Qadınlarda ən təhlükəli xəstəlik – bədxassəli şişdir. Onun profilaktikası iki istiqamətdə aparılır: erkən diaqnostika və şişönü xəstəliklərin vaxtında aşkar edilib müalicəsi.

Süd vəzlərinin ən çox yayılmış şişönü xəstəliyi – onun displaziyası və ya mastopatiyadır. Müasir ədəbiyyatda başqa terminlərə də rast gəlmək olur, məsələn, "fibroz-kistoz xəstəlik".

Fibroz-kistoz mastopatiya nədir?

Mastopatiya vəz toxumasında gedən proliferasiya (çoxalma, yayılma) və reqressiya proseslərinin toplusudur. Bu zaman vəz toxumasını əmələ gətirən epitellə, onları əhatə birləşdirici toxuma arasındakı balans pozulur.

Proliferasiya – hüceyrələrin çoxalmasına deyilir. Aşağı proliferasiya dərəcəsində mastopatiya nadir hallarda (təxminən 1000 xəstədən 9-unda) bədxassəli şişə çevrilir. Əgər proliferasiya dərəcəsi orta dərəcədə olarsa, bədləşmə riski 2%-ə qədər qalxır. Bu mənada ən təhlükəli forma yüksək proliferasiya dərəcəsidir, belə pasientlərin üçdə birində xərçəng inkişaf edir.

Mikroskopik müayinədə süd vəzi xərçəngi olan xəstələrin yarısında eyni zamanda mastopatiya aşkarlanır.

Mastopatiyanın səbəbi – qadın orqanizmində hormonal requlyasiyanın pozulmasıdır. Süd vəzləri aşağıda sadalanan bir sıra hormonların təsiri altında inkişaf edib fəaliyyət göstərir:

• hipotalamusda istehsal olunan və hipofizi aktivləşdirən rilizinq-faktorlar;
• hipofizdə əmələ gələn və cinsiyyət orqanlarına və süd vəzlərinə təsir edən qonadotrop hormonlar (FSH və LH);
• prolaktin (südvermə dövründə daha aktiv olur);
• xorionik qonadotropin – XQ (süd vəzlərinə hamiləlik vaxtı təsir edir);
• hipofizdə istehsal olunan tireotrop hormon – TSH;
• androgenlər, estrogenlər, progestron;
• qlükokortikosteroidlər;
• insulin.

Yuxarıda sadalanan amillərdən hər-hansı birinin normadan kənara çıxması mastopatiyanın inkişaf etməsinə şərait yaradır. Onun səbəbi çox müxtəlif ola bilər — genetik mutasiyalardan tutmuş dərman qəbuluna qədər. Beləliklə, mastopatiya orqanizmdə hormonal disbalans törədən çox müxtəlif təsirlərdən inkişaf edə bilər. Lakin ən əsas amil – estrogen-progesteron nisbətinin dəyişməsidir.

Estrogenlərin arasında süd vəzlərinə ən çox təsir edəni estradioldur. Süd vəzi toxumalarında onun miqdarı qandan bir neçə dəfə çoxdur. Estradiolun süd vəzisinə təsirləri aşağıdakılardı:

• axacaqların epitel toxumasının bölünmə və çoxalmasını stimulyasiya edir;
• vəz paycıqlarının özlərini formalaşdırır;
• vəz toxumalarında qan təchizatını artır;
• birləşdirici toxumada suyun miqdarını artırır.

Süd vəzlərində progesteronun da miqdarı çoxdur. Onun süd vəzisinə təsirləri aşağıdakılardı:

• epitel hüceyrələrinin bölünməsini ləngidir;
• xırda damarların keçiriciliyini azaldaraq birləşdirici toxumanın ödemləşməsinin qarşısını alır.

Progesteronun çatmamazlığı vəzin birləşdirici toxumasının ödemləşməsinə səbəb olur. Estradiolun səviyyəsinin yuxarı olması epitel hüceyrələrinin bölünməsini artırır, hansı ki, öz növbəsində kistaların yaranmasına gətirir.

Əlavə patogenetik mexanizm hiperprolaktinemiyadır. O, aybaşı tsiklinin ikinci fazasında süd vəzlərinin bərkiməsinə gətirir.

