Qanda prolaktin hormonunun konsentrasiyasının yüksək olmasına – hiperprolaktinemiya deyilir. Hiperprolaktinemiya sindromu isə – uzun müddət prolaktinin yüksək səviyyəsi fonunda ortaya çıxan simptomlar kompleksidir və əsasən cinsiyyət sisteminin funksiyalarının pozulması ilə özünü göstərir.

Prolaktinin orqanizmdə rolu

Prolaktin çoxfunksiyalı hormondur. Onun qanda normal konsentrasiyası 5-dən 25 nq/ml-ə qədər dəyişir. Digər hipofizar hormonlardan fərqli olaraq, prolaktinin sintez və sekresiyası rilizinq-hormonların təsiri altında baş vermir.

Orqanizmdə müxtəlif formalarda olan prolaktin hormonu həm hormonal funksiya yerinə yetirir, həm də neyropeptid kimi reproduktiv funksiyaların bioloji requlyatoru rolunu oynayır. Lakin bununla onun funksiyaları bitmir. O, həmçinin maddələr mübadiləsi, immun sistem, psixoloji və digər proseslərin idarə olunmasında iştirak edir.

Prolaktin hipofizin ön payında yerləşmiş laktotrof hüceyrələrdə istehsal olunur. Bundan başqa, bir qədər baş beynin epifizində, timusda, ciftdə, uşaqlığın əzələ qişasında, cinsiyyət və süd vəzlərində və digər toxumalarda əmələ gəlir. Hormonunun sekresiyası gün ərzində dəyişir, amma gecə və gündüzdən, yəni, sirkad ritmdən asılı deyil.

Prolaktin bətndaxili inkişaf dövrünün 5-7-ci həftələrində hipofizdə əmələ gəlməyə başlayır. 20-ci həftədən başlamaqla qanda konsentrasiyası proqressiv artır, uşaq doğulduqdan sonra isə azalaraq, 4-6-cı həftələrdə normal konsentrasiyaya çatır. Hamiləlik və südvermə dövründə qanda prolaktinin konsentrasiyası 320 nq/ml olur.

Prolaktinin istehsalının idarə olunmasında digər hormonlar, neyromediatorlar və sinir toxumasında sintez olunan neyropeptidlər iştirak edir. Beləki, estrogenlər, TSH, oksitosin, somatotrop hormon, angiotenzin-II, serotonin, testosteron onun sintezini stimulyasiya edir, hipotalamusda sintez olunan dofamin isə zəiflədir.

Prolaktinin cinsiyyət sisteminə əsas təsirləri

Prolaktinin qadın orqanizmində funksiyaları

Prolaktin hormonu normada qadın orqanizmində aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

• süd vəzlərinin böyüməsində iştirak edir;
• qadın cinsi hüceyrələri və follikulların tam yetişməsini, ovulyasiyanı və həmçinin, sarı cismin normal fəaliyyətini təmin edir;
• süd vəzlərində sekretor strukturları inkişaf etdirməklə laktasiyada, yəni, südyaranmada iştirak edir;
• amnion qişasından su və ionların nəqlini idarə etməklə, dölyanı mayenin tərkib və həcmini nizamlayır;
• zülal və yağların sintezini artırmaqla, doğuşdan sonra südün istehsalını artırır. 

Prolaktinin kişi orqanizmində funksiyaları

Prolaktin hormonu normada kişi orqanizmində aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

• hipofizin FSH və LH hormonlarının spermatogenezə stimulyasiyaedici təsirini gücləndirir;
• xayaların toxum kanalcıqlarında mübadilə proseslərini sürətləndirir;
• prostat vəzin sekretor funksiyasını stimulyasiya edir;
• spermatozoidlərdə energetik mübadiləni nizamlayaraq, onların hərəki aktivliyini artırır.

Həm kişi, həm də qadın orqanizmində prolaktin su-duz, karbohidrat və piy mübadiləsinin requlyasiyasında iştirak edir, onun səviyyəsinin dəyişməsi immun sistemin cavab reaksiyasının zəifləməsinə səbəb olur.

