"Mastit" termini iki sözdən yaranıb: mastos, yəni döş və -itis şəkilçisi, iltihab bildirir. Beləliklə, mastit – süd vəzisinin iltihabıdır.

80-85% təşkil edən əksər hallarda, xəstəlik doğuşdan sonra başlayır. Nadir hallarda süd verməyən qadınlarda olur. Bəzi hallarda infeksiya hamilə qadınları və yenidoğulmuş uşaqları yoluxdurur.

Xəstəliyin səbəbləri və inkişaf mexanizmi

10 haldan 9-unda mastiti qızılı stafilokoklar törədir. Törədici süd vəzisinə gilədəki çatlardan düşür, hansı ki, süd verən qadınlarda rast gəlinir. Çox nadir hallarda infeksiya uzaq infeksiya ocaqlarından süd vəzlərinə qan və ya limfa ilə gətirilə bilər (hematogen və limfagen yol).

Laktostaz – süd vəzlərinin gərginliyi ilə müşayiət olunan, süd durğunluğu, mastitin yaranma riskini artırır.

Laktasion mastit adətən südvermə təcrübəsi olmayan qadınlarda yaranır. O, təxminən hər iyirmi qadından birində inkişaf edir, onlardan 77%-i – ilk dəfə doganlardı.

Infeksiya həm vəz toxumasının özünü, həm də ətrafındakı birləşdirici toxumanı zədələyə bilər. Törədicinin vəzə düşməsinə cavab olaraq, orqanizm onu xaric etmək üçün, iltihabi reaksiya törədir.

Mikrobların daxil olduğu yerdə damarlar genəlir, qandövranı güclənir. İltihab ocağına qan və limfa ilə immun hüceyrələr – limfositlər gətirilir. Bir qrup limfositlər bilavasitə özləri mikrobları tutaraq məhv edir və eyni zamanda digər leykositlərə onların antigenlərini "tanımağa" kömək edir. Digər qrup limfositlər isə, mikrobların antigen quruluşu haqqında informasiyaya əsaslanaraq, antitel istehsalına başlayır. Bu antitellər mikrobun səthinə birləşir və sonra belə komplekslər fermentlər vasitəsilə məhv edilir. Ölmüş mikrob hüceyrələri və limfositlərin parçalanma məhsullarından irin yaranır.

Süd vəzisində qandövranının artması şişkinlik və dərinin qızarmasına səbəb olur, onun funksiyası pozulur, ağrı əmələ gəlir, xəstəlik ocağında temperatur qalxır. Intensiv iltihab zamanı ifraz olunan aktiv maddələr bütün orqanizmə, o cümlədən baş beyindəki temperatur mərkəzinə təsir edərək, onun işini dəyişir. Beləliklə qızdırma və intoksikasiya şəklində ümumi reaksiya baş verir.

Süd vəzlərinin xüsusi quruluşu var. Doğuşdan sonra onların fəaliyyəti çox artır. Eyni zamanda, qadının həyatının bu dövründə fizioloji immunodefisit inkişaf edir. Bütün bu faktorlar mastitin gedişini digər kəskin iltihablardan fərqləndirir.

Süd vəzisinin paylı quruluşu, çoxlu miqdarda piyin, boşluq və axacaqların olması, iltihabi prosesin pis məhdudlaşmasına və uyğun olaraq tez yayılmasına şərait yaradır. Seroz və infiltrativ formalar tezliklə irinli formaya keçir, hansı ki, pis gedişi və sepsislə ağırlaşma ilə xarakterizə olunur.