Hormonal disbalansın əsas səbəbləri;

• stres, ailə həyatından narazılıq, işdə və məişətdə konfliktlər;
• reproduktiv amillər – hamiləliklərin, doğuşların, düşüklərin sayı, laktasiya müddəti və s.;
• cinsiyyət sisteminin iltihabi xəstəlikləri;
• endokrin orqanların, məsələn, qalxanvari vəzin fəaliyyətinin pozulması;
• qaraciyər və öd kisəsinin patologiyaları;
• irsi meyl.

Kliniki mənzərə

Xəstəlik aşağıdakı kliniki formalarda keçə bilər:

• diffuz;
• diffuz-düyünlü;
• fibroz-kistoz;
• düyünlü.

Adətən onlar bir-birini əvəz edir.

Fibroz-kistoz mastopatiya əsasən yeniyetmə və cavan qadınlarda olur. O, zəif kliniki əlamətlərlə özünü göstərir. Pasientlər əsasən süd vəzlərinin yuxarı-bayır kvadrantında yüngül ağrılardan şikayətlənir.

Orta yaşlarda kiçik kistoz qovuqcuqlar üstünlük təşkil edir. Bu forma tsiklin ikinci yarısı güclənən ağrılar və süd vəzlərinin böyüməsilə xarakterizə olunur.

Düyünlü fibroz-kistoz mastopatiya və iri kistalar adətən orta və böyük yaşlı qadınlarda müşahidə olunur.

Süd vəzlərində olan ağrılar barəsində "Mastalgiya nədir və ya döş ağrıdıqda nə etməli?" adlı məqaləmizdən daha ətraflı məlumat ala bilərsiniz.

Mastopatiyanın diaqnostikası

Fibroz-kistoz mastopatiyanın diaqnostikası baxışa, vəzin əllənməsinə, əlavə müayinə metodlarına əsaslanır. Süd vəzlərinin ultrasəs müayinəsi – USM və mammoqrafiya aparılır. Kista və ya bərkimə aşkar olunarsa törəmə punksiya deilir və alınmış material histoloji müayinədən keçirilir. Vəzin xərçəngini istisna etmək üçün nəticə diqqətlə incələnir.

Süd vəzlərinin palpasiyası menstruasiya bitdikdən sonra daha informativdir. Tsiklin ikinci fazasında müayinə vəzlərdə gedən fizioloji proseslərlə əlaqədar az informativ ola bilər.

Əvvəlcə şikayətlər toplanır, anamnez və simptomlar dəqiqləşdirilir. Sonra pasient qurşaqdan yuxarı soyunur və işığa doğru çevrilir. Mammoloq vəzlərə baxır, onların simmetrikliyini, dərisinin dəyişməsini və digər əlamətləri qiymətləndirir. Pasientə əllərini qaldırmaq təklif olunur və təkrar baxış aparılır.

Pasientin ayaqüstü və uzanıqlı vəziyyətində vəzlər əllənir. Sonra qoltuq, körpücüküstü və körpücükaltı limfa düyünləri qiymətləndirilir.

Patoloji dəyişikliklər aşkar edildikdə əlavə müayinələr təyin olunur. 40 yaşından aşağı qadınlara adətən USM aparılır. 40 yaşından yuxarı qadınlar ildə bir dəfə skrininq məqsədilə mammoqrafiyadan keçməlidir. Bu müayinə üsulu eyni zamanda mastopatiyanın diaqnostikası məqsədilə də tətbiq edilir.

Mammoqrafiya – ön və yan proyeksiyalarda çəkilən kontrastsız rentgenoloji müayinə üsuludur. O, fibroz-kistoz mastopatiyanın diaqnostikasında geniş istifadə edilir. Məsələn, mammoqrafiya ilə hələ əllə əllənməyən 1 cm-ə qədər törəmələri aşkar etmək mümkündür. Mammoqrafiya hamiləlik və südvermə dövrlərində olmaz. Bəzi qadınlarda vəz toxumasının sıxlığının yüksək olması səbəbindən, o, az informativdir.

Süd vəzlərinin USM-i – təhlükəsiz müayinədir, onun şüa yükü demək olar ki, yoxdur. Müayinəni bir neçə dəfə təkrarlamaq olar. USM 35 yaşına qədər qadınlarda daha informativdir. Bundan başqa, o, kiçik ölçülü kistoz törəmələri belə aşkar etməyə imkan verir. USM kistanın daxili qişasını görməyə və onu vəzin xoşxassəli şişlərindən fərqləndirməyə kömək edir. USM vəzdə gedən diffuz dəyişikliklərdə daha etibarlı müayinədir. Lakin toxumaların piylənməsi zamanı informativliyi azalır, hansı ki, 40-45 yaşdan yuxarı qadınlarda müşahidə olunur.

