Klimakterik sindrom klimakterik dövrlə əlaqədar olan patoloji vəziyyət olub, onun gedişini ağırlaşdırır və orqanizmin adaptogen, psixoemosional, mübadilə-endokrin, neyrovegetativ, ürək-damar sferaları ilə əlaqəli funksiyalarının pozulması ilə xarakterizə olunur. O, klimakterik dövrdə olan qadınların 30-60%-ində inkişaf edir.

Klimakterik sindrom nə qədər davam edə bilər?

Qadın klimaksı xəstəlik deyil. Bu, orqanizmin yaşla əlaqəli (45-55 yaşlarda) genetik təyin olunmuş sinir-endokrin sisteminin dəyişməsilə gedən, normal fizioloji prosesidir. Baş verən transformasiyanın nəticəsində, hipofiz vəzisində hormonların sintezi azalır və nəticədə cinsi hormonların çatmamazlığı yaranır.

Klimakterik dövr üç fazadan ibarətdir:

• premenopauza, menstruasiyanın dayanmasından əvvəlki dövrü əhatə edir və 2 ildən 5 ilə qədər davam edə bilər; bu fazada patoloji sindrom qadınların 35%-ində inkişaf edir;
• menopauza, menstruasiyanın tam dayandığı və ondan sonrakı 1 ili əhatə edir; klimakterik sindromun əlamətləri bu dövrdə olan qadınların 38-70%-ində rast gəlinir;
• postmenopauza, estrogenlərin tam defisiti və orqanizmin bütün sistem və orqanlarının, ilk növbədə reproduktiv sistemin morfo-funksional dəyişikliyi ilə xarakterizə olunur.

Klimakterik dövrdə müxtəlif patoloji vəziyyətlər yaranır ki, bunları da "menopauzal sindrom" termini altında birləşdirirlər. Onun geniş yayılmış forması – klimakterik sindromdur, hansı ki, bir qayda olaraq, menopauzadan bir qədər qabaq (premenopauzada) başlayır və 2-3 il çəkir. Lakin bəzi hallarda onun davam müddəti 10-15 il ola bilər.

Patogenez və şəraityaradıcı amillər

Klimakterik sindromun müasir nəzəriyyələrində əsas səbəb kimi hipotalamik strukturlarda baş verən yaş dəyişikliklərinə əhəmiyyət verilir.

Hipotalamus — menstrual tsiklin dövrülüyünü idarə edən əsas vəzdir. Onda qonadoliberin və ya qonadotropin-rilizinq-hormonu sintez olunur, hansı ki, adenohipofizdə follikulostimuləedici (FSH) və lüteinləşdirici hormonların (LH) sintezini idarə edir. Sonuncular öz növbəsində, yumurtalıqlarda follikul və sarı cismin yetişməsinə və funksiyalarına təsir göstərir.

Faktiki olaraq özünü idarə edən hipotalamus–hipofiz–yumurtalıqlar sistemi yaranır, hansı ki, əsasında əks əlaqə prinsipi durur. Yaşla əlaqədar yaranan dəyişikliklər nəticəsində, hipotalamusun estrogenlərin qandakı konsentrasiyasına həssaslığı azalır.

Tarazlığı saxlamaq üçün, hipotalamus hipofizi stimulə edərək, qonadotrop hormonların, əsas da follikulostimuləedici hormonun (FSH) sekresiyasını artırır.

Nəticədə yumurtalıqların fəaliyyəti tədricən pozulur və onlar qana təkcə estrogenlərin son komponentlərini (estron, estradiol və estriol) deyil, həm də onların sintezinin aralıq məhsullarını da ifraz edir. Bundan başqa, cinsi hormonların tsiklik sekresiyası da pozulur. Müəyyən anda yumurtalıqların ifraz etdiyi estrogenlərin hipotalamus və hipofizə ləngidici təsiri kifayət etmir. FSH-ın stabil qalan yuxarı səviyyəsi ovulyasiyanın və uyğun olaraq, reproduktiv funksiyaların dayanmasına gətirib çıxarır.

Baş beynin hipotalamik və hipofizar şöbələri digər daxili sekresiya vəzləri ilə əlaqəli olduğu üçün, bu vəziyyət, onların da fəaliyyətinə təsir göstərir – osteoporoz inkişaf edir, ürək-damar və periferik sinir sistemlərinin requlyasiyası pozulur, metabolik dəyişikliklər baş verir və nəticədə klimakterik sindrom inkişaf edir.

Lakin, cinsi hormonların bir hissəsi böyrəküstü vəzlər tərəfindən sintez olduğundan, yumurtalıqların sönməsi zamanı funksiyaların bir hissəsini onlar öz üzərlərinə götürür. Bu, bəzi qadınlarda klimakterik sindromun yumşaq getməsi və onlarda patoloji simptomların əmələ gəlməməsilə özünü göstərir.