Prolaktinin qanda artma səbəbləri

Mənşəyinə görə bu pozğunluq çox rəngarəngdir. Beləki, həm orqanizmin normal fizioloji halında, həm də, neyroendokrin sistemin patologiyaları və müxtəlif dərman preparatlarının qəbulu zamanı qanda prolaktinin miqdarı arta bilər.

Yuxarıda göstərilidiyi kimi, bütün səbəbləri 3 qrupda birləşdirmək olar:

1. Orqanizmin fizioloji vəziyyəti.
2. Orqan və sistemlərdə patoloji dəyişikliklər.
3. Dərman vasitələrinin qəbulu.

1. Prolaktinin qalxmasının fizioloji səbəbləri

Adi fizioloji şəraitdə prolaktin aşağıdakı hallarda qalxa bilər:

• cinsi əlaqə zamanı (qadınlarda) və süd vəzi gilələrinin mexaniki qıcıqlanmasında, həmçinin, menstrual tsiklin ikinci fazasında;
• stress vəziyyətlərində;
• yuxuda olarkən;
• fiziki gərginlikdə, məsələn, gimnastika və ya qaçış zamanı;
• müxtəlif tibbi manipulyasiyalar zamanı (hətta analiz üçün qan götürüldükdə belə);
• hamiləlik vaxtı və doğuşdan sonrakı ilk 2-3 həftə ərzində, həmçinin, südvermə zamanı;
• tərkibində zülal çox olan qida qəbul edildikdə.

2. Prolaktinin qalxmasının patoloji səbəbləri

Patoloji səbəblərdən qanda prolaktinin artması hər 1 000 nəfərdən 17-də rast gəlinir. Əsas patoloji vəziyyətlərə aiddir:

1. Baş beynin hipotalamik nahiyəsinin müxtəlif səbəblərdən zədələnməsi: xoş və bədxassəli şişlər, digər orqanlardan metastazlar, cərrahi və ya şüa zədələnməsi, damar xəstəlikləri, infiltrativ xarakterli sistem patologiyalar (sifilis, sarkoidoz, vərəm, histiositoz və d.).
2. Hipofizin patologiyaları: prolaktinoma, hormonal aktiv adenomalar, kistalar, hipofizin yaxınlığında yerləşən hormonal aktiv olmayan şiş və şişəbənzər törəmələr, "boş türk yəhəri" sindromu, limfositar hipofizit, türk yəhəri nahiyəsində zədələnmə və aparılan cərrahi əməliyyatlar.

Patologiyaya səbəb olan digər vəziyyətlərə aiddir:

• mastit, döş qəfəsi nahiyəsində aparılan cərrahi əməliyyatlar və tibbi manipulyasiyalar, kəmərləyici dəmrov, sadə herpes, döş qəfəsi nahiyəsində yanıqlar, qabırğaarası nevralgiya;
• yumurtalıqların polikistozu və estrogen sintez edən şişləri;
• alkoqol mənşəli və idiopatik (mənşəyi bəlli olmayan) hiperprolaktinemiya;
• endometrioz və uşaqlığın miomatozu;
• qaraciyərin sirrozu və fibrozu; xroniki qaraciyər və böyrək çatmamazlığı;
• ağciyər və böyrək xərçəngi – nadir hallarda;
• epilepsiya tutması;
• böyrəküstü vəzlərin funksional pozğunluğu və çatmamazlığı;
• hiper- və hipotireoz;
• xroniki prostatit və qırmızı qurdeşənəyi;
• hipoqlikemik vəziyyət.

3. Prolaktinin qalxmasının farmakoloji səbəbləri

Qanda prolaktini qaldıran farmakoloji vasitələr müxtəlif qruplara aiddir. Onlar təbabətdə ürək-damar sistemi xəstəlikləri, psixi pozğunluqlar, depressiv və stress vəziyyətləri, həzm sistemi xəstəliklərinin müalicəsində, həmçinin, ağrıkəsici və kontraseptiv vasitələr kimi tətbiq edilir.