Əgər mammoqrafiya və ya USM-də şübhəli törəmə aşkar edilərsə, onu xüsusi hazırlanmış nazik iynə ilə punksiya edirlər. Götürülmüş material mikroskopun altında tədqiq olunur. Əgər müayinə zamanı displaziya və ya aplaziya (xərçəngönü və ya xərçəng) tapılarsa — qadına cərrahi müalicə təyin olunur.

Fibroz-kistoz mastopatiyanın müalicəsi

Pəhriz

Fibroz-kistoz mastopatiya zamanı metilksantinlərlə zəngin qidalar istisna edilməlidir. Bu maddələr çayda, kofedə, kola və şokoladda çoxlu miqdarda olur. Onlar fibroz toxumanın əmələ gəlməsini və kistoz boşluqlarda maye toplanmasını stimulyasiya edir. Bu məhsulların istifadəsinin azaldılması pasientlərin əksəriyyətində süd vəzlərində ağrı və bərkiməni azaldır. Lakin metilksantinlərə həssaslıq fərdi qaydada dəyişir, bəzilərində psixoloji və fiziki gərginlik daha çox əhəmiyyət daşıyır.

Süd vəzlərinin dishormonal xəstəlikləri, həmçinin mastopatiya və xərçəng, bağırsaq disbakteriozu fonunda da inkişaf edir. Bu səbəbdən xəstələr qidalarına bitki lifləri və süd turşusu məhsulları əlavə etməlidir.

Gündə ən 1,5 l maye içilməsi vacibdir. O, həm bağırsaq fəaliyyətini bərpa edir, həm də estrogenlərin artığını orqanizmdən çıxarır.

Estrogenlər qaraciyərdə neytrallaşır. Mastopatiyası olan pasientlər bu orqanı zədələyən bütün təsirlərdən, ilk növbədə alkoqoldan, həddən artıq yağlı və qızartmalı qidalardan uzaq olmalıdır.

Büstqalter seçimi

Pəhrizdən başqa xəstənin vəziyyətini düzgün seçilmiş büstqalter yaxşılaşdırır. Vəzin sallanması ağrını artırır və xəstəliyin proqressivləşməsinə səbəb ola bilər.

Cərrahi müalicə

Fibroz-kistoz mastopatiyanın müalicəsi xəstəliyin formasından asılıdır.

Düyünlü formalı xəstələr onkoloqda müşahidə və müalicə olunur. Onlar, əsas da yüksək proliferasiyalı formalar dərhal əməliyyat olunur. Vəzin sektoral rezeksiyası aparılır – bir hissəsi düyünlə birlikdə çıxarılır. Çıxarılımış toxuma mikroskop altında təcili müayinə olunur və əgər xərçəng hüceyrələri aşkar olunursa – əməliyyatın həcmi artırılır, yəni, süd vəzisi tamamilə xaric edilir. Xəstəliyin səbəbini aradan qaldırmaq üçün, hətta əməliyyatdan sonra da uzun müddət dərman müalicəsi aparılmalıdır.

Əgər vəzdə kista aşkar edilərsə punksiya edilir və alınmış material histoloji müayinəyə göndərilir. Əgər həkimin ixtiyarında kistanın daxili qişasını görməyə imkan verən müasir ultrasəs skaneri olarsa — pnevmosistoqrafiya aparılmır. Əgər belə imkan yoxdursa, iynə ilə kistanın boşluğuna hava vurub rentgenoqrafiya ilə onun daxili səthini qiymətləndirmək olar. Əgər kistanın divarı hamardırsa, heç bir çıxıntısı yoxdursa — 6 ay ərzində konservativ müalicə aparılır, sonra müayinə təkrarlanır.

Əgər altı ay ərzində kistanın divarları yatarsa və boşluğu bağlanarsa, dərman müalicəsi davam etdirilir. Kistanın boşluğu maye ilə yenə dolarsa, orqanın sektoral rezeksiyası və təcili histoloji müayinə aparılır.

Əgər pnevmosistoqrammada və ya USM-də kistanın divarında çıxıntı və ya nahamarlıq aşkarlanarsa, altı ay gözləmirlər, dərhal əməliyyat edib sonra medikamentoz müalicə təyin edirlər.

