Follikulun böyüməsi və ardınca onun daxilindəki yetişmiş yumurtahüceyrənin ovulyasiyası, qadın reproduktiv sisteminin mayalanmaya hazırlığını təmin edən, əsas proseslərdir. Bu təbii prosesin pozulması sonsuzluğun ən geniş yayılmış səbəblərindən biridir.

Eyni zamanda, süni mayalanmanın bütün proqramlarında follikulların yetişməsinin stimulyasiyası mərhələsi var. Tətbiq edilən protokoldan asılı olaraq, o, bioloji anada və ya yumurtahüceyrənin donorunda aparılır. Yetişmiş follikulların sayına, onların ölçüsünə və ovulyasiyaya hazırlığına nəzarət etmək üçün follikulometriya aparılır.

Nəzəri məlumat

Follikul yumurtalıqda olan 1-ci dərəcəli oositlərə (yetişməmiş yumurtahüceyrə) və onları əhatə edən bir neçə qat xüsusi hüceyrələrdən təşkil olunmuş törəmələrə deyilir. Onlar qadın cinsiyyət vəzləri – yumurtalıqların əsas struktur elementləri olub, endokrin və reproduktiv funksiyalar yerinə yetirir.

Follikulların mayası bətndaxili inkişaf dövründə qoyulur. Onların əsası ooqoniyalar, yəni, birincili embrional cinsi hüceyrələrdi. Meyoz bölünmə və proliferasiyadan sonra bu hüceyrələrdən birinci sıra oositlər əmələ gəlir. Bu yetişməmiş cinsi hüceyrələr kubşəkilli epitellə əhatə olunur və primordial adlanan follikulları formalaşdırır. Sonuncular qızın cinsi yetişkənlik dövrünə qədər yatmış vəziyyətdə qalır.

Sonralar primordial follikullar ardıcıl olaraq preantral, antral və preovulyatora çevrilir. Bu proses follikulogenez adlanır və ovulyasiya – yetişmiş və mayalanmaya hazır yumurtahüceyrənın follikuldan çıxması ilə başa çatır. Onun yerində isə endokrin aktivliyi olan sarı cisim yaranır.

Mayalanma baş verdikdə sarı cisim xorionik qonadotropinin (XQ) təsiri altında fəaliyyət göstərir. Onun istehsal etdiyi progestron hormonu hamiləliyi qoruyur. Qalan digər hallarda sarı cisim sovrulur, hansı ki, aybaşıdan qabaq başa çatır. Nəticədə, progestronun səviyyəsinin qəflətən düşməsi, endometriumun funksional qatının qopub düşməsinə və aybaşının başlamasına səbəb olur.

Aybaşı haqqında daha ətraflı "Aybaşı necə baş verir?" adıə məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Ola bilər ki, yetişmiş follikul ovulyasiya etməsin. Belə olduqda, onun ölçüləri böyüyərək yumurtahüceyrəsi ölmüş follikulyar kistaya çevrilir. Belə törəmələr tək-tək olub, tədricən sovrula bilir. Amma, bəzən kistalar uzun müddət qalaraq, orqanın səthini deformasiya edir. Bu halda, polikistik yumurtalıq sindromu inkişaf edir. Belə diaqnoz proqnostik cəhətdən qənaətbəxş deyil, adətən ağır dishormonal pozğunluqlar və sonsuzluqla müşayiət olunur.

Yumurtalıqlarda nə qədər follikul var?

Əslində bətndaxili dövrdə mayası qoyulmuş follikulların heç də hamısı qızın cinsi yetişkənlik dövrünə qalmır. Onların təxminən 2/3-si ölür və sovrulur. Bu təbii proses atreziya adlanır. O, cinsiyyət vəzlərinin mayası qoyulan kimi başlayır və qadının bütün həyatı boyu davam edir. Qızlar təxminən 1-2 milyona qədər primordial follikul ilə doğulur. Cinsi yetkinlik dövrünün əvvəlinə onların orta miqdarı 270-500 min olur. Bütün reproduktiv dövr ərzində isə – qadında 300-500 follikul ovulyasiya edir.

İnkişaf qabiliyyətini saxlayan follikulların cəmi miqdarına – yumurtalıqların ovarial rezervi deyilir. Ondan qadının reproduktiv dövrünün davam müddəti və menopauzanın baş vermə vaxtı, produktiv menstrual tsikllərin sayı və ümumən mayalanma qabiliyyəti asılıdır.

Yumurtalıqların ovarial rezervi haqqında "Yumurtalıqların ovarial rezervi" məqaləsində daha ətraflı oxuya bilərsiniz.

Yumurtalıqların ovarial rezervinin proqressiv azalması orta hesabla 37-38 yaşından sonra qeyd olunur. Bu, təkcə qadının mayalanma qabiliyyətinin azalması demək deyil, həm də, əsas cinsi hormonların səviyyəsinin düşməsidir. Yumurtalıqlarda follikulların inkişafının dayanması, menopauzanın başlanması deməkdir. O, təbii, erkən və yatrogen ola bilər.

