Qadının hamiləliyi hərəsində üç ay olmaqla üç dövrə bölünür, hansı ki, trimestrlər adlanır. Həmçinin insanın bətndaxili inkişafı iki dövrə bölünür: embrional (və ya rüşeym) və fetal (və ya döl). Embrional dövr mayalanma anından 8 həftə və ya sonuncu aybaşının ilk günündən başlamaqla 10 həftə davam edir.

Embriogenez zamanı mayalanma, embrionun bölünməsi, implantasiyası, qastrulyasiyası (rüşeym səhifələrinin əmələ gəlməsi), orqanların formalaşması və plasentasiya baş verir. Buna görə də, embriogenez və ümumən hamiləliyin birinci trimestri (gələcək insanın əsas sistemləri formalaşır) ən vacib dövr hesab olunur.

Ənənəvi olaraq Neqale qaydasına görə, hansı ki, doğuş vaxtını təyin etmək üçün istifadə olunur, insanın hamiləliyi sonuncu aybaşının ilk günündən 280 gün və ya 40 həftə çəkir. 37 həftəyə qədər doğulmuş uşaq yarımçıq, 43 həftədən sonrakılar isə, gecikmiş hesab olunur.

Materialdan səmərəli istifadə etmək üçün aşağıda mündəricat verilmişdir. Saytımızda yerləşdilirmiş digər materialda hamiləlik həftənizi təyin edin, sonra aşağıda ona uyğun həftəyə keçid edin.

Birinci trimestr

3-4-cü həftələr

İnsanın inkişafı qadının yumurtahüceyrəsinin kişinin spermatozoidi ilə mayalanmasından sonra başlayır. Mayalanma yalnız yumurtahüceyrənin yumurtalıqdan çıxdığı ovulyasiya dövründə mümkün ola bilər. Ovulyasiya dövrü menstrual tsiklin adətən 10-16-cı günlərinə düşür, amma çox dəyişkəndir. Ovulyasiyadan sonra yumurtahüceyrə uşaqlıq borusuna düşür və həyat qabiliyyətini təxminən bir sutka saxlayır. Spermatozoidlər isə 2-3 sutka ərzində qadının cinsiyyət yollarında sağ qala bilir.

Mayalanma uşaqlıq borusunda baş verir. Yumurtahüceyrə ilə spermatozoidin bitişməsi nəticəsində yeni hüceyrə – ziqot yaranır, hansı ki, 3-4 gün ərzində uşaqlıq borusu ilə uşaqlığa doğru hərəkət edir. Embrionun uşaqlıq borusu ilə hərəkəti boruda olan mayenin, borunu içəridən örtən hüceyrələrin kirpiklərinin rəqsi hərəkətinin və boru əzələlərinin peristaltikası hesabına baş verir. Mayalanmadan 26-30 saat sonra ziqot bölünməyə başlayır və yeni çoxhüceyrəli embrion əmələ gəlir. Mayalanmadan iki sutka sonra embrion 4 hüceyrədən, 3 sutka sonra – 8 hüceyrədən, 4 sutka sonra – 10-20 hüceyrədən, 5 sutka sonra isə – onlarla hüceyrədən ibarət olur. Hüceyrələrin bölünmə prosesi "xırdalanma" adlanır, çünki, embrionunun ölçüsü artmır, hər qız hüceyrə isə, ölçücə kiçilir.

İnkişafın ilk 4 günü ərzində insan embrionunun ölçüsü təxminən 0,14 mm təşkil edir.

5-ci gündən başlamaqla, embrion böyüyür, 6-cı gün embrionun ölçüsü – təxminən 0,2 mm olur.

İnkişafın 4-cü günü xırdalanan embrion uşaqlıq borusundan uşaqlıq boşluğuna düşür. Bu zaman embrion içi boş şara bənzəyir. İnkişafın bu dövrü blastosista adlanır. Birinci həftənin sonunda blastosista uşaqlıq divarına daxil olur – bu proses implantasiya adlanır. Uşaqlıq divarı inkişaf etməkdə olan embriona qidalı maddələr verir. Zaman keçdikcə bu funksiyanı cift öz üzərinə götürür.

