Yeniyetmə qızlarda cinsi inkişafın başlamasından ilk menstruasiyaya qədər bir neçə il vaxt keçir. Belə ki, menstrual tsiklin formalaşması uzunmüddətli prosesdir, hansına ki, çoxsaylı xarici amillər təsir göstərir. Amma davametmə müddəti və requlyarlığının dəyişməsi, heç də həmişə bu prosesin pozulmasından xəbər vermir.

Cinsi yetkinlik dövrünün xüsusiyyətləri

Qızlarda cinsi inkişaf normada 9 yaşından başlayır. Bu dövrdə hormonal fon ciddi dəyişikliklərə məruz qalır. Mərkəzi sinir sisteminin hipotalamusa ləngidici təsiri itir. Bu, qonadoliberinin ritmik sekresiyasına imkan verir. Sonuncu isə öz növbəsində, lüteinləşdirici (LH) və follikulostimuləedici hormonun (FSH) sintezini stimulyasiya edir.

Amma proses birmomentli inkişaf eləmir. Başlanğıc vaxtlarda hormonlar yalnız gecə vaxtı sintez olunursa, sonralar onların sekresiyası tədricən stabilləşir və sonda müəyyən vaxt intervalı ilə baş verir.

İkincili cinsi əlamətlərin əmələ gəlməsi müəyyən ardıcıllıqla baş verir:

1. Andrenarxe – qasıq və qoltuq nahiyələrində, həmçinin ayaqlarda tüklərin əmələ gəlməsi.
2. Telarxe – fenotipin qadın cinsinə uyğun dəyişməsi – süd vəzlərinin böyüməsi, budların girdələşməsi.
3. Menarxe – ilk menstruasiya, telarxedən 2-3 il sonra əmələ gəlir.

Göstərilən ardıcıllığın pozulması müxtəlif patologiyalarla əlaqədar ola bilər.

Menstrual tsiklin formalaşması

Hələ 150 il əvvəl ilk menstruasiya orta hesabla 15 yaşında başlayırdı. Müasir dövrdə bu yaş 13-ə dəyişib. Amma yeniyetmələrdə menstruasiyanın başlanğıcı normada 9-15 yaşlar hesab olunur. Eyni zamanda süd vəzlərinin böyüməsilə menstruasiyanın başlaması arasındakı müddət 2,5 ildən çox olmamalıdır.

Menstrual tsiklin stabilləşməsi bir neçə il çəkir. İlk qanaxmanın davametmə müddəti 2 gündən 7 günə qədər, bəzən isə hətta 2 həftəyə kimi uzana bilər.

Qızların əksəriyyətində birinci və ikinci menstruasiya arasında 40 gün vaxt keçir, ancaq reproduktiv yaşda olan qadınlarda bu müddət 21-35 gündür. Yeniyetmə yaşlarda bəzən daha çox davam edən – 60 günə qədər çəkən birinci tsikl müşahidə oluna bilər. Bəzi hallarda isə əksinə, interval 20 günə qədər qısala bilər.

Əksər hallarda ilk illər ərzində menstrual tsikllər anovulyator olur, yəni, yumurtahüceyrənin yetişməsi və yumurtalıqdan çıxması baş vermir. Əgər bu dövrdə yumurtalıqların USM-i aparılarsa, onlarda çoxlu sayda xırda kistlər görünər, hansı ki, funksional olur və xüsusi müalicə tələb eləmir. Normal ovulyator tsiklin qurulmasına 8-dən 12 ilə qədər vaxt gedir. Bu mərhələ demək olar ki yalnız 21-22 yaşlarda başa çatır.

Əgər cinsi inkişaf əlamətləri yoxdursa

Yadda saxlamaq lazımdır ki, menarxedən öncə mütləq ikincili cinsi əlamətlər meydana gəlməlidir. Əgər onlar yoxdursa, onda qanlı ifrazat həmişə menstruasiya əlaməti sayılmır.

