaliyyəti pozulduqda yod tərkibli maddələr və ya əksinə göstərişdir. Bu maddənin az olduğu pəhriz saxlamaq lazımdır.

Eyni zamanda hormonal pozğunluğa gətirən əsas xəstəliklər (şiş, alimentar çatmamazlıq və digərləri) müalicə olunmalıdır. Şişlərdə, orqanların destruksiyasında, iltihabi proseslərdə cərrahi müalicə də mümkündür.

Düzgün qidalanma böyük rol oynayır. Dərmanlar hormonal statusu bərpa etməyə kömək edir, lakin, qida rasionu keyfiyyətli olmazsa, müalicənin nəticəsi uzunmüddətli olmayacaq. Rasionda bitki mənşəli və zülali qidalar lazımi miqdarda, yağlar isə az olmalıdır. Sonunculardan tamamilə imtina etmək də olmaz, konserv və polufabrikatları qidadan çıxarılması kifayət edər. Duzdan çox istifadə etmək (sutkada 6 qramdan çox olmaz!) lazım deyil.

Qidanın optimallaşdırılması — eyni zamanda hormonal pozğunluq zamanı rast gəlinən piylənmədən qoruyacaq. Qidada yağları azaldıb, meyvə-tərəvəzi artırmaq lazımdır. Ətin dietik sortları istifadə edilməlidir — hindquşu və toyuğun file hissələri, balıq və s. Xəmir və digər şəkərlər azaldılmalıdır.

Daha nə etmək olar? Xalq təbabəti vasitələri, otlarla müalicə qəti məsləhət görülmür. Onların effekti heç bir tədqiqatlarla təsdiq olunmayıb və orqanizmdə nələr törədə biləcəyini heç kəs bilmir. Əgər otla müalicə olunmaq istəsəniz — yalnız naturopata müraciət etmək məsləhətdir. Yəni, tibbi savadı olan insana. Bu mövzuda internet şəbəkəsindən götürülmüş müalicə sxemlərinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur!

Optimal istirahət və iş rejiminə əməl etmək, stres və psixi yüklənmədən uzaq durmaq, adekvat qida rasionu, zərərli vərdişlərdən imtina etmək tövsiyə olunur. «Necə müalicə etməli?» sualını həkimə buraxın. Cavab konkret kliniki vəziyyətdən asılıdır.

Proqnoz

Proqnoz adətən müsbətdir. Mütəxəssislərin nəzarəti altında korreksiya edildikdə 99% halda yaxşı nəticə alınır. Problem özbaşına çətin keçir, keçsə də tam olmur — tez-tez kəskinləşərək özünü bildirir. Bu səbəbdən, tibbi yardımdan imtina etmək qətiyyən tövsiyə olunmur, əks halda ciddi fəsadların yaranması təhlükəsi var.