Cinsi inkişaf və ya pubertat dövrü, qızlarda 8-13 yaşlarda (plyus-minus 1 il) başlayır. İlk menstruasiya adətən bundan 2 il sonra görünür.

Cinsi inkişaf dövründə nə baş verir?

Cinsi yetişmə dövründə qızın orqanizmində elə dəyişikliklər baş verir ki, o, hamiləlik və uşaq doğmağa hazır olsun. Bu proses bir neçə mərhələdə keçir:

1. Qızlarda süd vəzləri böyüməyə başlayır. Bu proses 5 ilə qədər çəkə bilər. Buna görə də, əgər sinə ideal görünüşə malik deyilsə, yeniyetmələr narahat olmamalıdır.
2. Qoltuq və qasıq nahiyələrində tüklər çıxmağa başlayır.
3. Orqanizm çox sürətli böyüyür.
4. Bədən forması dəyişir. Çəki artır, budlar və qarında piy toplanmağa başlayır. Bu dövrdə azkalorili pəhriz saxlamaq zərərlidir.
5. Dərinin qoxusu dəyişir, qoltuq nahiyəsində güclü tərləmə olur.
6. Üzdə, sinədə və kürəkdə gənclik sızanaqları əmələ gəlir.
7. Vaginal ifrazat gəlməyə başlayır.
8. Duyğu və cinsi sferada dəyişikliklər olur.
9. Menarxe – ilk menstruasiya baş verir, menstrual tsikl formalaşır.

Cinsi yetişmənin mərhələ və formaları

Cinsi yetişmə dövrü qızlarda nə qədər davam edir?

Onun normal davam müddəti 2-4 ildir. Hər bir qızda inkişaf tempi müxtəlifdir, buna görə də cinsi yetişmənin başlanğıcı və davam müddəti 1 il və daha çox sürüşə bilər.

Yetişmə dövrünün başlanma əlamətləri – döşlərin böyüməsi və qasıq nahiyəsində tüklərin çıxmasıdır. Bəzi qızlarda əvvəlcə süd vəzləri inkişaf edir, digərlərində isə cinsi inkişafın nəzərə çarpacaq əlamətləri olmur. Bir başqalarında əvvəlcə tüklənmə başlayır, döşlər sonra böyüyür. Bu, normal prosesdir. Sadalanan əlamətlərin hər hansı birinin gecikməsi, qız orqanizmində mütləq hansısa patologiyanın olması demək deyil.

Vaxtından əvvəl cinsi inkişaf çox vaxt norma variantı sayılır. Lakin, əgər 7-8 yaşlarda qızın qasığında tüklər əmələ gələrsə, valideynlər həkimlə konsultasiya etməlidir.

Bəzi hallarda cinsi inkişaf gecikir, hansı ki, ya xəstəliklərlə əlaqədar ola bilər, ya da, məsələn, qız azkalorili pəhrizə aludə olarsa. Əgər qızın 14 yaşında döşləri hələ böyüməyibsə, həkimə müraciət etmək lazımdır. Həmçinin, döşlər böyüməyə başladıqdan sonrakı 5 il ərzində menstruasiyanın olmaması – yaxşı əlamət deyil.

Cinsi inkişafın ləngiməsi haqqında bizim digər məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Erkən yetişmə dövrü

Əl və ayaqların böyüməsilə başlayır. Eyni zamanda "döş qönçəsi" – döşlərin areolalarının altında kiçik düyün əmələ gəlir. O, bir qədər ağrılı, yumşaq və ya bərk, həmçinin asimmetrik ola bilər. Bu proses təxminən 6 ay çəkir və estrogenlərlə idarə olunur.

Süd vəzlərində inkişaf başladıqdan sonra, vaginal ifrazat əmələ gəlir. Onun turşuluğu yüksək olduğundan, cinsiyyət orqanlarının dərisini qıcıqlandırıb iltihab – vulvovaginit tərədə bilər (xəstəliyin uşaqlarda gedişi barədə başqa məqaləmizdə oxuya bilərsiniz). Buna görə də, qıza şəxsi gigiyena qaydalarını, gündəlik bezlərdən istifadəni, qıcıqlanma yarandıqda qızartıya pantenol və ya sink tərkibli kremlərin çəkilməsini başa salmaq lazımdır.