Yumurtalıqların vaxtından qabaq üzülməsinə siqaretçəkmə və alkoqol qəbulu, zərərli istehsalatda çalışma, kiçik çanaq orqanlarının şüalanması, kimyaterapiya şərait yaradır. Yumurtalıq toxumasının zədələnməsilə gedən xroniki xəstəliklər də böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Ovarial rezervin qiymətləndirilməsi – qadın sonsuzluğunun qiymətləndirilməsində mühüm müayinə üsuludur. O, konservativ müalicənin perspektivini, təbii hamiləliyin başvermə ehtimalını, qadını hiperovulyasiyanın stimulyasiya protokoluna daxil edilməsinin məqsdəyönlüyünü qiymətləndirmək üçün lazımdır.

Follikulogenezin əsas mərhələləri

Follikulogenez bir neçə mərhələdən – fazadan ibarətdir.

Primordial follikulun preantrala çevrilmə fazası

Bu proses cinsi yetişmə ilə eyni vaxtda başlayır, qonadotropindən asılıdır və 4 aydan çox davam edir. Bu zaman oositin aktiv böyüməsi baş verir. Onun səthində parlaq qişa əmələ gəlir, hansı ki, 4 növ xüsusi qlikoproteiddən təşkil olunub. Follikul özü isə ölçücə böyüyür və birləşdirici toxumadan ibarət xarici qişa alır. İndi o preantral və ya birincili follikul adlanır. Bu fazada eyni vaxtda 10-15 follikul ola bilər.

Antral follikulun əmələ gəlmə fazası

Oositin ölçüsü tədricən artır, onun ətrafındakı epitel hüceyrələri aktiv çoxalır və maye sekresiya etməyə başlayır. Bu zaman follikulda struktur dəyişikliyi baş verir – onun içərisində boşluq və hormonal aktivliyi olan qranulyoz hüceyrələr yaranır, xarici və daxili epitel qişaları formalaşır.

Bu mərhələ follikulun endokrin funksiyasının başlanması ilə xarakterizə olunur. Onun daxili qişasının hüceyrələri androgenlər sekresiya edir, hansı ki, qranulyoz qatda estrogenlərə transformasiya olunur. Bir tsikl ərzində qadında bir neçə antral follikul əmələ gələ bilər. Amma növbəti mərhələyə adətən yalnız bir dominant qovuqcuq keçir, qalanları reduksiya olunur. Əgər eyni vaxtda bir neçə follikul yetişərsə, çoxdöllü hamiləlik ehtimalı yaranır.

Qraaf qovuqcuğunun yaranma fazası

Follikulyar mayenin miqdarı proqressiv artaraq bütün epiteli və yumurtahüceyrəni periferiyaya sıxışdırır. Follikul tez böyüyür və yumurtalığın səthindən qabarmağa başlayır. Ondakı yumurtahüceyrə yumurtalıq təpəciyində yerləşir. Ovulyasiyadan təxminən 2 sutka əvvəl, sekresiya olunan estrogenlərin miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə artır. Bu, əks əlaqə prinsipi ilə hipofizdə lüteinləşdirici hormonun sintezini stimulyasiya edir, hansı ki, ovulyasiya prosesini işə salır. Qraaf qovuqcuğunun səthində lokal qabarma – stiqma əmələ gəlir. Məhz bu yerdə follikul ovulyasiya edir – cırılır.

Ovulyasiya nəticəsində, mayalanmaya qadir yumurtahüceyrə yumurtalıqdan ayrılaraq qarın boşluğuna düşür. Burada uşaqlıq borularının xovları vasitəsilə tutularaq spermatozoidlərə doğru miqrasiyaya başlayır.

Follikulogenezin qiymətləndirilməsi – follikulometriya

Follikulogenezin mərhələləri ovarial-menstrual tsiklin günlərilə aydın əlaqədədir. Eyni zamanda bu, qadının yaşından və ya irqindən deyil, onun endokrin statusundan asılıdır.

Follikulun böyüməsi və inkişafı ilk növbədə hipofizin follikulostimuləedici hormonu (FSH) ilə requlyasiya olunur. O, cinsi yetişmə ilə eyni vaxtda əmələ gəlməyə başlayır. Müəyyən mərhələdə follikulogenez əlavə olaraq cırılmış follikulun divarında sintez olunan cinsi hormonlar ilə idarə olunur.

İstənilən hormonal disbalans yumurtahüceyrənin yetişməsini və ovulyasiya prosesini poza bilər. Lakin, hormonların səviyyəsinin təyini həmişə həkimə lazım olan bütün məlumatları vermir, baxmayaraq ki, əsas endokrin pozğunluqları təyin etməyə imkan verir. Buna görə də, follikulogenez prosesinin diaqnostikası – qadının hamiləliyə hazırlıq dövründə və sonsuzluğun səbəblərinin araşdırılması zamanı əsas müayinə mərhələsidir.