Onun səbəbləri aşağıdakılar ola bilər:

1. Vulvovaginit – iltihabi infeksion xəstəlik. Müalicə olunmadıqda iltihab inkişaf edərək selikli qişanın qanamasına səbəb ola bilər. Bu zaman alt paltarlarında, tualet kağızında yaxmaşəkilli ifrazat görünəcək.
2. Travmalar – istənilən yaşda müşahidə oluna bilər. Adətən idmanla, məsələn gimnastika ilə aktiv məşğul olan qızlar turnikdə və s. məşq edərkən aralığın üstünə yıxılarkən baş verir. Qanaxmanın intensivliyi zədənin ağırlıq dərəcəsindən asılıdır.
3. Uşaqlıq yolunda yad cisim. Bəzən qızlar maraq xətrinə cinsiyyət yollarına xırda əşyalar soxa bilər, hansınıki sonra çıxarda bilmirlər. Yad cismin uzun müddət uşaqlıq yolunda qalması selikli qişada qanayan eroziya yaradır.
4. Şişlər – yeniyetmələrdə reproduktiv yaşda olan qadınlara nisbətən az rast gəlinir. Amma onlar müxtəlif intensivlikli qanaxmalara səbəb ola bilər.
5. Estrogenizasiya – hormonal preparatlar istifadə edərkən olur. Məsələn, analarına bənzəmək üçün qızlar onların tabletlərindən istifadə edə bilər. Belə qanaxma xüsusi müalicə tələb eləmir və preparatın təsiri qurtaran kimi, keçib gedir.

Menstrual tsiklin pozulma növləri

Yeniyetmə qızlarda menstrual tsiklin pozulması onun müəyyən parametrlərinin dəyişməsilə bağlıdır.

Vaxtla əlaqədar dəyişikliklər:

• birincili amneoreya – 15-dən yuxarı yaşlarda aybaşının olmaması;
• ikincili amenoreya – artıq aybaşı görmüş qızlarda 4-6 ay ərzində mendtruasiyanın olmaması;
• oliqomenoreya – nadir baş verən menstruasiyalar, hansı ki, aralarında 35 gündən çox vaxt keçir;
• polimenoreya – tezləşmiş aybaşı, hansı ki, aralarında 25 gündən az vaxt keçir.

Qanaxma intensivliyinin dəyişməsilə əlaqədar:

• hipermenoreya – çoxqanlı aybaşı;
• hipomenoreya – azqanlı aybaşı;
• yuvenil qanaxması.

Hissiyyatın pozulması ilə əlaqədar:

• dismenoreya – uzunsürən, çoxqanlı və ağrılı menstruasiya;
• alqomenoreya – ağrılı aybaşı qanaxması.

Menstrual tsikl nə üçün pozulur?

Menstrual tsiklin pozulma səbəbləri müxtəlifdir. Hər bir dəyişmə tipinə uyğun pozğunluğun öz səbəbi var.

Birincili amenoreya aşağıdakı səbəblərdən yarana bilər:

1. Hipotalamo-hipofizar sistemin patologiyaları (50% hallarda): cinsi inkişafın ləngiməsi, idmanla intensiv məşğuliyyət, sinir mənşəli anoreksiya, anadangəlmə inkişaf qüsurları, hansı ki, hipofizar çatmamazlığa gətirir.
2. Mərkəzi sinir sisteminin xəstəlikləri: şişlər, "boş türk yəhəri" sindromu, baş beynin travması.
3. Hiperandrogeniya və virilizasiya: polikistoz yumurtalıqlar sindromu, adrenogenital sindrom, böyrəküstü vəzlərin şişləri, hermafroditizm.
4. Yumurtalıqların patologiyaları: qonadların disgeneziyasına səbəb olan xromosom xəstəlikləri, autoimmun xəstəliklər, qalaktozemiya, kastrasiya (yumurtalıqların çıxarılması), şüalanma və ya kimyaterapiya.
5. Endokrin sistemin və mübadilə patologiyaları: hipotireoz, piylənmə.
6. Anadangəlmə anatomik defektlər: qızlıq pərdəsinin bitişməsi, uşaqlıq yolu və uşaqlığın inkişaf etməməsi.

Ikincili amenoreya artıq ilk menstruasiyadan sonra inkişaf edir. Yeniyetmələrdə menstrual tsiklin davam müddəti ilk üç il ərazində qeyri-stabil olur. Amma, əgər menarxedən 4 il keçibsə və ya qızın 18 yaşı tamam olubsa, qeyri-stabil menstruasiyanın səbəbini axtarmaq lazımdır. Çox vaxt pozğunluq hiper- və ya hipomenoreya, yuvenil uşaqlıq qanaxmaları tipində baş verir.

