Osteoporoz bütün dünya üzrə 50 yaşından yuxarı insanların ən aktual problemlərindən biridir. Həm də, pasientlərin 2/3-sini menopauzada olan qadınlar təşkil edir. Bu xəstəliyin əsas xüsusiyyəti – onun uzun müddət gizli keçməsidir. Çünki, insan sınıq baş verənə qədər, öz sümüklərindəki dəyişikliyi hiss eləmir.

Osteoporoz nədir?

Osteoporoz sümük toxumasının sıxlığının patoloji azalmasıdır, hansı ki, onun daxili quruluşunun dəyişməsi və kövrəkliyinin artması ilə müşayiət olunur. Bu, elə xəstəliyin adından da görünür, hansı ki, "deşikli sümük" kimi tərcümə olunur. Lakin, skeletin xarici konturları sabit qalır, bütün dəyişikliklər yalnız daxili quruluşu əhatə edir.

Osteoporoz zamanı patoloji proseslər generalizə olunmuş və proqressivləşən xarakter daşıyır, sümük toxumasının itirilmə sürəti yaş normasını ötür. Həm də dəyişikliklər əsasən fəqərə cisimlərində və uzun borulu sümüklərdə aşkarlanır, hansı ki, osteoporotik sınıqların tipik yerlərinə uyğun gəlir. Amma, digər lokalizasiyalı sümük toxumaları da, xarakter yeyilməyə məruz qalır və bu xəstəliyin diaqnostika və proqnozunda istifadə edilir.

Patologiyanı dayaq-hərəkət sisitemi xəstəliklərinə aid edirlər, amma faktiki olaraq, o, dismetabolik xarakter daşıyır. Çünki, sümük dəyişikliklərinin səbəbi mineral mübadilə pozğunluğu və osteoblastlarla osteoklastların fəaliyyətindəki disbalansdır. Bu isə öz növbəsində, müxtəlif mənşəli dishormonal pozğunluqlarla izah olunur.

Təsnifat

Osteoporozun müasir təsnifatının əsasında etioloji faktor durur. Bununla əlaqədar xəstəliyin bir neçə tipi ayırd edilir.

Birincili tip

Onun payına xəstəliyin 85%-i düşür və bir neçə nozoloji formaya bölünür:

1. Postmenopauzal, onu həmçinin I tip osteoporoz hesab ederlər.
2. Senil (qocalıq) və ya II tip osteoporoz.
3. Yuvenil, cavan yaşlı şəxslərə xasdır. Xəstəliyin ən nadir formalarındandır.
4. İdiopatik, orta yaşlı şəxslərdə tapılır.

İkincili tip

Başqa xəstəliklərin fəsadı və ya nəticəsi kimi inkişaf edir. Bu zaman, birinci səbəb endokrin patologiya, birləşdirici toxumanın sistem xəstəlikləri, bağırsaqda sovrulmanın pozulması ilə gedən həzm sistemi xəstəlikləri, böyrəklərin zədələnməsi və s. ola bilər.

Eyni zamanda, sümüklərdə gedən prosesin xarakterini dəqiqləşdirmək üçün, digər təsnifatlar da istifadə olunur. Belə ki, morfologiyasına görə osteoporoz kortikal (sümüyün kortikal qatının zədələnməsi üstünlük təşkil edir), trabekulyar (süngər maddənin zədələnməsi üstünlük təşkil edir) və qarışıq növlərə bölünür. Sümük metabolizminin aktivliyinə görə yüksək, orta və aşağı intensivlikli tiplər ayırd edilir.

Qadınlarda əksər hallarda I tip (menopauzadan sonra inkişaf edən) osteoporoz diaqnostika olunur. Bu zaman, sümük dəyişiklikləri təkcə klmakterik və postklimakterik dövrlərdə əmələ gəlmir, həm də patogenetik olaraq proqressiv artan estrogen çatmamazlığı ilə əlaqədar istənilən yaşlarda aşkarlanır.

