Ultrasəs müayinəsi və mammoqrafiya — süd vəzlərinin hamıya yaxşı bəlli olan müayinə üsullarıdır. Xoşxassəli xəstəliklər qadınların 30-80%-ində qeydə alınır. Onların arasında mastopatiya 30 yaşına qədər qadınların 25%-ində, 40 yaşdan yuxarı qadınların isə — 60%-ində rast gəlinir.

Mastopatiya hormonal disfunksiya nəticəsində yaranır və şişönü xəstəliklərə aid edilmir. Amma süd vəzi xərçəngi diffuz mastopatiya fonunda 3-5 dəfə, düyünlü mastopatiya fonunda isə – 30-40 dəfə çox rast gəlinir. Həm də, cavan qadınlarda bu lokalizasiyalı bədxassəli şişlər son vaxtlar xeyli artıb.

Mammoqrafiyanın ümumi qaydaları və xüsusiyyətləri

Süd vəzlərində patoloji dəyişiklikləri aşkar etmək üçün bir neçə müayinə üsulu var:

1. Rentgenoloji mammoqrafiya və ya sadəcə mammoqrafiya.
2. Kompyüter tomoqrafiyası – KT.
3. Rəqəmsal mammoqrafiya.
4. Ultrasəs müayinəsi – USM.
5. Maqnit-rezonans tomoqrafiya – MRT.

Mammoqrafiya — süd vəzlərini tədqiq etmək üçün əsas, asan, sərfəli və kontrast istifadə edilməyən rentgenoloji müayinə üsuludur. O, patoloji dəyişikliklərə 75-95% halda diaqnoz qoymağa imkan verir.

Mammoqrafiyanı neçə yaşdan sonra aparmaq olar?

Mammoqrafiya, profilaktik məqsədlə 40 yaşından yuxarı bütün qadınlara məsləhət görülür, diaqnostik məqsədlə isə – tələbata görə, yəni, istənilən yaşda aparıla bilər.

Müayinə mammoqraf cihazı ilə həyata keçirilir. Pasientə müəyyən vəziyyət verirlər, süd vəzisini isə mammoqrafın stoluna qoyub xüsusi kompression lövhə ilə sıxırlar ki, şəkil keyfiyyətli alınsın.

Mammoqrafiyaya xüsusi hazırlıq tələb olunmur. Əsas tələb odur ki, süd vəzləri və qoltuq nahiyələrinin dərisində pudra, ətir, talk, məlhəm, gel, krem, lason, dezodorant qalıqları qalmasın. Bundan əlavə, rentgenoloqu implantların olması və ya keçmişdə süd vəzilərində aparılmış əməliyyatlar barədə xəbərdar etmək lazımdır.

Mammoqrafiyanı tsiklin neçənci günü aparmaq lazımdır?

Mammoqrafiyanı menstrual tsiklin 5-ci günündən 10-12-ci gününə qədər aparırlar ki, vəz toxuması ödemsiz və ağrısız olsun. Menstruasiya olmadıqda (məsələn, menopauzada) müayinəni istənilən gün aparmaq olar.

Belə mürəkkəb olmayan şərtlərə əməl etmək ondan ötrü lazımdır ki, rentgenoloji şəkildə artefaktlar olmasın, çünki, patoloji dəyişikliklər kimi qiymətlənidirilə bilər. Məsələn, toxumaların ödemi şəklin aydınlığını azaldır, kosmetik vasitələrin qalığı isə – xırda kalsinatlar kimi qiymətlədirilə bilər, hansı ki, erkən mərhələlərdə xərçəngin əsas əlamətlərindən biridir.

Mammoqrafiyaya göstərişlər

Mammoqrafiyaya göstərişləri iki qrupa ayırmaq olar:

1. Profilaktik məqsədlə.
2. Diaqnostik məqsədlə.

Profilaktik məqsədlə bir qayda olaraq düz və çəp proyeksiyalarda şəkillər çəkilir. Qeyd etmək lazımdır ki, əksər tibb müəssisələrində əsasən düz və yan çəkiliş aparılır, hansı ki, çəpə nisbətən daha az informativdir. Çəp proyeksiya təkcə vəzin özünü deyil, həm də qoltuq nahiyəsini əhatə edir. Profilaktik müayinənin məqsədləri aşağıdakılardı:

1. Patoloji dəyişikliklərin erkən aşkar olunması.
2. Süd vəzlərinə yaxın limfa düyünlərində, ağciyər və ya sümüklərdə metastatik şişlər aşkar edildikdə, birincili ocağın tapılması.
3. Pasientləri onları narahat edən bədxassəli şiş qorxusundan xilas etmək.