Preparatların əsas qrupları bunlardı:

• anestetik və narkotik vasitələr – morfin, kokain, heroin və s.;
• qusmaəleyhinə və antipsixotik vasitələr – Serukal, Haloperidol, Droperidol, Sulpirid və s.;
• dofamin sintezini ləngidən preparatlar – Metildopa, Dopegit və s.;
• serotoninergik sistemin stimulyatorları – amfetamin və hallüsinogenlər;
• antihistamin, qıcolmaəleyhinə və antidepressant vasitələr – Doksepin, Amitriptillin və s.;
• H₂ reseptorlarının blokatorları – Simetidin, Ranitidin, Famotidin və s.;
• neyropeptik mənşəli preparatlar – Serebrolizin, Semaks;
• oral kontraseptivlər;
• təzyiq dərmanları – Nifedipin, İzoptin, Verapamil, Diltiazem və digərləri.

Xəstəliyin təsnifatı

Səbəblərinə görə hiperprolaktinemiya aşağıdakı kimi təsnif olunur:

1. Birincili hiperprolaktinemik hipoqonadizm:
• Hipofizin prolaktin sintez edən adenoması – prolaktinoma;
• Funksional və ya idiopatik hiperprolaktinemiya;
2. İkincili hiperprolaktinemiya, hansı ki, somatik xəstəliklər və digər endokrin pozğunluqlar fonunda inkişaf edir.
• Hipofizin hormonal aktiv adenomaları;
• Hipofiz nahiyəsində hormoal qeyri-aktiv şişlər;
• "Boş türk yəhəri" sindromu;
• Sistem xəstəlikləri;
• Baş beynin damar xəstəlikləri;
• Şüa, cərrahi və digər zədələnmələr;
• Limfositar hipofizit.
3. Simpotomatik hiperprolaktinemiya:
• Periferik endokrin vəzlərin patologiyaları;
• Farmakoloji hiperprolaktinemiya;
• Qaraciyər-böyrək çatmamazlığı;
• Alkoqol və psixogen hiperprolaktinemiya;
• Profssional idmançıların hiperprolaktinemiyası.
4. Prolaktinin hipofizdən kənar sintezi;
5. Simptomsuz hiperprolaktinemiya;
6. Qarışıq formalar.

Prolaktinomalar

Prolaktinomalar hipofizin ən çox yayılan (orta hesabla 40%) hormonal aktiv şişləri olub, adətən reproduktiv yaşda olan qadınlarda rast gəlinir. Onlar əsasən (90% halda) xoşxassəli olur. Nadir hallarda bu şişlər müalicəyə tabe olmur və aqressiv böyüyərək, baş beynin yaxında olan strukturlarını sıxır.

Ölçülərinə görə prolaktinomalar makro- (diametri 1 sm-dən böyük) və mikroprolaktinomalara (1 sm-dən kiçik) bölünür. Sonuncular hətta müalicə aparılmasa belə (97% halda) böyümürlər.

Funksional hiperprolaktinemiyalar

Patologiyanın səbəbləri sona qədər bəlli olmayan bu forması polikistik yumurtalıq sindromu olan qadınların 35%-ində rast gəlinir. O, autoimmun xarakterli olub, aşağıdakılarla xarakterizə olunur:

1. qanda prolaktinin səviyyəsinin daimi yüksək (25-80 nq/ml) olur;
2. maqnit rezonans tomoqrafiyanın nəticələrinə əsasən türk yəhəri nahiyəsində anomal dəyişikliklər olmur.

Əksər müəlliflər hiperprolaktinemiyanın bu formasının daha geniş yayılmasını qeyd edir. Hesab edilir ki, onun səbəbi hormonun sekresiyasının hipotalamik səviyyədə pozulmasıdır. Eyni zamanda, hipotireoz və uşaqlarda (əsasən cinsi inkişaf dövründə olan qızlarda) rast gəlinən mənfi emosiyaların da əhəmiyyəti göstərilir.