Menopauzal osteoporozun patogenezi

Qadınlarda klimaksın başlaması və reproduktiv sistemin qəflətən sönməsi – osteoporozun inkişafı üçün vacib faktordu. Bu prosesin əsas patogenetik mərhələsi – estrogenlərin ağır defisitidir. Çünki, bu hormonun funksiyası təkcə uşaqlığı hamiləliyə hazırlamaq deyil, həm də orqanizmdəki bir çox proseslərin requlyasiyasında bilavasitə və ya dolayı yolla iştirak etməkdir. Beləki, estrogenlərin səviyyəsi sümük toxumasının vəziyyətinə də təsir göstərir.

Bu necə olur?

Sümüklər tərkibi və daxili quruluşuna görə heç də stabil deyillər. Onlar dinamik dəyişən sistemdir, hansındakı, müntəzəm olaraq osteosintez (yeni sümük strukturunun yaranması) və osteorezorbsiya (köhnə hissələrin dağılıb, sovrulması) prosesləri gedir. Bu əsas proseslər bir-birini tarazlayır və mineral mübadilə ilə yaxın əlaqədədir. Bütün bunlar sümüyün yenidən qurulması adlanır. Bu, sümük sistemini, daimi dəyişən daxili və xarici mühit şəraitinə uyğunlaşdırmağa yönəlib. Yenidən qurulma prosesi eyni zamanda çoxsaylı mikroçatları bərpa etmək üçün lazımdır.

Əgər hər hansı bir səbəbdən osteorezorbsiya üstünlük təşkil edərsə, sümük toxuması yeyilir, onda boşluqlar əmələ gəlir və sümük kövrəkləşir. Buna bəzən sümük əriməsi (sümük xəstəliyi) deyilir. Osteoporozun formalaşmasının əsasında məhz bu mexanizm durur. Amma sintezlə rezorbiya balansının pozulma səbəbləri müxtəlif ola bilər. Klimaksda əsas rolu estrogen çatmamazlığı oynayır.

Menopauzada osteoporozun əsas mexanizm və səbəbləri bunlardır:

• Osteoklastların fəaliyyətinin aktivləşməsi. Bu, estrogenlərin qadın orqanizmində konsentrasiyasının azalması nəticəsində, osteoklastlara ləngidici təsirinin çox azalması ilə əlaqədardır. Yuxarıda deyildiyi kimi, osteoklastlar – osteorezorbsiya, yəni sümük toxumasını dağıdılmasını təmin edən hüceyrələrdir.
• Sümük toxumasının qalxanvariətraf vəzlərdə sintez olunan, parathormonun təsirinə həssaslığının artması. Bu hormon qanda kalsiumun miqdarını bir neçə mexanizmlə artırır: sümük toxumasını rezorbsiya edir, bağırsaqdan kalsiumun sovrulmasını artırır və birincili sidikdən kalsiumun geri sovrulmasını artırır. Belə patoloji həssaslıq da estrogenlərin defisiti ilə əlaqədardı.
• Qalxanvari vəzdə kalsitonin hormonunun sekresiyasının ikincili azalması (estrogenlərin azalması səbəbindən), hansı ki, parathormonun antoqonistidir. Bu da menopauza dövründə osteoklastların aktivləşməsinə gətirib çıxarır.

Hipoestrogeniya çox vaxt digər mexanizmlərlə tamamlanır. Düzdür, menopauzal osteoporozda onlar daha çox ağırlaşdırıcı amil rolunu oynayır. Məsələn, bağırsaq epitelinin azalması və bununla əlaqədar kalsiumun sovrulmasının pisləşməsi, yaşlı qadının günəş altında az olması səbəbindən D vitaminin sintezinin pozulması, fiziki aktivliyin və sümük-əzələ sisteminə düşən dinamik yükün çox azalması müəyyən əhəmiyyət daşıyır.