Təsnifat

Mastitin növünü adətən onun mərhələlərinə görə təyin edirlər:

Kəskin:

1. A) seroz;
2. B) infiltrativ;
3. C) irinli:
• absesləşən;
• fleqmonoz;
• qanqrenoz.

Xroniki:

1. A) irinli;
2. B) qeyri-irinli.

Spesifik (nadir formalar):

1. A) vərəm mənşəli;
2. B) sifilitik.

Mastitin əlamətləri

Süd verən qadınlarda mastitin əlamətləri doğuşdan iki-üç həftə sonra inkişaf edir. Pasientlərin əksəriyyətində əvvəlcə kəskin süd durğunluğu yaranır, yəni hələ vəzə mikrob düşmür. Belə vəziyyət süd vəzisində ağırlıq və gərginlik hissi ilə özünü göstərir. Ayrı-ayrı paylarda kiçik bərkimələr əlləmək olar. Onların sərhəddi dəqiq, özləri hərəkətli və ağrısız olur. Dəri örtüyü dəyişmir, ümumi əlamətlər olmur. Lakin, laktostaz zamanı vəzin axacaqlarında artıq müxtəlif mikroorqanizmlər, o cümlədən stafilokoklar toplanır. Laktostazı 2-3 gün ərzində müalicə etmək lazımdır. Əks təqdirdə, o, mastitə keçə bilər.

Əgər irintörədən mikroorqanizmlər vəzin toxumasına düşərsə, 3-4 gündən sonra seroz mastit inkişaf edir. O, temperaturun 38-39˚С-yə qədər qalxması və titrətmə ilə başlayır. Qadının ümumi vəziyyəti pisləşir, zəiflik, tərləmə, başağrısı əmələ gəlir. Süd vəzisində ağrı tədricən artır, südvermə və ya sağma zamanı çox güclü olur. Vəz özü böyüyür, üzərindəki dəri bir qədər qızarır. Əlləmə zamanı kiçik ağrılı bərkimələr təyin olunur. Qanda iltihab əlamətləri – leykositoz, eritrositlərin çökmə sürətinin 30 mm/saata qədər artması təyin olunur.

Əgər müalicə gecikərsə, 2-3 gündən sonra infiltrativ mastit inkişaf edir. Ümumi intoksikasiya əlamətləri güclənir – titrətmə və güclü tərləmə ilə müşayiət olunan hərarət qalxır. Qadın kəskin zəiflik və əzginlikdən, güclü başağrılarından şikayətlənir. Əlləmə zamanı süd vəzisində infiltrat – bərk toxumalı, sərhədləri aydın olmayan ağrılı sahə təyin olunur. O, gilənin ətrafında (subareolyar), vəzin dərinliyində (intramammar), dərinin altında (subdermal) və ya vəzlə döş qəfəsinin arasında (retromammar) yerləşə bilər.

Eyni zamanda böyümüş və ağrılı qoltuq limfa düyünlərini əlləmək olar, hansı ki, mikroorqanizmlərin limfa ilə yayılmasında baryer rolunu oynayır.

Xəstəliyin bu mərhələsi 5-10 gün davam edir. Bundan sonra infiltrat öz-özünə sovrulub gedə bilər, amma çox vaxt onun irinləməsi baş verir.

İrinli mastit

İrinli mastit yüksək temperaturla (39˚С və daha yuxarı) keçir. Yuxu pozulur, iştaha itir. Xəstəliyin yerli əlamətləri güclənir. İnfiltratın – bərkimənin müəyyən bir yerində flüktuasiya və ya yumşalma – irin ocağı əmələ gəlir. Süd vəzisinin zədələnmə dərəcəsindən asılı olaraq xəstəliyin bir neçə forması ayırd edilir.

Fleqmonoz mastitdə bədən temperaturu 40˚С-yə çatır. Süd vəzisinin ölçüləri çox böyüyür, onun üzərində dəri parlaq, qızarmış və ödemli olur. Qoltuq limfa düyünləri böyüyür və ağrılı olur.

Qanqrenoz formada xəstənin ümumi vəziyyəti çox ağır olur. Yüksək temperatur nəbzin dəqiqədə 120-yə qədər qalxması və arterial təzyiqin azalması ilə müşayiət olunur. Kəskin damar çatmamazlığı – kollaps yarana bilər. Böyümüş süd vəzisinin üzərində dəri qızarıb, onda qovuqcuqlar və ölmüş toxuma hissələri – nekroz yaranır. Qanda güclü leykositoz, eritrositlərin çökmə sürətinin artması, leykositar formulun sola meylliyi, leykositlərin toksik dənəvərliyi təyin olunur. Sidikdə zülal əmələ gəlir.