Gizli hiperprolaktinemiya

Bəzi tədqiqatçılar xəstəliyin gizli keçən və ya müvəqqəti formasını ayırd edirlər, hansı ki, requlyar menstrual tsikli olan qadınlar arasında rast gəlinir.

O, özünü yalnız miqren xarakterli başağrıları, başgicəllənmə, arterial təzyiqin qalxması ilə göstərir. Xəstəliyin bu formasını keçirən qadınların yarısında əlamətlər vegetativ-damar pozğunluqları ilə oxşardır.

Prolaktinin müvəqqəti qalxması çox vaxt menstrual tsiklin lütein fazasının çatmamazlığına, anovulyasiya və sonsuzluğa gətirir.

Farmakoloji hiperprolaktinemiya

Farmakoloji səbəblərdən yaranan hiperprolaktinemiya simptomatik formaya aid edilir, hansı ki, ondan başqa psixogen, alkoqol, peşə-idman formaları da daxildir.

Prolaktinin qalxma əlamətləri

Patologiyanın klinik mənzərəsi çox rəngarəngdir – müayinə zamanı təsadüfi tapılan simptomsuz formadan tutmuş, əlamətlərin hamısının birgə rast gəldiyi formaya qədər. Qadınlar arasında ən çox mikroprolaktinoma rast gəlinir.

Qadınlarda xəstəliyin əlamətləri

Qadınlarda prolaktinin qanda yüksək olmasının əsas əlamətlərinə aiddir:

1. Menstrual tsiklin oliqomenoreyadan amenoreyaya kimi müxtəlif pozğunluqları (90%), hansı ki, ginekoloqa müraciətin əsas səbəbləridir. Belə dəyişikliklər xüsusilə stress vəziyyətlərindən sonra ortaya çıxır. Amenoreya isə, adətən oral kontraseptivlərin qəbulunun dayandırılmasından, cinsi həyatın başlanmasından, doğuşdan və hamiləliyin pozulmasından sonra baş verir.
2. Tez-tez baş verən erkən açılışlar və anovulyasiya ilə əlaqədar sonsuzluq.
3. Uşaq yedizdirmə ilə əlaqəsi olmayan süd vəzlərindən süd gəlməsi. O, prolaktini yüksək olan qadınların 80%-ində rast gəlinir və qanda estrogenlərin normal səviyyəsi fonunda inkişaf edir.
   Süd axını – qalaktoreya müxtəlif dərəcələrdə olur: I dərəcədə – bərk sıxdıqda gilələrdən bir neçə damcı süd gəlir, II dərəcədə – gilələri az sıxdıqda belə süd axır, III dərəcədə – süd özbaşına, gilələri sıxmadan belə gəlir.
4. Cinsi meylin azalması, frigidlik və orqazmın olmaması.
5. Sızanaqlar və kişisayağı tüklənmə ilə özünü göstərən hiperandrogeniya – kişi cinsi hormonun normadan yüksək olması. Lakin, bu əlamətlər qadınların 25%-ində rast gəlinir.
6. Başgicəllənmə, baş ağrıları, miqren tutmaları, predmenstrual sindrom.
7. Mastodiniya və ya mastalgiya – süd vəzlərində ağrı.
8. Prolaktinin qanda səviyyəsi uzun müddət yuxarı olduqda, sümük toxumasında kalsiumun azalması (osteoporoz) səbəbindən yaranan – oynaq və sümük ağrıları.
9. Makroprolaktinomalarda şişin görmə sinirinə təsiri ilə əlaqədar yaranan görmənin pozulması.
10. Hiperprolaktinemiya uzun müddət korreksiya olunmadıqda, xarici və daxili cinsiyyət orqanlarının kiçilməsi.
11. Piylənmə və insulinərezistentlik.
12. Psixoemosional pozğunluqlar və qeyri-spesifik subyektiv hisslər – yuxunun pozulması və depressiv vəziyyətlər, ürək nahiyəsində qeyri-müəyyən ağrılar, yaddaşın pozulması, ümumi zəiflik və s.

Hiperprolaktinemiya saçların tökülməsinə səbəb ola bilərmi?