Menopauzadakı ağır estrogen çatmamazlığı yaşlı adamların müxtəlif cinsləri arasında osteoporozun yayılma fərqini izah edir. Məsələn, 50 yaşından yuxarı qadınlarda bu xəstəlik eyni yaş qrupundan olan kişilərə nisbətən 3 dəfə çox diaqnostika olunur. Amma preklimakterik dövrdə belə fərq demək olar ki, qeyd olunmur, sümüklərin yeyilməsi hər iki cinsdə eyni tempdə gedir.

Həmçinin oxuyun: Klimaks nə vaxt və necə başlayır, nə qədər davam edir və onu necə yüngülləşdirmək olar

Niyə bu problem belə aktualdır

Osteoporoz – çox yayılmış, lakin buna baxmayaraq, gec diaqnostika olunan patoloji vəziyyətdir. Və özünü yalnız sınıqlar baş verdikdən sonra bildirir. Sınıqlar xəstəliyin tibbi-sosial əhəmiyyətini təyin edən əsas amildir.

Məsələ burasındadır ki, osteoporotik sınıqlar əksər hallarda pasienti əlil edərək, onun sərbəst hərəkətini xeyli dərəcədə məhdudlaşdırır. Və əsas yük xəstənin yaxınları – qohumlarının, pansionatın personalının, qəyyumların və s. üzərinə düşür. Bu, belə insanlara qulluğun fiziki və maddi xərclərini xeyli artırır. Bəzi hallarda isə, müasir müalicə üsullarının tətbiqinə ehtiyac yaranır, beləki, osteoblastların aşağı aktivliyi böyük ehtimalla sınıqların bitişməsini çətinləşdirir.

Müasir cəmiyyətin ümumi qocalma tendensiyası bütün dünyada menopauzal osteoporoz və onunla əlaqədar xərclərin artması deməkdir. Buna görə də birinci yerə klimakterik və postklimakterik yaşlarda olan qadınlarda sümük toxumasında baş verən dəyişikliklərin vaxtında diaqnostika və korreksiyası məsələsi çıxır. Osteoporoz və onun fəsadlarının qarşısının alınması, böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Əlamətləri

Menopauzada olan qadınlarda osteoporozun əlamətləri – artıq faktiki olaraq inkişaf etmiş fəsadların siomptomlarıdır. Çünki, sınıq baş verənədək sümük toxumasının yeyilməsini kliniki olaraq bilmək olmur. Xəstəlik uzun müddət gizli keçir, ona görə də "lal" adlanır. Patoloji prosesin sürəti çoxlu amillərdən asılıdır. Və onların arasında sümük toxumasındakı reseptorların genetik determinəolunmuş strukturu və sümüyün yenilənməsində iştirak edən maddələrin aktivliyi az yer tutmur.

Osteoporoz zamanı sınığa ən çox meylli olan yerlər bud sümüyünün boynu, döş və bel fəqərələrinin cisimləridir. Sınıqların məhz bu lokalizasiyaları tipikdir və əksər hallarda qeyd olunur. Amma qabırğaların, mil sümüyünün, bazunun cərrahi boynunun sınıqları da rast gəlinə bilər. Lakin, onların tibbi-sosial əhəmiyyəti azdır.

Osteoporotik sınıqların tipik əlamətlərinə aiddir:

• Fəqərə cisimlərinin sınığı ilə əlaqədar beldə və kürəkdə daimi ağrı.
• Bir neçə qonşu fəqərələrin sınıqları zamanı onurğanın aydın görünən kifotik deformasiyası.
• Onurğanın deformasiyaları ilə əlaqədar olmayan boyun uzunluğunun bir neçə santimetr azalması.
• Bud sümüyünün boynunun sınığı zamanı – bud çanaq oynağında ağrı, zədələnən ətrafın funksiyasının itirilməsi və ayağın sınıq qəlpələrinin vəziyyətinə uyğun çevrilməsi. Bud sümüyünün boynunun sınması osteoporozun əlilliyə gətirən ən ağır ağırlaşmasıdır.