Klimaksın fizioloji gedişinin pozulmasına aşağıdakı amillər təsir edir:

1. Daimi ağır fiziki və əqli əməklə məşğul olmaq.
2. Xroniki stress vəziyyətləri, endokrin və mərkəzi sinir sistemlərinin, daxili orqanların funksiyalarının pozulması.
3. Hamiləlik və doğuş vaxtı və doğuşdan sonrakı dövrlərdə ağırlaşmalar.
4. Çanaq orqanlarının iltihabi xəstəlikləri, menstrual tsiklin pozğunluqları, böyük həcmli cərrahi əməliyyatlar.
5. İnfeksion xəstəliklər və uzun müddət davam edən ağrı sindromu.
6. Artıq çəki, hətta çox olmayan.
7. İstehsalat zərərləri və zərərli vərdişlər.

Klimakterik sindromun əlamətləri nədir?

Kliniki gedişdə, əsas da başlanğıc mərhələlərdə, menstrual tsiklin pozulması fonunda (1-3 ay sonra) sinir-psixi pozğunluqlar və vegetativ-damar distoniyası əsas rol oynayır.

Sinir-psixi pozğunluqlara aiddir:

• yuxunun müxtəlif pozğunluqları, qısamüddətli yaddaşın pisləşməsi;
• izah olunmayan həyəcan hissi, sayrışan hallar;
• əzginlik və özünə inamsızlıq;
• emosional ləbillik, əhvalın tez-tez dəyişməsi, səbəbsiz qıcıqlanma və kövrəlmə;
• baş ağrıları, tez yorulma, əmək qabiliyyəti və diqqətin zəifləməsi;
• depressiv vəziyyətlər və iştahın dəyişməsi (artması və ya azalması);
• libidonun azalması, itməsi və ya artması.

Klimakterik sindromun vegetativ əlamətləri adətən sinir-psixi pozğunluqlarla müşayiət olunur və aşağıdakılardan ibarətdir:

• üzə, başa, bədənin yuxarı yarısına "istilik gəlməsi" hissi;
• üzün, boynun və döş qəfəsinin yuxarı yarısının dərisinin qəflətən qızarması;
• başgicəllənmə;
• çoxlu, hətta tutmaşəkilli tərləmə, əsas da gecə vaxtları;
• əl barmaqlarının keyiməsi, yanması, göynəməsi, "qarışqa gəzməsi" hissi, əsas da gecələr, baldır əzələlərinin qıcolması;
• hava çatmamazlığı hissi, ürək nahiyəsində ağrılar;
• fiziki gərginliklə əlaqəsi olmayan ürəkdöyünmə tutmaları;
• arterial təzyiqin qeyri-stabil olması – sistolik AT 160 mm c. s.-dan yuxarı olur, hansı ki, tez bir zamanda normallaşır və hətta azalır və əksinə.

Bu əlamətlər bir qayda olaraq, "istilik gəlmə" və tərləmə tutmaları vaxtı olur. Bəzi müəlliflər əlamətlərdən asılı olaraq, klimakterik sindromun bir neçə formasını ayırd edir:

1. Tipik – sifət, baş və boyun nahiyələrinə "istilik gəlməsi" hissi, patoloji yuxululuq, yuxunun pozulması, başgicəllənmə və başağrıları ilə özünü göstərir.
2. Atipik, həm tipik simptomatika, həm də piylənmə, aşağı ətrafların şişməsi, sümük və oynaqlarda ağrılar, dizurik əlamətlər, uşaqlıq yolunun selikli qişasının quru olması, ağrılı cinsi əlaqə müşahidə olunur. Bəzən ümumi əhvalın pozulması fonunda bədən çəkisinin azalması ola bilər. Qalan qadınlar arasında ölüm qorxusu hissi, ürək ritminin pozulması, yüksək arterial təzyiq, allergik reaksiyalar, bronxial astma tutmaları, qanda hiper- və ya hipoqlikemiya ilə müşayiət olunan simpato-adrenal kriz epizodları ola bilər.
3. Qarışıq, hansı ki, ürək-damar xəstəlikləri, qaraciyər-öd kisəsi patologiyaları, mübadilə-endokrin və allergik pozğunluqlardan əziyyət çəkən qadınlarda rast gəlinir.

Lakin bu təsnifatda simptomların rastgəlmə tezliyi nəzərə alınmayıb. Buna görə də praktik fəaliyyətdə başqa təsnifatdan istifadə olunur. O, klimakterik sindromun ağırlıq dərəcəsinə əsaslanır:

• I dərəcə və ya yüngül forma, patologiyası olan qadınların orta hesabla 47%-ində rast gəlinir – sutka ərzində "istilik gəlmələrin" sayı 10-dan çox olmur;
• II dərəcə və ya orta ağırlıqlı forma – "istilik gəlmələrin" sayı sutka ərzində 10-20 arasında olur (35%-də);
• III dərəcə və ya ağır forma – "istilik gəlmələrin" sayı sutka ərzində 20-dən çox olur. Bu forma orta hesabla 18%-dən çox halda rast gəlinir.