Diaqnostik müayinə də ön və çəp proyeksiyalarda çəkilə bilər, lakin, adətən vəzin patoloji dəyişilmiş sahəsini əhatə edir. Bundan ötrü xüsusi əyilmiş tubuslardan, əlavə proyeksiyalardan, şəklin böyüdülməsindən və s. istifadə edilir. Ona əksgöstəriş yoxdur, çünki, aşağıdakı hallarda aparılır:

1. Mastodiniya (ağrı hissi, ödem, bərkimə).
2. Düyünlü törəmə və gilədən ifrazatın olması.
3. Mastopatiya — onun tipini (düyünlü, diffuz və ya qarışıq) təyin etmək və müalicənin effektivliyinin yoxlanması.
4. Əvəzedici hormonal terapiyaya əksgöstərişlərin araşdırılması.
5. Törəmənin diferensial diaqnostikası.
6. Bədxassəli törəməyə şübhə olduqda və punksiya nöqtəsini təyin etmək.
7. Süd vəzi xərçəngində — şişin mərhələsinin təyini, mastektomiyadan sonra residivləri aşkar etmək üçün.
8. Ginekomastiyanın həqiqi və ya yalançı olmasını bilmək üçün.
9. Süd vəzlərində plastik əməliyyatlardan sonra yaranan fəsadlar.

Süd vəzlərini rentgenlə nə qədər şüalandırmaq olar?

Belə sual tez-tez yaranır və əsasən iki əsas səbəbdən:

• orqanizmə düşən summar şüa yükünə görə;
• rentgenin təsirindən xərçəngin əmələ gəlməsi ehtimalına görə.

Birinci bəndə görə onu demək olar ki, müasir rentgen aparatlarında qadın orqanizminə təsir edə biləcək qədər şüa dozası olmur.

Rentgen şüalarının bədxassəli şiş törətmə ehtimalını nəzərə alaraq mammoqrafiyanın neçə yaşdan sonra və hansı dövrülüklə aparılması haqqında məsləhətlər işlənib hazırlanmışdır. Beləki, 40 yaşından yuxarı qadınların profilaktik baxışı 2 ildə 1 dəfə, 50-dən sonra isə – ildə 1 dəfə keçməsi məsləhətdir.

Diqqət! Rentgenoloji mammoqrafiya hamiləlik və südvermə dövründə olmaz.

Diaqnostik müayinənin tezliyi isə tələbatdan asılıdır. Bu zaman şüa dozası daha azdır, çünki, yalnız kiçik bir hissə şüalandırılır.

Nəticənin çözülməsi

Hər bir pasientin rentgenoqramması öz fərdi xüsusiyyətləri ilə seçilir. Eyni zamanda onun çözülməsində subyektivizm inkar olunmur. Buna görə də, nəticənin düzgünlüyü rentgenoloqun təcrübəsindən və digər başqa şərtlərdən asılıdır.

Nəticənin qiymətləndirilməsində əsas diqqət bədxassəli şişin əsas və dolayı əlamətlərinə yetirilir.

Əsas rentgenoloji əlamətlər yuxarı yaşlı qadınlarda invalyutiv dəyişikliklər fonunda daha aydın təyin olunur. Bunlara şişin kölgəsi və kalsinatlar aiddir. Xərçəng kölgəsinin aşağıdakı xüsusiyyətləri var:

1. Qeyri-homogendir.
2. Kənarları nahamardır.
3. Kölgə fonunda şüaşəkilli atmalar görünür.
4. Adətən gilə ilə kölgə arasına «yol» görsənir.

Xərçəngin ən dəqiq əlaməti rentgenoqrammada 1 mm və ondan kiçik ölçülü kalsinatların olmasıdır. Kalsinatlar həm normada, həm də, mastopatiyada rast gəlinə bilər, lakin onların ölçüsü 3-5 mm-i keçir.