İkincili yetişmə dövrü

Qasıq nahiyəsində tüklərin aktiv böyüməsilə başlayır. Bundan sonra, daha erkən yaşlarda vaginal ifrazatla əlaqədar yaranan dəri qıcıqlanması itir. Tüklərin böyüməsilə eyni vaxtda sızanaqlar əmələ gələ bilər.

Tez böyümə və sifət cizgilərinin dəyişməsi müşahidə edilir. İkinci pubertat dövrün başlanmasından sonra yarım il ərzində qızın boyu 5-7 sm, çəkisi isə 4-5 kq arta bilər. Sonra menstruasiya başlayır. Adətən bu proses qızın 11 yaşı olduqda baş verir.

Nə vaxt qurtarır?

Hesab edilir ki, menstruasiya requlyarlaşanda cinsi yetişmə başa çatır. Lakin bundan sonra qız hələ böyüməyə davam edir. Növbəti 2 il ərzində onun boyu 5-10 sm yenə artacaq. Bu dəfə boyun çatdığı hündürlük artıq son olur, sonrakı illər demək olar ki, elə də çox artmır. Süd vəzləri 18 yaşa qədər inkişaf edir.

Hormonal dəyişikliklər

Qızlarda yetişmə dövrünün xüsusiyyətləri, qanda sirkulyasiya edən hormonlardan asılıdır.

Hipotalamusda qonadotropin-rilizinq (QRH) faktorun sekresiyasını işə salan ilkin mexanizm hələ də aydın deyil. Mexanizmindən asılı olmayaraq, bu proses tədricən gedir. Bunu, qonadotrop hormon və estrogenlərin konsentrasiyasının qanda bir neçə il ərazində tədricən artması sübut edir.

Bu faktorun (QRH) təsiri altında, əvvəlcə yuxuda olarkən, sonra isə sutkanın digər vaxtları lüteinləşdirici hormonun (LH) sintezi aktivləşir. Sonralar, təxminən 10-11 yaşlarından follikulostimuləedici hormon sekresiya olunmağa başlayır. Bu iki maddənin aktivliyi il ərzində tarazlaşır. Aybaşı başladıqdan sonra qonadotrop hormonların sekresiyası tsiklik xarakter daşıyır.

Pubertat dövründə hipofiz qonaodtropinlərdən başqa az miqdarda prolaktin – süd vəzlərinin inkişafını təmin edən hormon ifraz edir.

Böyrəküstü vəzlərdə steroid hormonlar – androgenlər sintez olunur. Qızlarda onun konsentrasiyası 6-7 yaşdan artmağa başlayır, lakin cinsi inkişafa elə də təsir eləmir.

Qanda qonadotrop hormonların səviyyəsinin qalxması yumurtalıqları stimulyasiya edir, nəticədə bu orqanlarda estradiol – qadın cinsi hormon sintez olunmağa başlayır. O, ikincili cinsi əlamətlərin – süd vəzlərin böyüməsi, piyin qadın tipində yayılması və digərlərinin inkişafına cvabdehdir. Yumurtalıqların həcmi 0,5 sm ³-dan 4 sm ³-a qədər böyüyür.

Estradiolun təsirindən uşaqlıq da inkişaf edir. Kiçik qızlarda o damcı şəklində olur, uşaqlıq boynu orqanın 2/3-sini təşkil edirsə, cinsi yetkinlik dövründə artıq armudvari forma alır və cismi boynuna nisbətən daha çox böyüyür.

Follikulostimuləedici hormonun səviyyəsinin dalğavari dəyişməsi və buna uyğun estrogenlərin dəyişən səviyyəsi, başlanğıcda ovulyasiya üçün tələb olunan konsentrasiyaya çatmır. Lakin uşaqlığın enmdometriumu daha həssasdır və onda artıq proliferasiya və reqres prosesləri baş verir. Hormonların miqdarı müəyyən pik həddinə çatdıqda, menarxe baş verir. Bu zaman uşaqlıq artıq tsiklik dəyişikliklərə hazır olur.

Emosional dəyişikliklər

Yeniyetmə dövründə psixologiya müxtəlif emosiyalarla assosiasiya olunur. Yaxşı olar ki, qızın anası ilə etibarlı münasibəti olsun ki, yaranmış suallara cavab ala bilsin.