Müayinə zamanı həkimə follikulun hansı ölçülərə qədər böyüməsi və onun Qraaf qovuqcuğuna çevrilə bilməsi maraqlıdır. Ovulyasiyanın baş verməsinə və onun yerində sarı cismin əmələ gəlməsinə mütləq nəzarət olunur. Anovulyator tsikllərdə yetişmiş follikulların maksimal ölçüsü təyin olunur.

Follikulometriya asan, informativ və texniki cəhətdən çətin olmayan müayinə üsuludur. O, ultrasəs müayinə metodu olub, ambulator şəraitdə aparılır və qadından heç bir xüsusi hazırlıq tələb eləmir. Follikulometriya dinamik müayinə metodudur. Yumurtalıqdakı dəyişikliklərin monitorinqi üçün bir neçə təkrar USM seansı tələb olunur.

Follikulometriya prosesində həkim yetişmiş follikulların sayını, yerləşmə və diametrini, dominant qovuğun formalaşmasını, ovulyasiyadan qabaq follikulun ölçüsünü təyin edir. Bu məlumatlar əsasında, hamilə qalmaq üçün tsiklin ən sərfəli gününü proqnozlaşdırmaq olar.

Süni mayalanma (EKM) protokollarında bu cür monitorinq hormonal terapiyaya verilən cavabı qiymətləndirməyə, ovulyasiyanı stimulyasiya edən preparatların yeridilmə və sonra yumurtahüceyrələrin punksion götürülmə vaxtını təyin etməyə imkan verir. Follikulometriyanın əsas parametri follikulun tsiklin gününə uyğun ölçüsüdür.

Follikulogenezin norması

Follikulometriya follikulogenezin əsas mərhələlərinə uyğun tsiklin müəyyən günlərində aparılır. Təkrar müayinələr vaxtı alınan məlumatlar orta statistik norma ilə müqayisə edilir. Menstrual tsiklin müxtəlif günlərində follikulun ölçüləri nə qədər olmalıdır? Ölçünün hansı intervalı məqbul sayılır?

Oral kontraseptivlər almayan və ovulyasiyanın hormonal stimulyasiyasını keçməyən 30 yaşlı qadının 28 günlük tsiklinin müxtəlif günlərində follikulun normal ölçüləri aşağıdakılardı:

• Siklin 1-4-cü günlərində bir neçə antral follikul aşkar edilir, hansı ki, hər birinin ölçüsü 4 mm-i keçmir. Onlar bir və ya hər iki yumurtalıqda yerləşə bilər. Onların miqdarı qadının yaşından və ovarial rezervindən asılıdır. Əgər hər iki yumurtalıqda 9-a qədər antral follikul yetişərsə, bu norma sayılır.
• Siklin 5-ci günü antral follikullar 5-6 mm-ə çatır. Onların inkişafı demək olar ki, bərabər gedir, amma, artıq bu mərhələdə bəzi qovuqcuqların atreziyası mümkündür.
• 7-ci gün dominant follikul təyin edilir, onun ölçüsü orta hesabla 9-10 mm-dir. Məhz o aktiv böyüməyə başlayır. Bəzi qovuqcuqlar tədricən kiçilir, amma yumurtalıqlarda ovulyasiya vaxtı təyin oluna bilər.
• Siklin 8-ci günü dominant follikulun ölçüsü 12 mm-ə çatır.
• 9-cu gün qovuqcuq 14 mm-ə çatır. Onda follikulyar boşluq aydın görsənir.
• 10-cu gün – ölçü 16 mm-ə çatır. Digər qovuqcuqlar kiçilməkdə davam edir.
• 11-ci gün follikul 18 mm-ə çatır.
• 12-ci gün – ölçü follikulyar boşluğa görə böyüməyə davam edir və 20 mm-ə çatır.
• 13-cü gün – Qraaf qovuqcuğunun ölçüsü 22 mm-dir (bu təbii tsikldə ovulyasiya üçün minimal ölçüdür). Onun bir qütbündə stiqma görünür.
• 14-cü gün – ovulyasiya. Adətən ölçüsü 24 mm-ə çatan follikul partlayır.

Bu göstəricilərdən aşağı tərəfə kənaraçıxmalar proqnostik cəhətdən xoşagəlməzdir. Amma, follikulometriyanın nəticələrini qiymətləndirərkən, qadının təbii tsiklinin davam müddətini nəzərə almaq lazımdır. Bəzən erkən ovulyasiya rast gəlinir. Bu zaman follikul lazımi ölçüyə tsiklin 8-12-ci günləri çatır.

EKM zamanı follikulların ölçüsü

EKM (süni mayalanma) protokollarında ovulyasiya əvvəlcədən planlaşdırılır və medikamentoz üsulla induksiya edilir.