İnsan orqanizmində bütün bioloji proseslərin əsas requlyatoru hormonlardır. Bu baxımdan, qadınlarda estrogenlər və progestron öndə gedir. Onlar cinsi orqanlarda dövrülyü təmin edir, mayalanmanı idarə edir və hamiləliyi qoruyur.

Biokimyası haqqında

Progestron steroid hormon olub, hər iki cinsin orqanizmində mövcuddur. Amma kişilərdə az və daimi konsentrasiyada olur. Qadınlarda isə onun miqdarı menstrual tsiklin fazasına və həyat dövrünə uyğun dəyişir.

Progestronun və ümumiyyətlə bütün steroidlərin əsasını xolesterin təşkil edir. O, bir sıra bioloji reaksiyalara məruz qalaraq, tədricən aktiv maddəyə çevrilir. Sintez prosesi yumurtalıqlarda ovulyasiyadan sonra yaranan sarı cisimdə və az miqdarda böyrəküstü vəzlərdə gedir.

Hamilə qadınlarda progestron ciftdə sintez olunur. Təyin olunub ki, plasentada onun tam çevrilməsi sona qədər getmir. Bundan ötrü feto-plasentar sistem lazımdır. Ana orqanizmindən ciftə xolesterin daxil olur və burada ondan ara maddələr sintez olunur. Sonuncular döl orqanizminə keçir və progestronun sintezi burada başa çatır.

Qanda progestronun hamısı aktiv halda olmur. Çox hissəsi qan zülalları ilə birləşmiş olur və yalnız 2%-i sərbəst, yəni, aktiv formada olur. Onun orqanizmdən çıxarılması qaraciyərin iştirakı ilə baş verir. Burada progestron qlükuron turşusu ilə birləşərək böyrəklər vasitəsilə xaric olunur.

Orqanizmdə hansı effektlər törədir?

Qadınlarda progestronun funksiyası çoxdan təyin olunub. Onu hamiləlik hormonu adlandırırlar. Progestronun konsentrasiyasından endometriumun mayalanmış yumurtahüceyrəni qəbul etmə qabiliyyəti asılıdır.

Sarı cismin uğurla formalaşması üçün ovulyasiya baş verməlidir. Bu, estrogenlərin və hipofiz hormonlarının konsentrasiyasından asılıdır. Follikulostimuləedici (FSH) və lüteinləşdirici hormonlar (LH) follikulun normal yetişməsini təmin edir. Böyüyən follikul estrogen istehsal edir, hansı ki, həm öz mövcudluğunu təmin edir, həm də epitel qişasının progestrona həssaslığını artıraraq, endometriumu hazırlayır.

Ovulyasiya haqqında daha ətraflı "Follikulun böyüməsi və ovulyasiya" adlı məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Ovulyasiyadan sonra sarı cisim intensiv şəkildə progestron istehsal edir. O, endometriumu desidual qişaya çevirir, hansı ki, embrionun implantasiyası üçün lazımdır. Hormon bazal temperatura təsir edərək, onu ovulyasiya anından tsiklin sonunadək 0,2-0,5 dərəcə artırır.

Hormonun əsas funksiyası hamiləliyi qorumaqdır:

• desidual qişada damarların böyüməsini təmin edir;
• uşaqlığın yığılma aktivliyini blokada edir;
• uşaqlıq boynunun əzələ toxumalarını bərkidərək, açılışın qarşısını alır;
• yerli immun reaksiyaları blokada edərək, mayalanmış yumurtahüceyrənin qopmasının qarşısını alır.

Hamiləliyin bütün gedişi boyu hormonun yüksək konsentrasiyası onun qorunmasını təmin edir. Progestronun səviyyəsi doğuşdan bir qədər qabaq qəflətən azalır. Bu, doğuş fəaliyyətinin başlanma mexanizmi hesab olunur.

Progestron süd vəzlərinə də təsir göstərir. Aktiv progestron süd vəzlərində alveol və payların (hansı ki, gələcəkdə onlarda süd istehsal olunmalıdır) inkişafını stimulyasiya edir.

Menopauzada hormonun miqdarı azalır və bu fonda estrogenlərin konsentrasiyası nisbi artır. Belə vəziyyət endometriumda hiperplastik proseslərin inkişafına şərait yaradır.