Bu dövrdə rast gəlinən əsas emosional dəyişikliklər aşağıda sadalanır.

Emosional ləbillik

Qız müxtəlif emosiyalar yaşayır, onda çoxlu fikir və ideyalar yaranır. O, utancaqlıq və xəcalət hissi keçirə bilər, əsas da oğlanlarla münasibətdə. Həmçinin, asanlıqla üzülür və inciyir. Kaprizlər, səbəbsiz gözyaşları və bir dəqiqədən sonra gülüş – yeniyetmə üçün normal vəziyyətdir. Əgər əhvalın olmaması, qüssə və kədər 1 həftədən çox davam edərsə, buna diqqət vermək lazımdır.

Daimi yorğunluq

Uşaq tez yorulur və daimi aclıq hiss edə bilər. Yeniyetmə dövrü – sürətli böyümə vaxtıdır, buna görə də sutkada ən azı 9 saat yatmaq lazımdır. O, sağlam qida yeməlidir. Bu, buğda çörəyi, düyü, tərəvəz, süd məhsulları, ət və balıqdır. Belə qidalanma yeniyetməyə özünü aktiv hiss etməyə kömək edəcək və emosional ləbilliyi (dəyişkənliyi) azaldacaq. Yaxşı olar ki, şirin şeylərdən, çipsi və fastfuddan imtina edilsin. Onlar nəinki sızanaqların əmələ gəlməsinə, həmçinin müasir qızların dərdi olan piylənməyə səbəb ola bilər.

Öz görkəmindən narazılıq

Yeniyetmələr tez-tez öz xarici görünüşlərinə görə diskomfort yaşayır, baş verən dəyişikliklərə görə utanırlar. Rəfiqələrilə özünü müqayisə edərək, qız inkişaf fərqini görür. Lakin başa düşmək lazımdır ki, yetişmə dövrü hərədə bir cür keçir, buna görə də belə fərqlər normaldır və bədəndə baş verən bütün dəyişikliklər sonda qadın görkəminin formalaşmasına gətirib çıxaracaq.

Münasibətlərdə dəyişikliklər

Qızın ailəsi ilə münasibətləri dəyişir. O, ailəsilə deyil, dostları ilə vaxt keçirməyə üstünlük verir. Bəzən ona elə gəlir ki, valideynləri onunla heç maraqlanmır. Bu, normal psixoloji reaksiyadır. Əslində valideynlər böyüyən qıza bildirmədən, ona kömək etməyə hazır olmalı, onlara hər zaman arxalana bilmək inamı verməlidir.

Menstrual tsiklin formalaşması

Menstruasiya cinsi inkişafın istənilən vaxtı başlaya bilər, lakin adətən yuxarıda sadalanan, ikincili cinsi dəyişikliklərdən sonra əmələ gəlir. Menstrual tsikl haqqında bilinməli olan bəzi məlumatlar:

• Menarxenin ilk gününü əvvəlcədən bilmək mümkün deyil. Bu, adətən süd vəzlərinin inkişafa başladığından sonrakı 2 il ərzində baş verir. Birinci menstruasiya bir neçə qan damcısı və ya güclü qanaxma kimi özünü göstərə bilər. Onun başlamasından qabaq qarnın aşağısında sancışəkilli ağrı ola bilər, lakin bu mütləq əlamət deyil.
• Bəzən yeniyetmə qızı predmenstrual sindrom narahat edə bilər. Bu, fiziki, emosional və psixi dəyişikliklər kompleksidir, hansı ki, menstruasiyadan bir neçə gün qabaq baş verir. Uşaq ürəkbulanma və başağrısından şikayətlənir və tez-tez ağlayır, qarnında köp və ödemlər ola bilər. Bəzən aybaşının ilk günləri qarnın aşağısında çox güclü ağrı sancısı olur. Əgər belə vəziyyət tez-tez təkrarlanarsa, hormonal pozğunluqların qarşısını almaq üçün, mütləq uşaq ginekoloquna müraciət etmək lazımdır.
• İlk aylar menstrual tsikl hələ requlyar olmur. Ola bilər ki, menstruasiya hər ay ardıcıl olmasın. Hətta onlar arasında aylarla fasilənin olması mümkündür. Bu normaldır, lakin ona nəzarət üçün xüsusi aybaşı təqvimi tutmaq lazımdır. Əgər tsikl il ərzində normallaşmırsa, konsultasiya üçün həkimə müraciət etmək lazımdır.
• Aybaşı vaxtı gigiyenik bezlərdən istifadə etmək lazımdır. Əgər menstruasiya qəflətən başlaya bilərsə və qeyri-requlyar olarsa, həmişə çantada ehtiyyat bez gəzdirmək lazımdır. Onu 4 saatdan gec olmayaraq dəyişmək tələb olunur.
• İlk menstruasiyadan sonra qorunmamış cinsi əlaqə hamiləliklə başa çata bilər. Bu, hətta qeyri-requlyar tsikldə də baş verə bilər. Ovulyasiya adətən menstruasiya başladıqdan 6-9 ay sonra baş verir, lakin birinci ovulyator tsikli əvvəlcədən bilmək mümkün deyil. Bu məsələləri diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır.
• Aybaşı başladıqdan sonra süd vəzləri girdə forma alır. Formalaşmış döşü dəstəkləmək üçün, kiçik ölçülü büstqalterdən istifadə etmək yaxşı olar.