Bu patologiyanın əsas əlamətlərindən biri – saçların güclü tökülməsidir. O, hormonal disbalans, əsasən estrogen-androgen nisbətinin pozulması ilə əlaqədar baş verir.

Kişilərdə xəstəliyin əlamətləri

Kişilərdə prolaktinin qanda qalxması qadınlara nisbətən az rast gəlinir və aşağıdakı əlamətlərlə özünü göstərir:

1. Potensiya və cinsi meylin azalması və a olmaması – 50-85%.
2. Süd vəzlərinin böyüməsi – həqiqi patoloji ginekomastiya, 6-22% halda rast gəlinir. Ginekomastiya 3 mərhələdə inkişaf edir: proliferasiya mərhələsi, 4 aya qədər çəkir və müalicə nəticəsində geri inkişaf edir; keçid mərhələsi, 12 ay çəkir və müalicəyə çox çətin tabe olur; fibroz mərhələ, fibroz toxumanın inkişafı və piyin yığılması ilə xarakterizə olunur, geri inkişaf mümkün deyil.
3. İkincili cinsi əlamətlərin zəifləməsi (3-20%-də).
4. Spermanın miqdar və ya keyfiyyətinin azalması ilə əlaqədar baş verən – kişi sonsuzluğu (3,5-14%).
5. Qalaktoreya – süd vəzlərindən süd gəlməsi (0,5-8%).
6. Qadınlarda rast gəlinən əlamətlərin siyahısından 5-11-ci bəndlər.

Uşaqlarda prolaktinoma nadir hallarda rast gəlinir, özü də ən çox makroprolaktinoma olur və uşağın böyüməsinin dayanmasına, cinsi inkişafın ləngiməsinə, başağrısına, gilələrdən süd gəlməsinə, qız uşaqlarında aybaşının kəsilməsinə, oğlanlarda isə ginekomastiyaya gətirib çıxarır.

Hiperprolaktinemiyanın diaqnostikası

Diaqnoz anamnez və yuxarıda təsvir olunan kliniki mənzərəyə əsaslanır, laborator müayinələrlə təsdiq olunur.

Diaqnostikanın əsas şərti – qanda prolaktinin səviyyəsinin 2-3 dəfə təkrar ölçülməsidir.

Əgər dərman preparatlarının təsiri ehtimal olunursa, onların qəbulu mümkün qədər dayandırılmalı və 3 gündən sonra müayinə təkrar aparılmalıdır.

Hormonun qanda səviyyəsinin sinir-psixi və fiziki gərginliklərlə əlaqədar tez-tez dəyişməsi səbəbindən, laborator analizlərin nəticələrinin yozulması müəyyən çətinliklər törədir. Hətta bütün qaydalara əməl etdikdə, göstəricilər eyni pasientdə belə çox dəyişkən ola bilər.

Qanın təkrar müayinəsi patologiyaya daha dəqiq diaqnoz qoymağa və bəzi hallarda onun səbəblərini araşdırmağa kömək edir. Beləki, mikroprolaktinomada prolaktinin səviyyəsi 250 nq/ml-i, makroprolaktinomada – 500 nq/ml-i, hipofizar makroadenomada – 200 nq/ml-i keçir, idiopatik hiperprolaktinemiyada, hipofizar mikroadenoma və qeyri-aktiv makroadenomada – 200 nq/ml-dən az, farmakoloji formada – 25-200 nq/ml, hamiləlik və südvermə dövründə isə – 200-dən 320 nq/ml arası olur.

Hipofizar şişlər olmadıqda prolaktinin səviyyəsinin çox yüksək olması iki və daha artıq səbəbin eyni vaxtda təsirindən xəbər verir, məsələn, qaraciyər-böyrək çatmamazlığı fonunda Serukal qəbul edilərsə.

Xəstəliyin səbəbini dəqiqləşdirmək üçün kəllənin rentgenoqrafiyası və ya kompüter tomoqrafiyası (KT) aparıla bilər. Amma, ən yaxşı nəticə maqnit-rezonans tomoqrafiya (MRT) üsulu ilə alınır. Bundan başqa, densitometriya ilə sümüklərin sıxlığı araşdırılır, başqa laborator analizlər aparılır (qanda qalxanvari və böyrəküstü vəzlərin hormonları təyin olunur), digər orqan və sistemlərin funksional göstəriciləri tədqiq olunur.