Dolayı əlamətlərə şişin üzərində dərinin qalınlaşması, daxilə dartılması, gilənin içəri batması, damarların artması və s. aiddir.

Mammoqrafiyanın növləri

Kompyüter tomoqrafiyası

KT və ya kompyüter tomoqrafiyası da rentgen şüalarına əsaslanır, qiymətləndirmə kriteriyaları da eynidir. Lakin, o, birincili törəmələrin diaqnostikasında əlavə rol oynayır. KT-nin keyfiyyəti adi rentgendən aşağıdır:

• dəqiqliyi aşağıdır;
• struktur vahidləri yaxşı seçilmir;
• mikrokalsinatların, atipik fibroz dəyişikliklərin aşkar olunması çətindir;
• toxumaların həddən artıq bərkiməsi zamanı informativliyi çox deyil.

Amma bəzi hallarda əsas diaqnostika üsulu ola bilər:

1. Əllənən düyün döş sümüyünün yanında və ya mammoqrafik müayinə üçün çətin yerdə olarsa.
2. Xərçəngin yayılmış formalarında, hansı ki, USM-də seçmək çətinlik törədir.
3. Azhərəkətli şişin yerli yayılma dərəcəsini təyin etmək üçün.
4. Şişin qonşu orqanlara yayılmasını öyrənmək lazım gəldikdə.

Qalan hallarda hətta ən keyfiyyətli KT aparatlarında alınan şəkildə şişi erkən mərhələlərdə təyin etmək demək olar ki mümkün olmur.

Rəqəmsal mammoqrafiya

Adi mammoqrafiyada şəklin keyfiyyəti şüanın dozasından asılıdır. Beləki, doza nə qədər az olarsa, şəklin keyfiyyəti də bir o qədər aşağı olar.

Müasir rəqəmsal sistemlərin klinik təcrübədə tətbiqi adi rentgenoqrafiyanın mənfi xüsusiyyətini kompensasiya etməyə imkan verir.

O, rentgen şüalarını rəqəmsal siqnala çevirən xüsusi çeviricilərin istifadəsinə əsaslanıb. Nəticədə həm şəklin keyfiyyəti yaxşılaşır, həm də eyni zamanda bir neçə proyeksiyada alına bilər, kontrastlıq və parlaqlığı dəyişmək mümkündür, müəyyən hissəni böyüdərək baxmaq olur və s.

Adi mammoqrafiya ilə müqayisədə rəqəmsalın aşağıdakı üstünlükləri var:

• yüksəkkeyfiyyətli şəkillər alınır;
• şəkillərdə çox kiçik dəyişiklikləri belə görmək olur;
• ekspozisiyanın səhvlərini korreksiya etmək imkanı var, hansı ki, təkrar şəkillər çəkməyə ehtiyac yaratmır;
• lentlərə və reaktivlərə ehtiyac olmur;
• rəqəmsal materialların elektron arxivini yaratmaq imkanı var.

Beləliklə, rəqəmsal mammoqrafiya daha keyfiyyətli və həssas şəkil almağa imkan verir. Rəqəmsal cihazları yerləşdirmək üçün otaqlara olan tələblər də ağır deyil. Lakin onun istifadəsi qiymətinin yüksək olması ilə məhdudlaşır.

Ultrasəs mammoqrafiyası

Mammoqrafiyanın yüksək effektivliyinə baxmayaraq, cavan qadınlarda, hansı ki, süd vəzləri bu və ya digər səbəbdən yüksək sıxlığı ilə seçilir, onun nəticələri düzgün olmaya bilər. Bu halda süd vəzlərinin USM-i aparılır.

Xərçəngin əsas ultrasəs əlamətlərinə — vəzin ön-arxa ölçüsünün çox olması, törəmənin kənarlarının aydın olmaması, qeyri-homogen strukturu, akustik kölgələr və müxtəlif ölçülü yüksək exogenli sahələr aiddir.