Menstrual tsiklin formalaşması barədə bu məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Digər orqan və sistemlərin dəyişməsi

Hormonların təsirindən təkcə cinsiyyət sistemində deyil, həm də digər orqan və sistemlərdə dəyişikliklər baş verir. Bununla əlaqədar bəzi simptomlar ortaya çıxa bilər ki, həm uşağı, həm də valideynləri narahat edir. Nəticədə, onlar uzun müddət uğursuz müalicə alır. Ancaq zaman keçdikcə bu simptomlar öz-özünə keçib gedir. Əlbəttə, şübhə yaranarsa, uşağı mütləq həkimə göstərmək lazımdır. Lakin yeniyetmə dövrü üçün xarakter olan bəzi əlamətlər barədə bilmək xeyirlidir.

Ürək-damar sistemi

Sümük və əzələlərin tez böyüməsi ürək və damar sisteminin inkişafını qabaqlayır. Buna görə də böyüyən orqanizmi qanla normal təchiz etmək üçün ürək tez-tez döyünür. Əksər qızlarda arterial təzyiqin düşməsinə meyllik qeyd edilir. Tezləşmiş ürəkdöyünmə fonunda ürək atımı azalır. Nəticədə istənilən patoloji təsirdən (stress, qapalı otaqda olma, yorğunluq) bayılma baş verə bilər. Belə tək-tək hallar təhlükəli deyil, lakin bayılmalar təkrarlanarsa, uşağı mütləq həkimə göstərmək lazımdır.

Həzm sistemi

Yeniyetmənin həzm sistemi çox aktiv işləyir. Buna görə də, qarında sancışəkilli ağrılar, ishal və ürəkbulanmaya meyllik ola bilər. Bunları nəzərə alaraq, qızın müntəzəm və düzgün qidalanmasını təşkil etməli və çəkisinə nəzarət etmək vacibdir. Bu yaşda həm arıqlamaq, həm də kökəlmək təhlükəlidir.

Tənəffüs sistemi

Bəzən qızlar hava çatmamazlığından şikayətlənir. Bu, orqanizmin oksigenə olan təlabatının artması ilə əlaqədardır. Buna görə də, uşaq olan otaq yaxşı havalandırılmalı və o tez-tez təmiz havada olmalıdır. Bu yaşlarda bronxial astma ilk dəfə nadir hallarda rast gəlinir, lakin, əgər quru öskürək tutmaları tez-tez təkrarlanarsa, pulmonoloqa müraciət etmək lazımdır.

Sinir sistemi

Baş beyin və periferik sinirlər artıq yaxşı formalaşıb. Buna görə də bütün normadan kənaraçıxmalara – başağrıları, qıcolmalar, başgicəllənmə, keyimə və ətraflarda iynə batmasına yaxşı diqqət vermək lazımdır. Yetişmə dövrünün normal gedişində belə əlamətlər olmamalıdır.

