Endometrioz – normada yalnız uşaqlığın selikli qişasında olan toxumanın bu orqanın digər qişalarında və uşaqlıqdan kənar digər orqanlarda rast gəlməsi ilə xarakterizə olunan patologiyadır. Belə anormal yerləşən endometrium ətraf toxumalara sirayət edərək onları dağıdır.  

Endometroid hüceyrələr qan və limfa damarları ilə bütün orqanizmə yayılaraq istənilən orqana düşə bilər, məsələn, qarnın ön divarının dərialtı piy qatına, postoperasion çapığa, gözün selikli qişasına, göbəyə. Endometrioz öz xarakterinə görə şiş sayılmır, çünki bu xəstəlik zamanı hüceyrələrin struktur dəyişikliyi olmur. Həmçinin onun əlamətləri menstrual tsikllə sıx bağlıdır.

Bu xəstəlik adətən 20-40 yaş arası cavan qadınlarda rast gəlinir. Endometrioz sonsuzluğu olan qadınların 40%-ində rast gəlinir. Bu xəstəliyin əhali arasında həqiqi yayılma tezliyini təyin etmək çətindir, çünki, patologiya hətta yeniyetmə dövründə inkişaf edə bilər və uzun müddət özünü heç nə ilə büruzə verməyə bilər.

Təsnifat

Ocaqların yerləşməsinə görə ekstragenital (cinsiyyət orqanlarından kənar) və genital (cinsiyyət orqanlarını zədələyən)endometrioz ayırd edilir.

Genital endometriozun formaları:

• daxili – uşaqlığın cismini, boğazını (cismin boyuna keçən hissəsi), boruların istmik hissəsini (uşaqlıq boşluğuna açılan) zədələyən;
• xarici – xarici cinsiyyət üzvlərini, uşaqlıq boynunun uşaqlıq yolu hissəsini, uşaqlıq yolunu, uşaqlıq boynu arxası sahəni, yumurtalıqları, boruları zədələyən.

Ekstragenital endometrioz digər orqan və sistemləri –ağciyərlər, bağırsaqlar, göbək, əməliyyatsonrası çapıqlar, konyuktiva və s. zədələyir.

İnkişaf səbəbləri və mexanizmləri

Hazırda endometriozun səbəbləri sona qədər öyrənilməyib. Alimlər bu xəstəliyin inkişafının bir neçə nəzəriyyəsini irəli sürmüşlər, lakin heç biri onun yaranmasını axıra qədər izah edə bilmir.

Patologiyanın inkişaf nəzəriyyələri

1. Implantasion nəzəriyyə – ən birincilərdəndir. Bu nəzəriyyəyə görə endometrium hüceyrələri qarın boşluğuna uşaqlıqdaxili təzyiq artdıqda uşaqlıq borularından keçərək düşür. Həmçinin bu zaman bu hüceyrələr yüksək adheziya (yapışma) və implantasiya (daxilolma) qabiliyyətinə malik olmalıdırlar. Vacib amil – immun sistemin və hormonal requlyasiyanın pozulmasıdır.
2. Endometrial yaranma nəzəriyyəsinə görə endometrium hüceyrələri uşaqlıq divarına abortlar, uşaqlıqdaxili diaqnostik proseduralar, əməliyyatlar zamanı, yəni ki, uşaqlıqdaxili selikli qişanın tamlığının pozulması ilə müşayiət olunan manipulyasiyalar zamanı keçir. Əzələ qatına keçərək endometrium hüceyrələri artıb çoxalmağa başlayırlar və endometrioz ocaq yaradırlar. Bu nəzəriyyə uzaqda yerləşən orqanlarda endometrioz ocaqların yaranmasını uşaqlıqda aparılan əməliyyatlar zamanı qan damarları ilə endometrium hüceyrələrinin yayılması ilə izah edir.
3. Embrional nəzəriyyə Bu nəzəriyyəyə görə endometrioz bətndaxili inkişaf dövründə sidik-cinsiyyət sisteminin düzgün formalaşmaması nəticəsində orqan və toxumalarda qalmış ilkin toxumalardan inkişaf edir. Endometriozun sidik-cinsiyyət sistemində anomaliyaları olan cavan qızlarda rast gəlməsi bu nəzəriyyədə həqiqət olduğunu sübut edir.
4. Metaplastik nəzəriyyəyə görə bəzi şəraitlərdə digər toxuma hüceyrələri endometrium hüceyrələrinə çevrilə bilir. Hesab olunur ki, belə çevrilməyə limfatik damar hüceyrələri, böyrək hüceyrələri, periton və plevra hüceyrələri məruz qala bilər.