Həyatın müxtəlif dövrlərində normal göstəricilər

Hormonun normal miqdarı müxtəlif yaş dövrlərində dəyişir. Reproduktiv yaşda olan qadınlar üçün progestronun norması aşağıda göstərilir:

CƏDVƏL: Menstruasl tsiklin müxtəlif fazalarında və menopauzada progestronun qanda konsentrasiyası

Siklin mərhələləri	Normal göstərici, nmol/l
Siklin 1-ci fazası	3,6-a qədər
Ovulyasiya günləri	1,52-5,4
Siklin 2-ci fazası	3,01-88,8
Postmenopauza	0,64-ə qədər

Lütein fazanın norması onun hamilələrdə miqdarını təyin etmək üçün başlanğıc götürülür. Embrion xorionik qonadotropin – XQ istehsal edir, hansı ki, sarı cismin funksionallığını təmin etmək üçün lazımdır. Buna görə də, hamilələrdə progestronun konsentrasiyası həmin səviyyədə qalır və tədricən artır.

Hamiləliyin 16-cı həftəsinə cift formalaşır və hormonal funksiyaları öz üzərinə götürür. Bundan sonra hormonun konsentrasiyası daha da artır. 

CƏDVƏL: Hamiləliyin trimestrlərinə uyğun progestronun normal göstəriciləri:

Hamiləliyin trimestrləri	Normal göstərici, nmol/l
Birinci trimestr	468,5-ə qədər
İkinci trimestr	71,0-303,2 arası
Üçüncü trimestr	771-ə qədər

Klimaksda progestronun səviyyəsi durmadan azalır. Bu, ovulyasiyasız menstruasiyaların artması ilə izah olunur, bu zaman sarı cisim əmələ gəlmir. Menopauza menstruasiyanın tamamilə dayanmasıdır. Menopauzada norma 0,64 nmol/l qəbul olunub. Progestronla eyni vaxtda bu dövrdə estrogenlərin də miqdarı azalır, hansı ki, damarların dəyişməsinə, artıq çəkiyə, kalsiumun itirilməsinə (daha ətraflı "Klimaksda osteoporoz") və dərinin, saçların və dırnaqların pisləşməsinə gətirir.

Klimakterik dövrdə olan qadınlara estrogen və progestrondan ibarət əvəzedici hormonal terapiya təyin edilir. Belə qarışıq estrogenlərin endometriuma mənfi təsirinin qarşısını almaq üçündür: əgər monoterapiya istifadə edilərsə, endometriumun hiperplaziyası və xərçənginin inkişaf ehtimalı dəfələrlə artır. Progestron estrogenlərin proliferativ təsirini kompensasiya edir və hormonal fonu stabilləşdirir.

Normadan kənaraçıxma nə vaxt baş verir?

Normadan kənaraçıxma həm yuxarı, həm də aşağı tərəfə ola bilər.

Progestronun azalması aşağıdakı vəziyyətlərlə əlaqədar ola bilər:

• lütein fazanın çatmamazlığı;
• endokrin patologiyalar: hipotireoz, hiperandrogeniya, hiperprolaktinemiya;
• ciddi pəhrizlər və qida azlığı;
• daimi stresslər;
• cinsi orqanların xəstəlikləri: mioma, endometrioz.

Progestronun çatmamazlığı əlamətləri onun miqdarından asılıdır. Ən çox rast gəlinən əlamət predmenstrual sindromdur – PMS. Onun intensivliyi yüngül halsızlıqdan, ağır əlamətlərə qədər dəyişir.

PMS əlamətlərini çoxları fizioloji norma hesab edir, bu dövrü gözləyirlər ki, əhvalın dəyişməsini, əsəbiliyi hormonal dəyişikliklərlə əsaslandırsınlar. Amma əslində endokrin orqanların normal ritmik fəaliyyəti zamanı hormonların konsentrasiyası lazımi səviyyədə qalmalı və qadının əhvalı dəyişməməlidir.

Progestronun həddən artıq azalması zamanı mayalanma çətinləşir. Adətən, bu, lütein fazanın çatmamazlığında müşahidə olunur. Nəticədə sarı cisim əmələ gəlməyə bilər və yaxud tez reqressivləşər. Onun çatmamazlığı variantlarından biri də – follikulyar kistalardı, hansı ki, polikistoz yumurtalıqlar sindromunda yaranır. Belə vəziyyət sonsuzluğa gətirir.