Hipotalamik sindrom

Yetişmə dövründə çox rast gəlinən patologiyalardan biri də – hipotalamik sindromdur. Bu vəziyyət hipotalamusda "hipofiz – yumurtalıqlar – uşaqlıq" hormonal zəncirini işə salan, qonadotropin-rilizinq-faktorun sekresiyasının pozulması ilə əlaqədardı. Patologiyanın səbəbləri az öyrənilmişdir, amma bəllidir ki, o valideynləri endokrin xəstəliklərdən (piylənmə, şəkərli diabet) əziyyət çəkən qızlarda daha çox rast gəlinir. Yüksək fiziki və emosional gərginlik, pəhriz, çoxyemə, yuxu rejimi və sağlam həyat tərzinin digər pozğunluqları patologiyanı provokasiya edə bilər. Xəstəlik çox vaxt doğuş travması almış, ensefalopatiya və sinir sisteminə təsir edə biləcək digər xəstəliklər keçirmiş yeniyetmələrdə rast gəlinir.

Hipotalamik sindrom qızlarda oğlanlara nisbətən daha az rast gəlinir. O, yetişmə dövrü bitdikdən – aybaşı başladıqdan 2-3 il sonra inkişaf edir. Onun əlamətləri qonadotropinlərin, androgenlərin, gestagenlərin artıq sekresiyası və estrogenlərin nisbi az miqdarı ilə əlaqədardı.

Patologiyanın əsas simptomları:

• bədən çəkisinin artması və sürətli böyümə;
• tezləşmiş ürəkdöyünmə;
• istilikgəlmə hissiyyatı, tərləmə;
• üzdə tüklərin çıxması;
• başağrısı;
• bədən temperaturunun səbəbsiz qalxması;
• emosional pozğunluq – qida davranışının pozulması, apatiya, əzginlik, yuxululuqdur.

Yeniyetmələrdə hipotalamik sindromun dəqiq əlamətləri yoxdur və ümumiyyətlə bu sindromu bütün həkimlər qəbul etmir. Adətən qızlara rasional qidalanma, sedativ və hormonal preparatlar, ümumi gücləndirici vasitələrdən ibarət müalicə təyin olunur.

Yetişmə dövrünün anomaliyaları

Əgər qızlarda qasıq tüklərinin çıxması və ya döşlərin böyüməsi 7 yaşına qədər baş verərsə, erkən cinsi yetişmə diaqnozu qoyulur. Bu halda, aşağıdakı xəstəlikləri aşkarlamaq üçün uşaq hərtərəfli müayinədən keçməlidir:

• baş beyin şişləri;
• Reklinhauzen neyrofibromatozu;
• hipotireoz;
• böyrəküstü vəzlərin anadangəlmə hiperplaziyası;
• hiperinsulinizm.

13 yaşına qədər süd vəzlərinin böyüməsi olmadıqda və ya süd vəzləri formalaşmağa başladıqdan sonrakı 3 il ərzində menarxe görmədikdə, cinsi inkişafın ləngiməsindən danışılır. Əgər menstruasiya 16 yaşına qədər olmazsa, birincili amenoreyadan söhbət gedir.

Bu halda, aşağıdakı xəstəlikləri inkar etmək lazımdır:

• qida davranışının pozulması (anoreksiya);
• həddən artıq fiziki gərginlik (idmanla məşğul olmaq);
• yumurtalıqların polikistozu;
• uşaqlıq yolunun ageneziyası və bitişməsi.

Xəstəlik nə qədər tez aşkarlanarsa, onun müalicəsi də, bir o qədər effektiv olar. Sonralar bu cür qızlarda normal hamiləlik və qadın görkəminə uyğun gəlmək şansı da yüksək olur.

Qızlarda cinsi inkişafın ləngiməsi barədə eyni adlı məqaləmizdə daha ətraflı məlumat ala bilərsiniz.

Gecikmə və ya erkən cinsi inkişaf zamanı müalicə fərdidir. Onu ginekoloq endokrinoloqla konsultasiyadan sonra təyin edir. Xüsusi qoruyucu rejim, yaxşı yuxu, mənfi emosiyalardan uzaq durmaq, sağlam qida məsləhət görülür. Lazım gəldikdə hormonal preparatlar təyin olunur. Əgər səbəb cinsi orqanların anatomik defektləridirsə (məsələn, uşaqlıq yolunun atrziyası), ən yaxşı müalicə – cərrahi üsuldur.