Şərait yaradan faktorlar

Endometriozun patogenezində hormonal və immun pozğunluqlar böyük rol oynayır.

Xəstələrdə progesteronun sekresiyası və birləşməsi pozulur. Estrogenlərin yüksəlmiş səviyyəsi qeyd olunur ki, bu da endometrium hüceyrələrinin artıb çoxalmasını stimulyasiya edir.Çox vaxt belə qadınlarda prolaktin ifrazının çoxalması, böyrəküstü vəzin funksiyasının pozulması müşahidə olunur.

Hüceyrələrin böyüməsində və ölməsində disbalans xarakterikdir. Endotelial böyümə faktorunun güclənmiş sekresiyası damarların inkişafına və endometrioz ocaqların yayılmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda killer hüceyrələrin aktivliyi aşağı düşür, apoptoz (hüceyrələrin genetik proqramlaşdırılmış ölümü) ləngiyir.

Kliniki mənzərə

Endometriozun əlamətləri uzun müddət özünü büruzə verməyə bilər. Ancaq tədricən ocaqların yerləşməsindən asılı olaraqxəstəliyin simptomları meydana çıxmağa başlayır.

Adenomiozun (uşaqlıq cisminin endometriozu) əsas əlaməti ağrılı menstruasiyalardır. Eyni zamanda aybaşı qanaxması həddindən artıq çox olur və uzun müddət davam edir. Ən xarakter əlamət – aybaşı qanamasından əvvəl və sonra olan yaxmavari qəhvəyi axıntılardır. Əgər adenomioz ocaqları böyükdürsə aybaşıarası qanaxmalar – metrorragiyalar ola bilər.

Daimi qanaxmalar xroniki dəmirdefisitli anemiyanın əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır ki, bu da dəri və selikli qişaların avazıması, zəiflik, təngnəfəslik, saçların tökülməsi, distrofik dəyişikliklərlə özünü büruzə verir.

Ağrı tədricən, bir neçə ilə inkişaf edir. Ağrı aybaşının ilk günü güclənir, aybaşı qurtaranda isə tamamilə itir. Ağrı qasıq nahiyəsinə, düz bağırsağa və ya uşaqlıq yoluna irradiasiya edir.

Uşaqlıq boynunun endometriozu aybaşı əvvəli və ya cinsi əlaqə zamanı yaxmavari qanlı ifrazat ilə müşayiət olunur. Servikal kanalın zədələnməsi zamanı qarnın aşağısında küt ağrılar ola bilər.

Uşaqlıq yolunun və aralığın endometriozu zamanı əsas şikayət uşaqlıq yolunda və aralıqda aybaşı əvvəli və ilk günlərində yaranan və güclənən, cinsi əlaqə zamanı olan ağrılardır. Bu ağrılar uşaqlıq yolunda lokalizə olunur və çox güclü ola bilir.

Aralığın və düz bağırsağın endometriozla zədələnməsi defekasiya zamanı ağrılarla müşaiyət olunur.

Retroservikal endometrioz sinir kələflərinin və düz bağırsağın sıxılması ılə xarakterizə olunur. Pasientlər kiçik çanaqda aybaşı zamanı güclənən və belə, buda yayılan ağrılardan şikayət edirlər. Çox vaxt qəbizlik, nəcisdə selik və qan rast gəlinir.

Yumurtalıqların endometriozu aybaşı əvvəli qarnın aşağısında küt ağrılarla özünü göstərir.Bu ağrı fiziki gərginlik və ya cinsi əlaqə zamanı güclənir. Sonsuzluğun yaranması ehtimalı çoxdur.

Sonsuzluq genital endometriozun əsas xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir. O yumurtalıqlarda follikulların sayının azalması, kiçik çanaqda orqanlar arasında bitişmələrin olması, uşaqlığın selikli qişasının strukturunun və funksiyasının təkrarlanan qanaxmalar nəticəsində pozulması, hormonal pozğunluq nəticəsində meydana çıxır. Qadın sonsuzluğu haqda bu məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Diaqnostika

Ginekoloji müayinə zamanı endometriozun əlamətlərini uşaqlıq boynunda və uşaqlıq yolunun selikli qişasında "gözcüklər" şəklində aşkar etmək olur.

Bimanual ginekoloji müayinə daha çox aybaşı əvvəli dövrdə informativdir. Ocaqların lokalizasiyasından asılı olaraq bu zaman uşaqlığın böyüməsi və ağrılı olması, uşaqlıq yolu divarında və ya arxasında düyünlər, uşaqlığın və yumurtalıqların hərəkətliyinin məhdudlaşması müəyyən olunur.