Embrionun implantasiyası hazırlanmış endometiumda olur, hansını ki, progestron yetişdirir. Əgər progestron hormonu azalmış qadında mayalanma baş verərsə, embrion sadəcə olaraq uşaqlıq divarına birləşə bilməyəcək, birləşsə də, qopub düşəcək. Çünki progestron uşaqlığın yığılma aktivliyini söndürməlidir. Hamiləliyin erkən dövrlərindəki adəti düşüklər çox vaxt progestron çatmamazlığı ilə əlaqədar baş verir.

Həmçinin çatmamazlıq əlamətlərinə menstrual tsiklin qeyri-requlyarlığı, atsiklik uşaqlıq qanaxmaları aiddir. Estrogenlərin normal konsentrasiyası zamanı yaranan nisbi progestron defisiti uşaqlıqda hiperestrogeniya ilə əlaqədar proliferativ patologiyalar – mioma, endometrioz, endometriumun hiperplazsiyasına gətirir.

Progestronun yuxarı səviyyəsi defisitinə nisbətən çox az rast gəlinir. Belə vəziyyətin səbəbi sarı cismin kistası, yumurtalıq şişləri, qaraciyər sirrozu, böyrəküstü vəzlərin patologiyaları ola bilər. Sarı cisim kistası və yumurtalıq törəmələri hormonun artıq istehsalına gətirir. Qaraciyər sirrozunda hormonun artması onun xaric olmasının pozulması ilə əlaqədardır.

Hormonun artıqlığı aşağıdakı əlamətlərlə özünü göstərir:

• artıq çəki;
• ödem;
• müalicəyə tabe olmayan sızanaqlar;
• bədəndə tüklənmənin artması;
• depressiya və ya əhvalın tez-tez dəyişməsi;
• arterial təzyiqin oynaması.

Çox vaxt hormonal fonun pozulması bir deyil, bir neçə hormonu əhatə edir. Buna görə də simptomlar müxtəlif ola bilər.

Analizin aparılması

Qanda progestronun səviyyəsinin təyini müəyyən göstərişlər əsasında aparılır. Kənaraçıxmalara səbəb olan əksər patoloji vəziyyətlər dərman müalicəsilə korreksiya olunur. Amma, müalicə təyin olunana qədər hormonal fonu öyrənmək lazımdır. Həkimlər nadir hallarda təkcə progestron hormonunun səviyyəsini təyin edir. Adətən menstrual pozğunluqların səbəbini araşdırmaq üçün orqanizmin ümumi hormonal profilini tədqiq etmək lazım gəlir.

Analizi nə vaxt və necə verilməsi qadının yaşından və vəziyyətindən asılıdır. Reproduktiv dövrdə hormonların səviyyəsi menstrual tsiklin müəyyən günləri öyrənilir. Bəllidir ki, progestronun maksimal konsentrasiyası 28 günlük tsiklin 20-23-cü günlərinə düşür. Bu səbəbdən analizi bu günlər vermək tövsiyə olunur. Daha uzun və ya qısa tsikllərdə analizin verilmə gününü həkim təyin edir. Adətən növbəti tsiklin ehtimal olunan başlama vaxtından 7 gün qabaq təyin olunur.

Əgər qadında aybaşı qeyri-requlyardırsa və aylarla ləngimə olursa, müayinə tsiklin istənilən günü aparılır və əgər lazım gələrsə, bir müddətdən sonra təkrarlanır. Bu halda hormonal profil təyin olunur:

• estriol;
• prolaktin;
• FSH;
• LH;
• testosteron;
• kortizol;
• XQ;
• AFP.

Belə geniş hormonal profil reproduktiv sağlamlığa təsir edən pozğunluq səviyyəsini daha dəqiq təyin etməyə imkan verir. Analizin nəticələrinə görə dolayı yolla hazırkı aybaşı tsiklinin mərhələsini bilmək olar.

Hamilələrdə progestronun konsentrasiyası durmadan artır. Buna görə də, müayinə istənilən dövrdə aparıla bilər.

Klimaks dövründə də progestron analizi istənilən gün aparıla bilər. Normada klimaksda hormonun miqdarı həmişə bir səviyyədə qalmalıdır.

Analizə hazırlıq

Hormonların müayinəsi xüsusi hazırlıq tələb eləmir. Venoz qanın müayinəsi üçün tələb olunan ümumi qaydalara əməl etmək kifayətdir.