Adətən ikincili amenoreya aşağıdakı səbəblərdən inkişaf edir:

1. Hiperandrogeniya – androgenlərin konsentrasiyasının yüksək olması. Testosteron 0,5 ng/ml-dən yuxarı qalxır.
2. Prolaktinin hipersekresiyası – 12 ng/ml-dən çox.
3. Yumurtalıq çatmamazlığı – estradiolun səviyyəsi 30 mV/ml-dən aşağı, FSH-ın – 25mV/ml-dən çox olur.
4. Endokrin sistemin və maddələr mübadiləsinin patologiyaları: hipotireoz, TSH 4.2mV/ml-dən çox olduqda, həmçinin hipertireoz, qəfləti arıqlama, piylənmə, şəkərli diabet.
5. Sinir-psixi patologiyalar: anoreksiya, bulemiya, psixoz, dərin stress.
6. Hipotalamo-hipofizar və mərkəzi sinir sistemlərinin şişləri.

Əsas patologiyaların əlamətləri

Yeniyetmələrdə patoloji səbəblərlə əlaqədar qeyri-stabil menstrual tsikl nadir hallarda yalnız aybaşı pozğunluğu ilə özünü göstərir. Təcrübəli həkim əsas xəstəliyə aid başqa əlamətlər sezə bilər.

Hiperandrogeniya

Kişi cinsi hormonların disbalansı tez-tez qeyri-requlyar menstrual tsiklin səbəbi olur. Bu patologiyanın əlavə əlamətlərinə aiddir:

• hirsutizm – bədənin kişi tipli tüklənməsi;
• hipertrixoz – bədəndə tüklərin artıqlığı;
• dərinin artıq yağlılığı;
• akne – yeniyetmə səpkiləri;
• alopesiya – saç tökülməsi, çox vaxt təpə nahiyəsində;
• virilizasiya – bədənin kişi tipində inkişafı.

Diaqnostika zamanı USM-də yumurtalıqların polikistozu, qanın analizində testosteronun yüksək səviyyəsi aşkarlanır. Xəstəliyin çox rast gəlinən səbəblərinə yumurtalıq və böyrəküstü vəzlərin şişləri aiddir.

Hiperprolaktinemiya

Yeniyetmə yaşlarda prolaktinin konsentrasiyasının dəyişməsi, reproduktiv yaşda olan qadınlara nisbətən az rast gəlinir. Əgər qızda süd vəzlərindən süd ifraz olunursa, qanda prolaktinin səviyyəsi təyin olunmalıdır. Xəstəliyin səbəbləri adətən hipotalamo-hipofizar nahiyənin şişləridir. Buna görə də belə pasientlərlə neyrocərrahlar məşğul olur.

Sinir-psixi səbəblər

Yeniyetmə yaşlarında qızlar öz bədənlərini seksual baxımdan qiymətləndirməyə başlayırlar. Səhv təsəvvür çox vaxt arıqlamaq və ya çəki yığmaq arzusu ilə nəticələnir. Lakin bu yaşda dieta ilə eksperimentlər ciddi, o cümlədən psixi xarakterli pozğunluqlara gətirib çıxara bilər. Yeniyetmə yaşlarda menstrual tsikl qidanın kaloriliyi, tərkibi və requlyarlığından bilavasitə asılıdır.

Menstruasiyanın ləngiməsi çəki indeksinin 19-dan aşağı düşməsi zamanı baş verə bilər. Bədən kütləsinin azalması təkcə dieta saxlamaqla deyil, həm də seliakiya, Kron xəstəliyi olan pasientlərdə (qida maddələrinin bağırsaqlardan sovrulması azalır) və həmçinin üzülməyə gətirən ağır gedişli patologiyalarda olur. Qidada yağ və zülalların çatmaması hormonların sintezini pozur və nəticədə estrogenlərin azlığı fonunda menstruasiya ya heç olmur, ya da gecikir. Patologiyanın ağırlığı bir neçə amildən asılıdır: 

• qidanın kaloriliyi 15 kkal/kq/sutka-dan az olduqda;
• qidada zülal, yağ və karbohidrat balansı pozulduqda;
• uzun müddət az kalorili pəhriz saxladıqda;
• çəkini azaltmaq məqsədilə əlavə fiziki gərginlik aldıqda;
• başlanğıc çəki, piy ehtiyyatı və onların azalma dərəcəsi.

