Predmenstrual sindrom (PMS) – menstruasiyadan bir neçə gün əvvəl (2-10 gün) başlayan və onun ilk günlərində itən əlamətlər kompleksidir. Siklin başqa günləri PMS simptomları olmur. Bu sindromda sinir-psixi, vegetativ-damar və mübadilə pozğunluqları baş verir. Praktik olaraq hər bir qadın bütün həyatı boyu heç olmasa bir dəfə PMS əlamətləri ilə qarşılaşmış olur. Lakin PMS hər on qadından birində ağır keçir.

Predmenstrual sindrom niyə və nə cür baş verir

Menstrual tsiklin ortasında yumurtalıqda ovulyasiya baş verir – yetişmiş follikuldan yumurtahüceyrə çıxır. O, uşaqlıq borusuna düşərək uşaqlığa doğru hərəkət edir. Partlamış follikulun yerində sarı cisim – yüksək hormonal aktivliyi olan törəmə əmələ dəlir. Bəzi qadınlarda belə endokrin sıçrayışlara baş beynin emosiya, damar və maddələr mübadiləsini requlyasiya edən mərkəzləri cavab verir. Adətən belə fərdi reaksiya qabiliyyəti anadan qıza irsən ötürülür.

Əvvəllər hesab edilirdi ki, PMS əsasən hormonal fonu pozulmuş qadınlarda rast gəlinir. Amma indi mütəxəssislər əmindirlər ki, belə pasientlərdə ovulyator tsikl sabit keçir və ümumiyyətlə onlarda başqa xəstəlik aşkar olunmur.

PMS-in inkişaf nəzəriyyələri:

• hormonal;
• su intoksikasiyası;
• renin-angiotenzin-aldosteron sisteminin disfunksiyası;
• qidada vitamin və yağ turşularının çatmamazlığı;
• hiperprolaktinemiya;
• allergiya;
• psixosomatik pozğunluqlar.

PMS zamanı estrogenlərin miqdarının progestronlara nisbətən artması baş verir. Estrogenlər orqanizmdə natrium və suyu saxlayaraq ödem və köp verir, baş və döşlərdə ağrı əmələ gəlir. Estrogenlər renin-angiotenzin-aldosteron sistemlərini aktivləşdirərək, mayenin orqanizmdə daha çox qalmasına səbəb olur. Bu cinsi hormonlar baş beynin emosiyalara cavabdeh olan mərkəzlərinə (limbik sistemə) bilavasitə təsir göstərir. Həmçinin bu zaman qanda kalium və qlükozanın səviyyəsinin azalması baş verir, hansı ki, zəiflik, ürək nahiyəsində ağrı, aktivliyinin azalması ilə nəticələnir.

Progesteronun səviyyəsindən PMS-in aybaşıdan neçə gün əvvəl başlaması asılıdır. Bu hormon menstruasiyanın başlamasını ləngidir. Eyni zamanda, predmenstrual sindromun neçə gün davam etməsini də təyin edir.

Orqanizmdə artıq mayenin qalması bağırsaq divarlarını ödemləşdirir. Nəticədə köp, ürəkbulanma, qəbizlik əmələ gəlir.

PMS-in inkişafına vitaminlərin, maqnezium və doymamış yağ turşularının çatmamazlığı şərait yaradır. Nəticədə depressiya, döş ağrısı, əsəbilik, bədən temperaturunun qalxması baş verir.

PMS-in inkişaf mexanizmində tsiklin ikinci yarısında prolaktinin səviyyəsinin qalxması, daxili progestrona allergiya və s. müəyyən əhəmiyyət daşıyır.

Kliniki mənzərə

Patologiyanın ağırlığını təyin edən simptomları üç qrupa ayırırlar:

• sinir-psixi pozğunluqlar: kövrəlmə, depresiiya, əsəbilik;
• vegetativ-damar pozğunluqları: ürəkbulanma və qusma, başağrısı və başgicəllənmə, ürəkdöyünmə, ürək nahiyəsində ağrı, arterial təzyiqin qalxması;
• maddələr mübadiləsinin pozulması: süd vəzlərinin böyüməsi, ödemlər, qarında köp, susuzluq və təngnəfəslik, titrətmə, bədən temperaturunun qalxması, qarnın aşağısında ağrı.