Endometriozun diaqnostikası demək olar ki, instrumental müayinə metodlarına (ultrasəs müayinəsi, histeroskopiya, laparoskopiya, maqnit-rezonans tomoqrafiya) əsaslanır. Onların köməyi ilə endometroid ocaqların yerləşməsini, formasını, yayılma dərəcəsini və digər xarakteristikalarını dəqiqləşdirmək olur. Endometrioz zamanı laparoskopiya həm diaqnostik, həm də müalicəvi xarakter daşıyır.

Diaqnoz histoloji müayinə ilə (alınmış toxuma hissələrinin mikroskop altında tədqiqi) təsdiq olunur.

Müalicə

Endometriozu olan pasient həddən artıq emosional və fiziki gərginliklərdən özünü qorumalıdır, normal qidalanmalıdır, requlyar olaraq ginekoloqda nəzarətdə olmalıdır. Sauna, solyari və digər qızdırıcı proseduralar zərər gətirə bilər.

Endometriozu necə müalicə etmək lazımdır sualının cavabı xəstəliyin lokalizasiyasından, ağırlığından və bir çox digər faktorlardan asılıdır. Bu xəstəliyin müalicəsi kompleks olmalıdır.

Endometriozun müalicə metodları

• ocağın ləğvinə yönəldilmiş cərrahi əməliyyat;
• endometroid hüceyrələrin artmasının qarşısını almağa və prosesin proqressivləşməsini ləngitməyə yönəldilmiş hormonal müalicə;
• sonsuzluğun müalicəsi.

Patologiya zamanı cərrahi müdaxilənin ən çox rast gəlinən variantları:

• uşaqlıq boynunda və uşaqlıq yolunda olan ocaqların lazer, soyuq və ya elektrik cərəyanı ilə dağıdılması;
• uşaqlığın artımlarla və ya artımlarsız çıxarılması;
• endometrin ablasiyası (endoskopik rezeksiyası);
• yumurtalıqlarda və peritonda olan ocaqların laparoskopik ləğvi.

Çox vaxt əməliyyatdan öncə və sonra hormonal müalicə təyin olunur. Hormonal terapiya cərrahi əməliyyata əks göstəriş olduğu zamanlarda da təyin olunur. Müalicəsində məqsəd – ovulyasiyanın tormozlanması, estrogenlərin səviyyəsinin aşağı salınması, aybaşı qanamalarının dayandırılmasıdır. Bütün bunlar endometriumun atrofiya olunmasına və endometroid ocaqların ölçüsünün kiçilməsinə gətirib çıxarır. 

Hormonal müalicənin əsas istiqamətləri:

• endometriumu atrofiya etmək üçün estrogenlərin sekresiyasının azaldılması;
• androgenlərin səviyyəsinin artırılması, hansı ki, ikincili hipoestrogeniyaya gətirir.

Endometriozun müalicəsi üçün ən çox istifadə olunan preparatlar:

• progestagenlər (medroksiprogesteron, didrogesteron);
• estrogen-gestagen preparatlar (femoden, janin, lindinet);
• qonadotropin-rilizinq hormonun aqonistləri (buserilin, qozerelin, triptorelin);
• antigestagenlər (mifepriston, qestrinon).

Endometriozun simptomatik müalicəsi aşağıdakı qrup preparatları özündə birləşdirir:

• qeyri-steroid iltihab əleyhinə maddələr:
  
• spazmolitik preparatlar;
• anemiyanın korreksiyası üçün dəmir preparatları.
• Endometriozun sosial əhəmiyyətli ağırlaşması sonsuzluqdur. Onun müalicəsi üçün ekstrakorporal mayalanma geniş tətbiq olunur (EKM). EKM endometrioz zamanı yalnız 10-20% hallarda effektivdir. O ən çox 35 yaşdan yuxarı qadınlarda, xəstəliyin ağır keçən yayılmış formaları üçün, uşaqlıq borularının ağır zədələnmələrində göstərişdir.

Profilaktika və proqnoz

Endometriozun inkişafinın qarşısını aşağıdakı üsullarla almaq olar:

• uşaq və gənclik dövründə həddən artıq fiziki gərginliklərdən uzaq olmalı;
• kombinəolunmuş oral kontraseptivlərin qəbulu;
• abortların və uşaqlıqdaxili digər manipulyasiyaların azaldılması;
• endometriozun cərrahi müalicəsi zamanı sağlam və zədələnmiş toxumaların kontaktına yol verilməməsi.

Endometrioz haqqında videoçarxı izləyin