Diqqət! Bud sümüyü boynunun sınması, osteoporozun əlilliyə gətirən ən ağır fəsadıdır.

Osteoporoz zamanı sınıqlar ən zəif xarici travmalardan baş verə bilər. Buna görə də, anamnezdə həmişə yadda qalan zədələyəci amili tapmaq olmur. Məsələn, bud sümüyü boynunun sınığı ayağı bir qədər əyri qoyduqda da ola bilər. Fəqərələrin sınıqları isə çox vaxt asqıraq və öskürək vaxtı pasientin öz çəkisinin hesabına baş verir. Belə olduqda, sınıqların kompression xarakterindən danışılır. Belə sınıqlar üçün yana yerdəyişmə xarakter deyil. Fəqərənin cismi elə bil qarmon kimi sıxılıb, pazabənzər görkəm alır.

Diaqnostika

Diaqnostika bir neçə məsələni həll etməlidir:

• Sümük sıxlığının azalmasının təsdiqlənməsi. Bunun üçün sümük densitometriyası istifadə edilir. Bu, sümüyün çəkisini və sıxlığını kəmiyyətcə qiymətləndirməyə şərait yaradan, qeyri-invaziv müayinə üsuludur, hansı ki, sınıq riskini proqnozlaşdırmağa imkan verir. Müasir dövrdə rentgenoloji və ultrasəs densitometriyası aktiv tətbiq edilir, həmçinin kompüter tomoqrafiyası da mümkündür. MRT osteoporoz zamanı əsas baza müayinə üsullarına aid edilməsə də, sümük toxumasının mikroarxitektonikası barədə dəqiq məlumatlar verir.
• Sınıq faktının təsdiqlənməsi. Bunun üçün rentgenoqrafiya və kompüter tomoqrafiyası istifadə edilir.
• Klimakterik və postklimakterik dövr üçün xarakter olan, hormonların səviyyəsində olan patogenetik əhəmiyyətli dəyişikliklərin və mineral mübadilədə pozğunluqlarının aşkarlanması. Bundan ötrü səhər sidiyi və qanda estrogen, parathormon, kalsitonin, tireoid hormonları, D vitamini, kalsium və fosforun səviyyələri analiz olunur.
• Sümük metabolizminin xarakteri və rezorbsiyanın aktivlik dərəcəsinin qiymətləndirilməsi. Bu zaman, biokimyəvi marker kimi osteokalsin, qələvi fosfataza, piridnolin və digər birləşmələr istifadə edilə bilər. Amma, belə diaqnostika gündəlik praktikada nadir hallarda aparılır.
• Osteoporozun digər səbəblərinin inkar edilməsi. Bundan ötrü mədə-bağırsaq traktının vəziyyəti, mövcud sistem xəstəliklərinin aktivliyi, böyrək funksiyalarının qiymətləndirilməsi aparılır.

Osteoporozu necə müalicə etməli?

Təssüflər olsun ki, gündəlik kliniki praktikada hətta baş vermiş osteoporotik sınıqlardan sonra da, pasientin lazımi terapiyanı almaması hallarına çox rast gəlinir. Bu, patoloji prosesin proqressivləşməsi, zədələnmiş sümükdə bitişmənin getməməsi, təkrari sınıqlarla təhlükəlidir.

Amma klimaks zamanı osteoporozun düzgün müalicəsinin seçilməsi, sümükdə baş verən dəyişiklikləri yaxşılaşdırmağa, sümük ağrılarını azaltmağa və onun hərəki imkanlarını genişləndirməyə kömək edir. Buna görə də, terapiya təsdiqlənmiş diaqnozu olan bütün qadınlara aparılmalıdır, özü də onlarda ağırlaşmalar hələ əmələ gəlməmiş. Belə taktika əlilliyin profilaktikası və yaşlı pasientlərin sosial-məişət sərbəstliyinin dəstəklənməsinə yönəlmişdir.