PMS-in gedişini depressiya daha da ağırlaşdırır. Onun fonunda qadınlar ağrı və digər hissləri daha güclü hiss edir, hansı ki, tədricən ağrılı menstruasiyaya (dismenoreya) və miqrenə keçir.

Predmenstrual sindromun formaları

PMS aşağıdakı kliniki formalarda keçir:

• sinir-psixi;
• ödemli;
• sefalgik;
• krizli.

Sinir-psixi forma emosional pozğunluqlarla müşayiət olunur. Cavan qadınlarda adətən emosional fon zəifləyir. Yaşlı qadınlarda isə əsas əlamət – aqressivlik və əsəbilik olur.

Ödemli forma ayaqların, sifətin, ğöz qapaqlarının ödemi ilə müşayiət olunur. Ayaqqabılar dar olur, üzüklər barmağa gəlmir. Qoxulara həssaslıq artır, qarında köp, dəri qaşınması yaranır. Mayenin orqanizmdə ləngiməsi hesabına çəki 500-1000 q artır.

Sefalgik formada əsas simptom gözlərə yayılan başağrısıdır (ağrı əsasən gicgahlarda olur). O, pulsasiyaedici xarakterdə olur, başgicəllənmə, ürəkbulanma və qusma ilə müşayiət olunur. Belə qadınların əksəriyyətində hipofizdə dəyişiklik tapılır.

Kriz forması simpatoadrenal krizlərlə özünü göstərir: qəflətən arterial təzyiq qalxır, sinədə sıxıcı ağrı və hətta ölüm qorxusu əmələ gəlir. Bu zaman güclü ürəkdöyünmə, əl və ayaqların keyimə və soyuması olur. Kriz adətən sutkanın sonunda baş verir və çoxlu miqdarda sidik ifrazı ilə başa çatır. Belə forma adətən vaxtında müalicə olunmayan əvvəlki formaların nəticəsi olur.

Gedişi

PMS nə vaxt başlayır? Yüngül gedişdə menstruasiyaya 2-10 gün qalmış 3-4 əlamət əmələ gəlir, hansı ki, 1-2-si özünü daha çox büruzə verir. Ağır gedişdə simptomlar menstruasiyadan 3-14 gün əvvəl başlayır. Onlar beşdən çox olur, özü də ən azı ikisi daha aydın bilinir.

PMS-in gedişi bütün qadınlarda müxtəlifdir. Bəzilərində simptomlar həmişə eyni vaxtda əmələ gəlir və aybaşı başlayan kimi dayanır. Digər pasientlərdə ilbəil yeni əlamətlər yaranır. Vəziyyət yalnız menstrual qanaxma dayandıqdan sonra normallaşır. Ən ağır hallarda simptomlar menstruasiya dayandıqdan sonra da qalır, özü də şikayətsiz dövrün davam müddəti getdikcə qısalır. Belə vəziyyətdə qadın hətta əmək qabiliyyətini itirə bilər. Bəzi pasientlərdə tsiklik əzginlik menopauzadan sonra da qala bilir. Belə desək, PMS transformasiya olunur.

PMS-in yüngül gedişi az simptomlarla, yüngül əzginliklə, həyat ritminin pozulmamaması ilə özünü büruzə verir. Daha ağır hallarda belə vəziyyət ailə həyatına, əmək qabiliyyətinə təsir edir, ətrafdakılarla konflikt yaradır. Ağır hallarda, əsasən krizli gedişdə, qadın işləyə bilmir və əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirir.

PMS-i digər xəstəlik və vəziyyətlərdən fərqləndirmək lazımdır. Əgər təsvir olunmuş əlamətlər bütün menstrual tsikl ərzində olarsa, depressiya, nevroz, mastopatiya, qalxanvari vəz xəstəlikləri və bir sıra digər xəstəliklərə səbəb ola bilər. Əgər simptomlar bilavasitə aybaşıdan qabaq başlayırsa, əsas da yaxmaşəkilli ifrazatla birlikdə, ginekoloji patologiyalar – endometrioz, uşaqlıq mioması, xroniki endometritdən şübhələnmək lazımdır.