Subklinik irinli mastit forması rast gəlinə bilər, hansı ki, simptomları çox da aydın olmur. Qeyd edək ki, mastitin xronik formasında da əlamətlər silinmiş olur.

Kəskin mastit ağır fəsadlar verə bilər:

• limfangiit və limfadenit (limfa damarlarının və düyünlərinin iltihabı);
• süd fistulu (adətən irin özü boşalanda və bəzən cərrahi əməliyyatdan sonra yaranır, özü bağlana bilər, lakin uzun müddət çəkir);
• sepsis (mikrobların qana düşərək uzaq orqanları zədələməsi).

Mastitin xüsusi formaları

Süd vəzlərinin iltihabının bəzi növlərinin öz xüsusiyyətləri var. Bu formalar nadir rast gəlinir, ona görə də pis diaqnostika olunur.

Qeyri-laktasion mastit

Laktasiya olmayan dövrdə süd vəzlərinin iltihabının səbəbləri orqanizmdə gedən ümumi dəyişikliklərdi:

• cinsi yetişmə və ya menopauza dövründə hormonal yenidənqurma;
• immunodefisit vəziyyətlər, şəkərli diabet, xroniki infeksiyalar, bədxassəli şişlər;
• yatrogen mastit – süd vəzlərində aparılan əməliyyatlardan (məsələn, plastik əməliyyatlardan) sonra.

Qeyri-laktasion mastitdə adətən süd vəzlərində bir qədər bərkimə və ağrı təyin olunur, limfa düyünləri böyüyür. Əgər proses irinli formaya keçərsə – bədən temperaturu yüksəlir, ağrı güclənir, ümumi vəziyyət pisləşir. Formalaşmış irinlik dəri səthinə və ya kanala açılaraq uzun müddət sağalmayan fistul yarada bilər.

Bu cür mastitin də müalicəsi, laktasion mastit kimidir.

Yenidoğulmuşların mastiti

Yenidoğulmuş körpələrdə cinsi kriz – süd vəzlərin bərkiməsi baş verə bilər. Əgər bu dövrdə vəz toxumasına xəstəliktörədən mikroblar düşərsə, iltihab yaranar. Çox vaxt stafilokokk uşağın süd vəzlərinə kontakt yolu ilə düşür, əsas da onun dərisində irinli proses (məsələn, piodermiya) və ya vəzin mexaniki qıcıqlanması olarsa.

Xəstəliyin başlanğıcında vəzin birtərəfli böyüməsi baş verir. Dəri örtüyü əvvəlcə dəyişməmiş olur, sonra isə qızarır, ağrı əmələ gəlir. Tezliklə qızartı artır. Əgər vəz toxuması irinləyərsə – flüktuasiya təyin olunur. Uşaq pis yeyir, narahat olur, dayanmadan ağlayır, temperaturu qalxır. Çox vaxt irinli proses döş qəfəsinə yayılaraq onun fleqmonasına səbəb olur.

Xəstəliyin müalicəsi stasionarda aparılmalıdır. Antibiotiklər, dezintoksikasion müalicə təyin olunur. Infiltrasiya zamanı yerli müalicə və fizioterapiya tətbiq olunur. İrinliklərin əmələ gəlməsi cərrahi əməliyyata göstərişdir.

Vaxtında müalicə yenidoğulmuşlarda mastitin proqnozunu yaxşılaşdırır. Yox, əgər qızda vəzin çox hissəsi dağılmış olarsa, gələcəkdə onda döşün formalaşması və laktasiya ilə bağlı problemlər yarana bilər.

Belə vəziyyətin profilaktikasına uşağın dərisinə yaxşı qulluq aiddir. Cinsi kriz zamanı onun süd vəzlərini mexaniki qıcıqlardan qorumaq lazımdır. Çox bərkidikdə onları steril quru tənzif ilə örtmək olar.

Diaqnostika

Əgər iltihab əlamətləri nəzərə çarpandırsa, mastitin diaqnostikası elə də çətinlik törətmir. Xəstənin şikayətləri qiymətləndirilir, iltihabın südvermə ilə əlaqəsi aydınlaşdırılır, yanaşı gedən patologiyalar öyrənilir, süd vəzlərinə baxış və palpasiya aparılır.