Bioloji materialın keyfiyyətinə qida təsir edir. Yağlı yeməklər xilez (qanda yağ hissəciklərinin miqdarının artması) verdiyindən, analizi keyfiyyətli aparmağa mane olur. Bu səbəbdən, analiz verməzdən bir sutka qabaq yağlı yemək və alkoqol qəbulu qadağandır.

Analizi acqarına vermək lazımdır. Ona görə də, sonuncu qida qəbulu əvvəlki günün axşam saat 7-sindən gec olmamalıdır. Müayinə gününün səhəri yemək olmaz, yalnız adi su içmək olar, nə çay, nə də kofe. Həmin gün siqaret çəkmək qadağandır.

Stress, fiziki gərginlik və yorğunluq qadının hormonal fonuna təsir göstərir. Müayinədən qabaq bir həftə ərzində emosional vəziyyəti normallaşdırmaq, yorğunluqdan və ağır fiziki gərginlikdən uzaq durmaq lazımdır.

Hormonal fonun normallaşdırılma üsulları

Diaqnostikadan sonra həkim hormonal fonu normallaşdırmaq üçün müalicə taktikası təyin edir. Müalicəni həmişə həyat tərzi və qidalanma rejimini dəyişməklə başlamaq lazımdır. Dincəlmə və yuxu vaxtına xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Qidalanma xarakteri hormonal fona təsir edir. Hansı qidalarda progestronun çox olmasını demək çətindir. Onun qanda səviyyəsini dolayı yolla heyvani mənşəli zülal və yağlar, həmçinin, yumurtanı çox yeməklə artırmaq olar. Bu məhsullarda əvəzolunmaz aminturşular və xolesterin var, hansı ki, steroid hormonlarının sintezi üçün lazımdır. Progestronun yüksək konsentrasiya zamanı isə – əksinə, menyuda belə qidaları azaltmaq lazımdır.

Növbəti mərhələ dərman müalicəsidir. Müalicə üçün progestron preparatları istifadə edilir. Tabletlərdən Düfaston və Utrojestanı misal göstərmək olar. Preparatların dozası müalicənin məqsədlərindən asılıdır.

Bunlara aiddir:

• hamiləliyin vaxtından əvvəl pozulma təhlükəsi;
• başlamış düşük;
• tsiklin dəyişməsi: amenoreya, oliqodismenoreya;
• PMS;
• cinsi hormonlarla əvəzedici terapiya.

Utrojestan ağızdan daxilə qəbula olunan və vaginal yeridilən kapsullar şəklində buraxılır. Vaginal yeridilmə zamanı aktiv maddə qaraciyərdən keçmədiyi üçün, preparatın qanda yüksək konsentrasiyası yaranır.

Progestron tərkibli dərman vasitələrinin tətbiqi aşağıdakı hallarda əksgöstərişdir:

• səbəbi bəlli olmayan qanaxmalar;
• uğursuz abort cəhdi;
• süd vəzlərinin, uşaqlığın, yumurtalıqların şişləri;
• qanın laxtalanmasının artması və trombozlara meyllik;
• qaraciyər funksiyalarının pozulması.

Süni mayalanmada progestronun tətbiqi

Süni mayalanma zamanı progestron hormonal dəstək üçün təyin olunur. Onu embrion köçürülən andan 14-cü günə qədər təyin edirlər. Sonra, embrionun bitişməsini öyrənmək üçün müayinə aparırlar. Əksər hallarda hormonların təyini cift yaranana qədər davam etdirilir, çünki cift özü progestron sintez edir.

Süni mayalanma protokollarında adətən vaginal formalar – Utrojestan kapsulu, Kraynon geli tətbiq edilir. Preparatlar hamiləliyin 8-20-ci həftəsinə qədər təyin olunur. Müalicənin davam müddəti qadının yaşından, hormonların əvvəlki və hazırkı səviyyəsindən və yanaşı patologiyalardan asılıdır. Dərman vasitələrinin qəbulu dozanı tədricən azaltmaqla dayandırılmalıdır.

Xülasə...

Qadının hormonal fonu çox mobildir. O, xarici amillərin təsirindən və orqanizmin ümumi vəziyyətindən asılıdır. Zərərli vərdişlər, düzgün olmayan qidalanma, stresslər, fiziki və hətta cinsi aktivliyin az olması ona mənfi təsir göstərir. Buna görə də, sağlam həyat tərzinin elementar qaydaları patologiyaların inkişaf riskini azaltmağa qadirdir.