Klimaks zamanı osteoporozu hansı həkim müalicə edir?

Müayinə apararaq adekvat terapiyanı ortoped, travmatoloq, endokrinoloq, revmatoloq təyin edə bilər, həmçinin, əlavə olaraq ginekoloqun konsultasiyası tələb olunur. Bu zaman, əsas müalicə üsulu – dərman vasitələrinin təyinidir, bütün qalan üsullar köməkçi xarakter daşıyır. Klimaks vaxtı osteoporozun müalicəsində istifadə olunan preparatlar müxtəlif qruplara aiddir. Və adətən patogenezin müxtəlif mərhələlərinə təsir etmək üçün, onlar kombinasiya edilir.

Menopauzal osteoporozun əsas müalicə istiqamətləri:

• Əvəzedici hormonal terapiya. Estrogenlərlə progestinlərin aşağı dozaları və ya təbii mənşəli estrogenəbənzər maddələrlə uzun müddət aparılır. Amma, uşaqlığın amputasiyası və ya ekstirpasiyasından sonra, estrogenlərlə monoterapiya kifayət edir.
• Antirezorbtiv təsirli vasitələr: bifosfonatlar və kalsitoninin istifadə edilir.
• Vitamin D-nin aktiv metabolitlərinin tətbiqi, hansı ki, kompleks terapiyanın tərkibində sümük kütləsinin itirilməsinin qarşısını alır, sınıqlardan sonra bitişmə proseslərini yaxşılaşdırır və sümüyün mineral sıxlığını tədricən artırır.
• Sümükyaranma prosesini gücləndirən vasitələrin istifadəsi. Onlara flüoridlər, somatotrop hormon, androgenlər, anabolik steroidlər aiddir. Belə terapiya az istifadə olunur.
• Osteoxinin (ipriflavon) – analgetik effekti olan və osteosintezlə osteorezorbsiya balansına yaxşı təsir edən, bitki mənşəli preparatın tətbiqi.

Osteoporoz zamanı ənənəvi olaraq kalsium preparatı təyin olunur, baxmayaraq ki, belə monoterapiyanın klinik effekti aşağıdır. Kalsiumun əsasən digər patogenetik maddələrin təsirindən osteosintez prosesi aktivləşdikdə təyin olunması daha çox məqsədəuyğundur. Amma, yaddan çıxartmaq lazım deyil ki, onların sidik yollarında duzlaşma vermək kimi əlavə təsiri var.

Klimaksda osteoporozdan necə qaçmalı?

Klimaksda osteoporozun profilaktikasına aiddir:

1. Vaxtında başlamış əvəzedici hormonal terapiya. Belə vasitələrin qəbulu postklimaqkterik dövrün ilk 5-10 ilində göstərişdir. Estrogenlər – osteoporozun menopauzal formasında əsas preparatlardı.
2. Vitaminlərin, əsas mineralların (kalsium və fosfor), zülalların lazımi miqdarda daxil olmasını təmin edən, qidalanma.
3. Dozalaşmış requlyar fiziki gərginlik, müalicəvi bədən tərbiyəsi.
4. Digər endokrin pozğunluqların vaxtında korreksiyası.
5. Günəş altında olma, lazım gəldikdə isə, profilaktik dozada D vitamini qəbulu.
6. Zərərli vərdişlərdən imtina.

Osteoporoz çox yayılmış xəstəlikdir. Onun diaqnostikasının çətin olmamasına baxmataraq, xəstəliyin aşkarlanması aşağı səviyyədədir. Bu, klimakterik və postklimakterik dövrlərdə olan pasientlərin ginekoloqa az müraciət etmələri səbəbindəndir. Amma, vaxtında başlanmış profilaktika nəinki sınıqların qarşısını alır, həm də, artıq başlamış osteoporozda sümüklərin sağlamlığını xeyli yaxşılaşdırır.