Qanın analizində leykositlərin sayının və eritrositlərin çökmə sürətinin artması təyin edilir. Ağır hallarda anemiya yaranır, sidikdə zülal əmələ gəlir.

Südün və sepsis olduqda qanın bakterioloji analizi mühüm məlumatlar verə bilər.

Prosesi dinamikada qiymətləndirmək üçün süd vəzlərinin ultrasəs müayinəsi istifadə edilir.

Lakin diaqnostik çətinliklər də ola bilər. Əgər pasientdə flüktuasiya və qızartı yoxdursa, onda irinli mastitin olması bilinmir və xəstəlik konservativ müalicə olunur. Əksər hallarda bu antibiotiklərlə özünümüalicə ilə əlaqədardı. Pasient klinik mənzərəni pozur, həkim isə artıq dəyişilmiş gedişi görür.

Xəstəliyin silinmiş forması normal və ya az qalxmış temperaturla, ödem və qızartının olmaması ilə xarakterizə olunur. Lakin vəz uzun müddət ağrılı qalır və palpasiya zamanı infiltrat təyin olunur. Bu halda diaqnostikaya irinli ocağın punksiyası kömək edə bilər.

Müalicə

Mastit zamanı nə etməli?

Təcili şəkildə cərraha müraciət etmək lazımdır. Terapiyanı mümkün qədər tez başlamaq lazımdır ki, qanqrenoz forma inkişaf etməsin.

Mastit zamanı süd vermək olarmı?

Yüngül hallarda uşağa südverməni davam etdirmək olar. Lakin irinli mastitdə onu dayandırmaq lazımdır, çünki bu zaman uşağın orqanizminə həm mikroblar, həm də antibiotik və digər dərman preparatları düşə bilər.

Mastiti necə müalicə etməli?

Bu məqsədlə konservativ və operativ müalicə üsulları istifadə edilir.

Pasientin kafi vəziyyətində, temperatur 37,5˚С-dən çox olmazsa, xəstəlik 3 gündən çox davam etməzsə, infiltrat vəzin yalnız bir kvadrantında olarsa və hiperemiya olmazsa – konservativ müalicə təyin olunur. Əgər, o, iki-üç gün ərzində effekt verməzsə – əməliyyat lazım gəlir.

Terapiya stasionarda aparılır. Ev şəraitində mastitin yalnız yüngül formaları müalicə oluna bilər. Müalicə sxeminə aşağıdakı istiqamətlər daxildir:

1. Hər 3 saatdan bir südün sağılması, əvvəlcə sağlam döşdən, sonra xəstədən.
2. Üç gün ərzində süd sağımından yarım saat qabaq əzələdaxili No-şpa yeridilməli.
3. Dözülməz ağrılar olarsa, antibiotik əlavə etməklə retromammar Novokain blokadası aparılmalıdır.
4. Geniş spektrli və əzələdaxili yeridilən antibiotiklərlə (penisillinlər, aminoqlikozidlər, sefalosporinlər) müalicə.
5. Desensibilizasiyaedici terapiya, C və B qrup vitaminlərinin təyini.
6. Sutkada bir dəfə vəzin üstünə spirt kompresi qoymalı.
7. Yerli iltihab əlamətlərini götürən "Traumel C" məlhəminin istifadəsi.
8. Vəziyyət yaxşılaşdıqdan sonra YT-cərəyan və ya ultrasəs fizioterapiyası təyin edilir.

Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, soyuq və ya qızdırıcı vasitələr (həmçinin el arasında məşhur olan – kamfora yağı) kəskin mastitin konservativ müalicəsində istifadə edilməməlidir. Bu üsullar irinli prosesin gedişini maskalaya bilər və ya əksinə, onun yayılmasını tezləşdirər.