USM-in üstünlükləri:

1. Mammoqrafiyada aydın olmayan hallarda əlavə diaqnostika üsulu kimi istifadə olunur.
2. Sadə və təhlükəsiz olması, pasientə təsir etmədiyindən təkrarlana bilinməsi. Bu səbəbdən USM 40 yaşına qədər qız və qadınlarda, habelə, hamilə və südverən analarda əsas müayinə üsuludur. Bundan başqa, o, həm də müalicənin gedişinə nəzarət etmək üçün də əsas üsuldur.
3. Süd vəzlərinin sıxlığı yüksək olan qadınlarda törəmənin yaxşı görünməsi.
4. Bərk törəmələri boşluğu olanlardan (kistalar) 100% hallarda fərqləndirmək imkanı.
5. Süd vəzlərini kəskin iltihabi proseslərdə və travmalarda müayinə etmək imkanı.
6. Regionar limfa düyünlərinin müayinə edilmə imkanı və lazım gələrsə punksion biopsiya aparılması.
7. İmplant yeridildikdən və ya süd vəzlərində rekonstruktiv əməliyyatlardan sonra kontrol müayinə.

USM-in bu qədər üstünlüklərinə baxmayaraq, əksər həkimlər müalicə taktikasını seçərkən mammoqrafik müayinəyə istinad edir. Bu, onunla izah olunur ki, ultrasəs müayinəsinin nəticələrinin çözülməsi daha çox subyektivdir və toxumaların strukturundan, menstrual tsiklin fazasından, pasientin yaşından, bədən çəkisindən və yanaşı patologiyalardan asılıdır.

Bundan başqa, hələ də yüngül dəyişikliklərin normadan seçilməsi üçün kriteriyalar hazırlanmayıb. Bu səbəbdən eyni USM mənzərəsinin müxtəlif həkimlər tərəfdən fərqli qiymətləndirilməsi tez-tez rast gəlinir.

Hansı yaxşıdır, mammoqrafiya, yoxsa süd vəzlərinin USM-i?

Yuxarıda verilən bəzi statistik məlumatlar müasir müayinə üsullarının aktuallığını sübut edir. Qeyd edək ki, onlar bir-birini əvəz eləmir, əksinə tamamlayır. Onların geniş istifadəsi və təkmilləşdirilməsi həm xoşxassəli şişlərin vaxtında aşkar edilib müalicəsi, həm də xərçəngin erkən mərhələlərdə aşkarlanması üçün lazımdır.

MRT, yoxsa mammoqrafiya?

Çox vaxt mammoqrafiya və hətta KT lazımi müalicə taktikasının seçilməsinə imkan vermir.  USM çox kömək edə bilər, amma o da həmişə effektiv olmur. Belə hallarda maqnit-rezonans tomoqrafiya – MRT köməyə gəlir.

Üsulun məğzi ondan ibarətdir ki, müayinə olunan süd vəzi xüsusi elektromaqnit sahəsi olan kameraya yerləşdirilir. Aparat maqnit sahəsinin təsiri altında müayinə olunan toxumalarda atom nüvələrinin müxtəlif intensivlikdə şüalandırdığı radiodalğaları qeydə alır. Alınmış məlumatlar kompyüter analizindən keçirilir. Nəticədə müayinə olunan orqanın təbəqələr üzrə dəqiq şəkli alınır.

Bu təhlükəsiz müayinə üsulu bədxassəli şişləri müşayiət edən dəyişikliklərə çox həssasdır və onun erkən mərhələdə aşkarlanması üçün tətbiq edilə bilər. MRT-nin ən yaxşı aparılma vaxtı aybaşı tsiklinin ortasıdır.

MRT aşağıdakı hallarda göstərişdir:

• əvvəlki müayinə üsulları ilə alınmış məlumatlarda dəyişikliklərin kliniki əhəmiyyəti tam aydın deyil;
• rentgenoloji müayinədə kalsinat qruplarının fibroz-kistoz mastopatiya və ya yaş dəyişiklikləri fonunda aşkar edilməsi;
• xərçəngin polisentrik formasını mastopatiyanın düyünlü formasından seçmək üçün;
• metastazlar aşkar edildikdə ilkin ocağın axtarılması;
• bədxassəli şişin yayılma dərəcəsinin dəqiqləşdirilməsi;
• implantların vəziyyətinin yoxlanılması, onların fonunda toxumalarda gedən dəyişikliklərin öyrənilməsi.

MRT-nin tətbiqi keyfiyyətli aparatların az olması və uyğun olaraq müayinənin qiymətinin yüksəkliyilə məhdudlaşır. Onun istifadəsi bədxassəli şişin müalicə taktikasını dəqiqləşdirmək üçün məqsədyönlüdür.