Diaqnostikası

PMS – simptomlara, onların ağırlıq dərəcəsinə, əmələ gəlmə tsiklikliyinə əsaslanan, kliniki diaqnozdur. Ginekoloqun baxışından sonra cinsiyyət orqanlarının ultrasəs müayinəsi aparılır. Hormonal profili təyin etmək üçün qan analizi təyin olunur.

Pasienti nevroloq, lazım gəldikdə isə – psixiatr, oftalmoloq, endokrinoloq konsultasiya edir. Ona elektroensefaloqrafiya, baş beynin kompüter tomoqrafiyası, böyrəklərin ultrasəs müayinəsi, mammoqrafiya kimi müayinələr təyin oluna bilər.

Yalnız kompleks müayinədən sonra ginekoloq diaqnoz qoyub müalicə təyin edir.

PMS-in müalicəsi

Predmenstrual sindromu necə yüngülləşdirməli? Bu məqsədlə aşağıdakı sxem məsləhət görülür:

• psixoterapiya;
• düzgün qidalanma;
• müalicəvi bədən tərbiyəsi;
• fizioterapiya;
• dərman vasitələrilə müalicə.

Psixoterapiya

Rasional psixoterapiya emosionallıq, əhvalın tez-tez pozulması, kövrəlmə və ya aqressivlik kimi xoşagəlməz simptomlardan qurtulmağa imkan verir. Bu məqsədlə psixoemosional relaksasiya metodları istifadə olunur. Qadına PMS-i yüngülləşdirmək üsulları öyrədilir, menstruasiyadan qabaq yaranan qorxuyla mübarizə aparmağa kömək edirlər.

Psixoterapevtik təlimlərin təkcə qadınla deyil, həm də yaxınlarıyla aparılması çox vacib şərtlərdəndir. Pasientin yaxınlarına onun vəziyyətini başa düşmək anladılır. Bu söhbətlər ailədəki mikroklimatı sağlamlaşdırır. Psixosomatik mexanizmlər vasitəsilə pasientin fiziki vəziyyətini yaxşılaşdırmaq, PMS-in obyektiv əlamətlərini yüngülləşdirmək olur.

Həyat tərzi və qidalanma

Qidada bitkilərin payını artırmaq lazımdır. Onlar bağırsağın fəaliyyətini normallaşdırır, orqanizmdən artıq mayeni çıxarır. Sutkalıq rasionun 75%-i karbohidratlardan (əsasən mürəkkəb), 15%-i zülallardan və yalnız 10%-i yağlardan təşkil olunmalıdır. Yağların istifadəsini azaltmaq lazımdır, çünki onlar qaraciyərdə estrogen mübadiləsinə təsir edir. Yaxşı olar ki, mal ətindən də imtina edilsin, çünki onun tərkibində az da olsa heyvana süni yeridilmiş hormonlar olur. Beləliklə, PMS zamanı zülalın ən sağlam mənbəyi südturşusu məhsulları – qatıq, pendir, kəsmik olmalıdır.

Şirələrin, xüsusən limon əlavə edilmiş yerkökü şirəsinin istifadəsi artırılmalıdır. Nanə və pişikotundan hazırlanmış ot çayları məsləhət dörülür. PMS zamanı bitki mənşəli sakitləşdiricilər emosional pozğunluqların öhdəsindən gəlməyə, yuxunu və ümumi əhvalı yaxşılaşdırmağa kömək edir.

Artıq duzdan, ədviyyatdan imtina etmək, şokolad və əti məhdudlaşdırmaq lazımdır. Alkoqollu içkilərdən istifadə etmək məsləhət deyil, çünki, onlar orqanizmdə B qrup vitaminlərini və mineralları azaldır, karbohdrat mübadiləsini pozur. Eyni zamanda qaraciyərin fəaliyyəti pozulur, hansı ki, estrogen mübadiləsinin pozulmasına və vəziyyətin daha da ağırlaşmasına gətirir.