Bəzi tədqiqatlara əsasən, vegetativ-damar pozğunluqları qadınların 13%-ində, depressiv vəziyyət isə – 10%-ində rast gəlinir.

Klimakterik sindromun diaqnostikası

Klimakterik sindromun diaqnostikası elə bir çətinlik törətmir. O, aşağıdakılara əsaslanır:

• menstrual tsiklin requlyarlığının səbəbsiz pozulması və ya qanaxmanın ümumiyyətlə olmaması;
• yuxarıda sadalanan simptomlar kompleksinin aşkarlanması;
• yanaşı xəstəliklərin inkar edilməsi və ya onların olması zamanı, klimakterik sindromla əlaqəsinin təyini;
• pasientin hormonal statusunun laborator müayinəsi və həmçinin terapevt, okulist, psixonevroloq və endokrinoloqun konsultasiyası.

Klimakterik sindromun profilaktika və müalicəsi

Klimakterik sindromun qarşısının alınması tədbirlərinə iş və dincəlmə rejiminin normallaşdırılması, balanslaşdırılmış rasional qida rejimi, müalicəvi gimnastika, yanaşı gedən somatik xəstəliklərin vaxtında müalicəsi və mərkəzi sinir sisteminin funksional pozğunluqlarının korreksiyası aiddir.

Yüngül dərəcəli klimakterik sindromda məsləhətlər məna etibarilə profilaktik tədbirlərdən fərqlənmir. Bundan başqa, tərkibində südturşusu məhsulları, balıq və ət bulyonu üstünlük təşkil edən, əksinə, qeyri-adi, acı və turşuya qoyulmuş məhsullar, ədviyyat, şokolad, tünd çay, kofe və s. kimi məhsullar məhdud olan, pəhriz məsləhət görülür.

Eyni zamanda, 800 mkq-lıq kurslarla A vitamini və 20-dən 300 mq-a qədər artan doza ilə Retinol, Askorbin turşusu və B-qrup vitaminləri müsbət effekt verir.

Həmçinin ümumi müalicəvi masaj və bədən tərbiyəsi, sedativ effektli fizioterapevtik prosedurlar, iynə refleksoterapiyası, hidroterapiya, psixoemosional vəziyyəti yaxşılaşdıran, qıcıqlanmanı azaldan aromaterapiya (yasəmən, lavanda, portağal yağı ilə) təyin olunur.

Bundan başqa, yüngül formalarda müalicəvi bitkilərdən (yemişan, limon, çobanyastığı, pişikotu və s.) hazırlanmış dəmləmələrindən istifadə etmək olar.

Orta ağırlıqlı klimakterik sindromu necə yüngülləşdirməli?

Bu halda yuxarıda sadalanan məsləhətlərə medikamentoz preparatlar – neyroleptik və trankvilizatorlar (Frenolon, Metaperazin, Relium, Etaperazin, Relanium və d.), yuxunu normallaşdıran, yorğunluğu azaldan Melatonin, təzyiqi salan Enap və göstərişə görə, antidepressantlar (psixonevroloqun təyini ilə) əlavə olunur.

Həmçinin histamin və bradikininin sekresiyasını tormozlayan və "istilik gəlmə" və tərləmədə tez effekt verən Klimalanin tətbiqi yaxşı effekti verir.

Bundan başqa, estradiolla oxşar quruluşa malik bitki mənşəli estrogen preparatları istifadə edilir. Onlara Klimandion, Remens, Klimafen, Mastodinon, İnnotek və digərləri aiddir.

Ağır gedişlərdə və həmçinin yuxarıda sadalanan tədbirlərin effekti olmadıqda, təbii estrogenlər və onların gestagenlərlə kombinasiyasından ibarət əvəzedici hormonal terapiyanın (Estradiol valerat, Estriol, Utrojestan, Norgestrel, Progestron) aparılması məsləhət görülür.

Klimakterik sindromun adekvat korreksiyasında proqnoz ümumən yaxşı olduğu halda, psixonevroloji pozğunluqlar, əsas da depressiv sindrom müalicəyə çətin tabe olan ən ağır klinik simptomdur. Bundan başqa, patoloji vəziyyətin orta və ağır formada və ya digər xəstəliklər fonunda uzun müddət sürməsi, ürək-damar və mərkəzi sinir sistemləri tərəfindən infarkt və insult kimi ağır fəsadlarla nəticələnə bilər.