Həmçinin göstəriş olarsa, okulist, endokrinoloq, uroloq, nefroloq, pulmonoloq, qastroenteroloqun konsultasiyası məsləhət görülə bilər.

Hiperprolaktinemiyanın müalicəsi

Qanda prolaktinin səviyyəsinin artması həmişə müalicə tələb eləmir. Müalicə hər bir pasient üçün fərdi qaydada təyin olunur.

Fizioloji səbəblərdə və həmçinin hipotireoz, qaraciyər və böyrək çatmamazlığında müalicə göstəriş deyil. Əgər dərmandan şübhələnilirsə, onun qəbulu dayandırılmalı və ya mümkün qədər alternativ vasitə ilə əvəz olunmalıdır.

Prolaktinoma və ya digər şişlər aşkar olunarsa, dərman müalicəsi və ya çox nadir hallarda (dərman vasitələrinin effekti olmazsa) cərrahi, kimya və ya şüa terapiyası seçilə bilər.

Üstünlük əksər hallarda dərman müalicəsinə verilir, çünki, qalan üsullar baş beyin və görmə sinirlərinin zədələnməsi, xəstəliyin qayıtması kimi fəsadlarla nəticələnə bilər.

Hormonal aktiv şişlərdə dərman müalicəsinin məqsədləri:

1. Qanda aktiv prolaktinin səviyyəsinin normallaşdırılması.
2. Makroprolaktinomanın törətdiyi nevroloji pozğunluqların təcili korreksiyası.
3. Mikroprolaktinomanın böyüməsinin qarşısının alınması.
4. Radikal cərrahi müalicəni yüngülləşdirmək üçün şişin ölçüsünün kiçildilməsi.
5. Menstrual tsikl və mayalanma qabiliyyətinin bərpası.
6. Mübadilə, endokrin və emosional xarakterli pozğunluqların aradan qaldırılması.
7. Funksional hiperprolaktinemiyanın müalicəsi.
8. Hipofizar adenomanın qarışıq formasının müalicəsində əlavə istiqamət kimi.

Hiperprolaktinemiyanın müalicəsində müxtəlif müalicə sxemləri tətbiq olunur. Adətən dofamin reseptorlarının stimulyatorları istifadə edilir. Bunlara Dostineks, Bromkriptin və Norprolak aiddir.

Dostineks prolaktin sintez edən hüceyrələrin səthindəki dofaminin D₂ reseptorlarına seçici təsir göstərir. Preparatın qəbulundan artıq 3 saat sonra hormonun qanda səviyyəsi azalır və 1-4 həftə ərzində qalır.

Bu səbəbdən, terapevtik sxemlər fərdi qaydada seçilir və 1 ay ərzində 0,25 mq-dan sutkada iki dəfədən başlanılır. Sonra təkrar analiz verilir və onun nəticəsinə uyğun olaraq müalicə korreksiya edilir.

Hamiləliyin planlaşdırılması

Dərmanların müntəzəm qəbulu zamanı menstrual tsikl və mayalanma qabiliyyəti çox tezliklə bərpa olunur. Bu səbəbdən, əgər hamiləlik planlaşdırılmırsa, baryer kontrasepsiyasından istifadə etmək tövsiyə olunur.

Premenopauzada olub hamiləlik planlaşdırmayan və mikroprolaktinoması olan qadınlar osteoporozun profilaktikası məqsədilə oral kontraseptivlər qəbul edə bilər, lakin, bu zaman şişin böyümə riski artmış olur.

Baxmayaraq ki, əsas preparatların (Bromkriptin, Dostineks) dölə mənfi təsiri aşkarlanmamışdır, hamiləliyin planlaşdırılmasından 1 ay öncə onların qəbulunu dayandırmaq məsləhət görülür.