Kistaların sayı çox olarsa əməliyyatın həcmi dərialtı mastektomiyaya qədər genişləndirilə bilər. Adətən belə əməliyyatdan sonra qadının döşünə forma vermək üçün implant qoyulur.

Mastopatiyanın dərman müalicəsi

Belə müalicənin əsas məqsədi – hormonal statusun bərpasıdır. İlk növbədə cinsiyyət sisteminin, qaraciyər və öd yollarının xəstəlikləri müalicə olunur, qalxanvari vəzin fəaliyyəti korreksiya edilir.

Fibroz-kistoz mastopatiyanın inkişafında sosial-məişət və psixoloji amillərin əhəmiyyəti böyükdür. Ona görə də bütün gücü sinir sisteminin fəaliyyətinin normallaşdırılmasına yönəltmək lazımdır. Sedativ vasitələrin (Persen, valerian, gündüz trankvilizatorları) və A, B, E, C, P vitaminlərinin, nikotin turşusunun uzun müddətli təyini göstərişdir. A vitamini estrogenlərin antaqonisti kimi təsir edərək hüceyrələrin proliferasiyasını azaldır. E vitamini progestronun təsirini gücləndirir. B6 prolaktinin konsentrasiyasını azaldır, P və C ödemi azaldır və mikrosirkulyasiyanı yaxşılaşdırır.

Bundan başqa stimulyasiyaedici vasitələr təyin olunur. Sedativlər, vitaminlər və stimulyatorlar 4 aylıq kursla qəbul olunur, sonra iki aylıq fasilə verilir və kurs təkrarlanır. Belə terapiyanın ümumi davam müddəti 2 ildən az olmur.

Qalxanvari vəzi normal işləyən pasientlərdə yodun mikrodozlarda təyini (Yodomarin) mümkündür, çünki, bu mikroelement qadın cinsi hormonların sintezini normallaşdırır.

Qaraciyər xəstəliklərində hepatoprotektorlar (Xofitol, Essensiale) təyin edilir. Onlar antioksidant aktivliyə malikdir, qaraciyər hüceyrələrini bərpa edir, yağ mübadiləsini yaxşılaşdırır, xəstənin əhvalına müsbət təsir göstərir.

Tsiklin ikinci yarısında, menstruasiya başlamazdan qabaq pasientlərin əksəriyyətində süd vəzlərinin bərkiməsi qeyd olunur. Bu əlamət progesteronun defisiti və ya prolaktinin artıqlığı ilə əlaqədardır, hansı ki, birləşdirici toxumada ödem verir. Ödemin qarşısını almaq üçün növbəti menstruasiya başlamazdan bir həftə əvvəl mərcangilə (brusnika) yarpağı dəmləməsi, böyrək qarışığı içilməli və ya həkimin təyini ilə dərmanlar – Furosemid, Hidroxlortiazid qəbul edilməlidir. Sidikqovucu preparatlar menstruasiya başlayana qədər qəbul edilməlidir.

Nəzərə alsaq ki, fibroz-kistoz mastopatiya progesteron defisiti nəticəsində yaranır, hormonal terapiya məsləhət görülür. Əksər hallarda hormonların sistem tətbiqi əksgöstərişdir. Belə olduqda köməyə yerli təsir göstərən vasitə – Projestojel gəlir. O, Fransada istehsal olunur, gel şəklində buraxılır və tərkibində progesteron saxlayır.

Projestojelin üstünlüyü – onun yalnız vəz toxumasında toplanmasıdır. Ümumi qandövranına preparatın 10%-dən az bir hissəsi düşür. Progsteronun qanda konsentrasiyasına təsir etmədiyindən heç bir yanaşı effekt yaratmır.

Projestojel süd vəzi ağrılarında gözəl ağrıkəsici effekt verir. Onu 4 ay ərzində hər iki süd vəzisinə 2,5 qram olmaqla hər gün və ya tsiklin ikinci yarısında çəkmək məsləhət görülür. Bu zaman 2 cm-ə qədər olan kiçik kistalar öz-özünə sovrulub gedə bilər. Əgər kistaların möhtəviyyatı əvvəlcədən punksiya ilə çıxarılmışsa, Prostojelin təsiri nəticəsində residiv ehtimalı azalır.