Bədənin yüksək temperaturunda və vəz toxumasında infiltrat olduqda – cərrahi müalicə tələb olunur. Ağır laktostaz olarsa, hansı ki, oxşar əlamətlərlə müşayiət olunur, vəzləri süddən azad etmək lazımdır. Bundan ötrü əvvəlcə No-şpa və Oksitosin yeridilir, sonra qadın südü sağır. Əgər qızdırma və infiltrasiya laktostazla əlaqədar yaranmış olarsa, sağdıqdan sonra ağrı keçir, infiltrat təyin olunmur, bədən temperaturu düşür. Irinli mastit olarsa, tam sağdıqdan sonra vəz toxumasında infiltrat qalır, temperatur düşmür, əhval yaxşılaşmır. Bu zaman cərrahi müalicə təyin olunur.

Mastit zamanı əməliyyatlar

Əməliyyat ümumi anesteziya altında aparılır. Kəsiyin yerini seçərkən iltihab ocağının yerləşməsi və dərinliyini nəzərə alırlar. İrinlik areolanın altında və ya vəzin mərkəzində yerləşərsə, areolanın kənarı ilə yarımoval kəsik aparılır. Digər hallarda bayır-yan və ya süd vəzin altındakı büküşlə kəsik aparılır. Radiar kətsiklər hazırda tətbiq olunmur, belə ki, onlardan sonra paltarın altında gizlədilməsi çətin olan, kobud çapıqlar qalır.

Əməliyyat vaxtı cərrah süd vəzin bütün irinli-nekrotik toxumalarını kəsib xaric edir. Yaranmış boşluğu antiseptik məhlullarla işlənilir, əməliyyatdan sonrakı dövrdə yaranı antibiotik və antiseptiklərlə yumaq üçün yarada drenaj-irriqasiya sistemi quraşdırılır. Yaraya yaxınlaşdırıcı tikişlər qoyulur. Bu, qapalı boşluq yaratmağa imkan verir, hansı ki, tədricən içəridən qranulyasion toxuma ilə dolur. Nəticədə süd vəzin həcmi və forması saxlanılır.

Bəzi hallarda belə əməliyyat aparmaq mümkün olmur, məsələn, anaerob mikroflorada və ya böyük dəri defektində.

Əməliyyatdan sonra yara boşluğu çoxlu miqdarda xlorheksidinin suda məhlulu ilə yaxşı yuyulur. Təxminən beşinci gün, yarada iltihab əlamətləri və irin olmazsa, həcmi balacalaşarsa – yumanı dayandırırlar. Tikişləri əməliyyatdan 8-9 gün sonra sökürlər.

Əməliyyatdan sonrakı dövrdə konservativ terapiya aparılır – antibiotiklər, desensibilizasiyaedici preparatlar, vitaminlər təyin olunur.

Profilaktika

Yeni doğmuş qadınlar üçün mastitin profilaktikası vacibdir. Həkimin məsləhətlərinə əməl etmək, süd durğunluğu və mastitdən qorunmağa kömək edər.

Qadın döşlə qidalandırma qaydalarını bilməlidir:

• uşağı yedizdirərkən növbə ilə hər iki döşə bərabər qoymalıdır;
• yedizdirməzdən qabaq əlləri və areolaları yumalıdır;
• uşağı yatmağa qoymayaraq, 20 dəqiqədən çox yedizdirməməlidir;
• yedizdirdikdən sonra qalan südü sağmalıdır.

Gilələrdə çatın əmələ gəlməsinin qarşısını almaq qaydaları:

• areola və giləni əvvəl isti, sonra isə soyuq su ilə sabunsuz yumalı;
• periodik olaraq gilələri dəsmalla silməli;
• büstqalter və süd hopduran bezləri requlyar dəyişməli.

Laktostaz yarandıqda aşağıdakı məsləhətlər kömək edir:

• yedizdirməzdən qabaq döşlərə isti kompres qoyun və ya masaj edin;
• uşağı gərgin döşlə sağlama nisbətən iki dəfə çox yedizdirin;
• yedizdirdikdən sonra döşə soyuq kompres qoyun;
• çoxlu maye qəbul edin;
• ana südüylə qidalandırma ilə bağlı məsləhət almaq üçün həkimə müraciət edin.

Əgər iki sutka ərzində laktostazla bacara bilməsəniz – təcili həkimə müraciət etməlisiniz, çünki, mastitin inkişaf riski yüksəkdir.