PMS zamanı kofein tərkibli içkiləri (çay, kofe, koka-kola) həddən artıq qəbul etmək olmaz. Kofein mayeni orqanizmdə saxlayır, yuxunu pozur, sinir-psixi pozğunluqlara səbəb olur. Bundan başqa, süd vəzlərinin bərkiməsinə səbəb olur.

PMS-in müalicəsində istifadə olunan preparatlar

PMS-in ağır formasında həkimə müraciət etmək lazımdır. O, dərman preparatları təyin etməklə xəstəliyin öhdəsindən gəlməkdə sizə kömək edəcək. Predmenstrual sindromun müalicəsində istifadə olunan əsas qrup dərmanlara baxaq:

1. Ginekoloqun yanında müayinə olunduqdan sonra, estrogenlərin səviyyəsinin yüksək olması aşkarlanarsa, gestagenlər təyin olunur. Onlara Düfaston, Norkalut və digərləri aiddir. Danazolun da antiestrogen təsiri var.
2. Antihistamin vasitələr pasientdə histamin və serotoninin səviyyəsi artdıqda təyin olunur. Tavegil və Suprastin PMS gözlənilən gündən iki gün əvvəl tətbiq edilməyə başlanılır və menstruasiyanın birinci günü dayandırılır.
3. Baş beynin damar və psixi requlyasiya mərkəzlərinin fəaliyyətini normallaşdırmaq məqsədilə menstruasiyanın birinci günündən başlamaqla iki həftə ərzində nootroplar – Nootropil, Aminalon təyin olunur. Bu kurslar ardıcıl olaraq üç ay təkraralanır, sonra fasilə verilir.
4. Əgər prolaktinin səviyyəsi qalxmışsa, Parlodel (bromkriptin) PMS-dən iki gün qabaq başlayıb, 10 gün ərzində qəbul olunur.
5. Ağır ödemlər olarsa kaliumu saxlayan sidikqovucular, məsələn, Veroşpiron təyin olunur. Onu PMS-dən 4 gün əvvəl təyin edir, menstruasiya başladıqda isə, dayandırırlar. Əgər ödem sindromu başağrısı ilə müşayiət olunursa, Diakarb məsləhət görülür.
6. Ağrı zamanı PMS-in əsas müalicə vasitələri – qeyri-steroid iltihabəleyhinə preparatlar, məsələn, Diklofenakdır. Onu vəziyyətin pisləşməsindən iki gün qabaq təyin edirlər. Bu preparatlar prostoqlandinlərin – PMS-in əksər simptomlarını törədən bioloji aktiv maddələrin sintezini zəiflədir. Müalicə kursu üç ay ərzində aparılır. Onun effekti qəbul dayandırıldıqdan sonra dörd aya qədər qalır. Sonra PMS-in simptomları yenidən başlayır, amma, intensivliyi əvvəlkindən az olur.
7. Artıq emosionallıq, depressiv pozğunluqlar, nevrozlar trankvilizatorların təyininə göstərişdir. Xüsusi "gündüz" preparatları var ki, normal aktivliyə təsir göstərmir, məsələn, Qrandaksin və Afobazol. Bu məqsədlə həmçinin neyroleptik və antidepressantlar istifadə oluna bilər. Belə preparatları psixiatr təyin edir. Onları 3-6 ay ərzində fasiləsiz qəbul etmək lazımdır.
8. A və E vitaminləri qadın reproduktiv sisteminə yaxşı təsir göstərir, həmçinin PMS-in əlamətlərini azaldır. Onları bir ay ərzində növbələməklə qəbul edirlər. Panik-depressiv sindromda tsiklin ikinci yarısında maqnezium və B6 vitamini (Maqne B6) təyin olunur.

PMS-in müalicəsi tsikllərlə aparılır. İlk üç ay ərzində pəhriz, bitki mənşəli sedativlər, vitaminlər, qeyri-steroid iltihabəleyhinə vasitələr istifadə olunur. Sonra müalicədə 3-6 aylıq fasilə verilir. PMS əlamətləri qayıtdıqda, daha ciddi preparatlar təyin edilir. Bu zaman tez effekt gözləmək düzgün deyil. Terapiya uzun müddət ərzində aparılmalı, qida və həyat tərzinin dəyişilməsilə müşayiət olunmalıdır.