Əgər progesteronun yerli tətbiqi effektsiz olarsa, o, implant fomasında və ya daxilə qəbul üçün təyin edilə bilər.

Depo-Prover preparatının tərkibində progesteron var, 3 ayda bir dəfə əzələdaxili yeridilir. O, mastopatiyanın diffuz formalarını effektiv müalicə edir. Lakin dərman menstruasiyanın tam kəsilməsinə və ya qeyri-requlyar uşaqlıq qanaxmasına səbəb ola bilər. Progesteron tərkibli implantlar, məsələn, Norplant da uzun təsir müddətinə malikdir. Onun hamiləlikdən qoruma effekti də var.

Tərkibində levonorgestrel gestageni olan uşaqlıqdaxili Mirena spiralı mastopatiyanın müalicəsində istifadə olunmur. Onun ifraz etdiyi hormon yalnız uşaqlıqda işləyir, qana sovrulmadığından süd vəzlərinə heç bir təsir göstərmir.

Qadınların əksəriyyətinə progesteron tablet şəklində məsləhət görülə bilər, məsələn, Düfaston və ya Utrojestan. Bu preparatların yanaşı təsirləri azdır, androgen effektləri yoxdur. Aldosteron mübadiləsinə təsir edərək, gestagenlər yüngül sidikqovucu effekt verir, ayaqlarda ödemi, süd vzlərində bərkiməni və predmenstrual sindromun digər əlamətlərinin qarşısını alır. Qaraciyər xəstəliklərində Utrojestanı vaginal şamlar şəklində istifadə etmək olar. Mastopatiyanın endometrioz, uşaqlıq mioması, endometriumun hiperplaziyası ilə eyni vaxtda rast gəlinməsi zamanı gestagenlər yaxşı müalicəvi effektə malikdir.

Əlavə olaraq kombinəolunmuş oral kontraseptivlər, Danazol, qonadotropin-rilizinq faktor, dofaminin aqonistləri istifadə edilə bilər. Bütün bu dərmanların fibroz-kistoz mastopatiyanın müalicəsində öz yeri var, özbaşına müalicə yolverilməzdir. Beləki, oral kontraseptivlər cavan qadınlara göstərişdir, əsas da qeyri-requlyar menstrual tsikldə. Qonadotropin-rilizinq faktorun aqonistləri əksinə, yaşlı qadınlarda tətbiq olunur, çünki onlar süni menopauza və süd vəzlərində reqres yaradır. Dofaminin aqonistləri prolaktin artıq olduqda istifadə edilir.

Mastopatiyanın ev şəraitində müalicəsi

O, dərman müalicəsinə əlavə olaraq aparılır. Adətən mastopatiyanın simptomlarını yüngülləşdirməkdən ötrü büstqalterin kasasına təzə kələm yarpağı qoymaq məsləhət görülür. Bəzi reseptlərdə kələm yarpağına kərə yağı sürtüb duz səpmək tövsiyyə olunur.

Çuğunduru sürtkəçdən keçirərək balla qarışdırıb gecə səhərə qədər süd vəzlərinə kompres qoymaq olar. Allergiya və qıcıqlanmadan qorunmaq üçün kompresi əvvəl gündüz vaxtı bir neçə saatlığa qoymaq məsləhətdir. Problem olmazsa, kompres bütün gecəni qoyulur.

Kompres üçün kərə yağı və sarımsaq, bal və limon, əzilmiş balqabaq istifadə edilə bilər. Prosedurları yaxşı olar ki, bir aydan az olmayaraq hər gün aparasan.

Fibroz-kistoz mastopatiyada dərman bitkiləri – nanə, pişikotu (valerian), kalendula, yarpız dəmləmələri xeyirli ola bilər.

Geniş yayılmış vasitələrdən biri qozun içərisindəki pərdənin spirtli məhluludur. O, bir həftə ərzində hazırlanır: 20-30 qozun pərdəsini şüşə bankaya qoyub üzərinə tibbi spirt və ya araq əlavə edirlər. Alınmış məhlulu 7 gün ərzində bir çay qaşığından gündə 3 dəfə içməyə başlayırlar.

Xülasə

Süd vəzlərində ağrı və bərkimə olduqda özünümüalicə qəti qadağandır, əvvəlcə həkimə müraciət etmək lazımdır. Yalnız bu üsulla şişin gecikmiş mərhələsi və ağır əməliyyatdan qorunmaq olar.