Yeniyetmədə patoloji yemək davranışına valideynlər vaxtında diqqət yetirməlidirlər. Qidalanma pozğunluğu nə qədər dərin olarsa, bərpa dövrü də bir o qədər çətin keçir.

Yuvenil uşaqlıq qanaxmaları

Patologiyanın səbəbi hipotalamo-hipofizar sistemin yetişməməsidir. Bu zaman FSH və LH-ın konsentrasiyaları arasında uyğunsuzluq müşahidə edilir. Endometrium buna hiperplaziya ilə reaksiya verir. Uşaqlıq estrogenlərin nisbi artıqlığının təsiri altında olur. Yumurtalıqda bir neçə follikul əmələ gəlir, amma onlar yetişmir, sarı cisim yaranmır.

Uşaqlığın selikli qişası vaxtında və tam qopmur. Ona görə də menstruasiya 2 həftədən 1,5 aya qədər ləngiyə bilər, hansı ki, sonra güclü qanaxma ilə müşayiət oluna bilər. O, zəifliyə, başgicəllənmə və anemiyaya gətirir. Yuvenil qanaxmanı infeksiya, cinsiyyət orqanlarının iltihabi xəstəlikləri, stress, qida pozğunluğu, vitamin çatmamazlığı provokasiya edir.

Cinsiyyət orqanlarının anomaliyaları

Uşaqlıq yolunun atreziyasında, qızlıq pərdəsinin bitişməsində menstrual qan çıxmağa yer tapmır. Hər menstruasiyadan sonra qopmuş endometrium toxuması uşaqlıq boşluğunda yığılır və qarın boşluğuna keçə bilər. Bu zaman, kəskin qarın simptomları verə bilər. Ona görə də cərrahi stasionara müraciət edərkən, qızı mütləq ginekoloqa göstərirlər. Bu vaxt aybaşının olmaması səbəbi aşkarlanır.

Yeniyetmələrin müalicə prinsipləri

Əgər menstrual tsikl 1-2 il aybaşı görmüş qızda pozulmuşsa, bu normal sayılır. İstisna yalnız ləngimədən sonra baş verən güclü uşaqlıq qanaxmasında ola bilər. Əgər pozğunluq tez-tez təkrarlanarsa, ginekoloqun baxışı və əlavə müayinələr tələb olunur. Adətən yeniyetmə mərhələsindəki pozğunluqlar, yetkin yaşdakı patologiyaların birinci mərhələsi olur.

Menstrual tsiklin pozulmasının müalicəsi onun səbəbindən asılıdır. Əgər cinsi orqanların inkişaf anomaliyaları olarsa, qızlıq pərdəsinin kəsilməsi əməliyyatı və ya uşaqlıq yolunun plastikası icra olunur.

Yuvenil uşaqlıq qanaxmaları adətən disfunksional qrupa aid olur. Onun reproduktiv yaşlarda əsas müalicə üsulu uşaqlıq boşluğunun qaşınmasıdır. Yeniyetmələrdə bu üsul nadir hallarda tətbiq edilir, beləki, uşaqlığın zədələnməsi sonralar reproduktiv funksiyanı pozur və düşüklərə səbəb ola bilər. Qızlarda müalicəni estrogen-gestagen preparatlarının köməyilə aparırlar. Adətən, bu, kombinəolunmuş oral kontraseptivlərdi, hansı ki, gündə bir neçə dəfə, xüsusi sxemlə qəbul edilir.

Əgər baş beynin, yumurtalıq və böyrəküstü vəzlərin şişləri diaqnostika olunmuşsa, əsas müalicə üsulu şişin cərrahi üsulla çıxarılmasıdır.

Qida davranışı pozğunluğu ağırlıq dərəcəsindən asılı olaraq psixoterapevt və ya psixiatrla birlikdə müalicə olunur.

Endokrin patologiyalar fonunda yaranan tsikl pozğunluğu əsas xəstəliyin müalicəsini tələb edir, hansını ki, endokrinoloq aparır. Həmçinin yaddan çıxartmaq lazım deyil ki, tsiklin pozulması təkcə arıqlama – üzülmə zamanı deyil, həm də piylənmə vaxtı olur. Buna görə də, pəhriz saxlamaq və normal fiziki aktivliyə əməl etmək böyük əhəmiyyətə malikdir.