Gələcək uşağın cinsi spermatozoidin cinsi xromosomundan asılıdır. Əgər yumurtahüceyrə X xromosomu olan spermatozoidlə birləşərsə – qız, Y xromosomu ilə birləşərsə – oğlan uşağı doğulacaq. Beləliklə, uşağın cinsi atanın cinsi xromosomlarından asılıdır. Təbii yolla əkiz uşağın mayalanma ehtimalı 1:89-adır.

Normal gedişli hamiləlikdə mayalanmanın 7-8-ci günləri embrion uşaqlıq divarına implantasiya edir (patoloji hallarda embrion uşaqlıq borusunun divarına implantasiya edə bilər, bu zaman, uşaqlıqdankənar boru hamiləliyi inkişaf edir). Həmçinin 7-ci gün trofoblast – embrionunun xarici qişası – spesifik hormon – xorionik qonadotropin (XQ) istehsal etməyə başlayır. O, qadın orqanizminə hamiləliyin baş tutmasını xəbər verir və onda fizioloji dəyişikliklərə təkan verir və məhz sidikdə onu təyin etməklə ilk iki həftə ərzində hamiləlik faktını bilmək olur.

Əkiz hamiləlikdə XQ-nin səviyyəsi çox vaxt yüksək olur. Bəzən, bu, bir neçə embrionun inkişaf etməsinin ilk əlaməti olur. Bir embrion üçün ovulyasiyadan 18 gün sonra orta XQ – 70 mV/l, əkizlər üçün isə – 200 mV/l-dir. Amma buna baxmayaraq, bu göstərici çoxdöllü hamiləliyin dəqiq təyini üsulu deyil.

Bəzi qadınlar implantasiya dövründə uşaqlığın yığılmasını hiss edir və zəif yaxmaşəkilli axıntı görə bilər. Onlar bunu menstrual qanaxma ilə dəyişik sala bilər, çünki, implantasiya demək olar ki gözlənilən növbəti aybaşı ilə üst-üstə düşür. Amma, implantasiya zamanı qanlı ifrazat aədətən az olur və çox davam etmir. Bundan başqa, o, ağrı simptomu ilə müşayiət olunmur.

5-6-cı həftələr

Qadında hamiləliyin ilk əlamətləri əmələ gəlir: aybaşının ləngiməsi, səhərlər ürəkbulanma, sidik ifrazının tezləşməsi, bazal temperaturun 37°C-dən yuxarı qalxması, əsəbilik, kövrəklik.

Hamiləliyin erkən əlamətləri barədə bu məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

İnkişafın hər günü embrionun forması mürəkkəbləşir. Üçüncü həftə sinir borusu əmələ gəlir, hansı ki, bütün embrion boyu gedərək, baş və onurğa beyinlərinə başlanğıc verir. Embrionun mərkəzi hissəsində olan qabarıqlıqdan ürək inkişaf edəcək. Eyni zamanda cift formalaşmağa başlayır – məhz onun köməyilə embrion anasından qidalı maddələri və oksigeni alır.

5-ci həftədə embrionun ölçüsü – təxminən 4 mm-dir. Bu dövrdə embrion yumurtaya bənzəyir (ona görə də döl yumurtası adlanır). Döl yumurtasında embrion və embriondan kənar orqanlar ayırd edilir: xorion, amnion və sarılıq kisəsi.

21-ci gün artıq baş və onurğa beyni formalaşmağa başlayır. Mayalanmadan sonra 21-ci gün embrionun ürək borusu döyünməyə başlayır.

6-cı həftənin sonuna qan dövran edir, göbək ciyəsi, göz yuvaları, əl və ayaqların mayası tam formalaşır. Vacib orqanların – qaraciyər, böyrəklər, həzm orqanları, ifrazat sisteminin əsası qoyulur.

Sonralar gözlərə çevriləcək qovuqcuqlar, həmçinin gələcək eşitmə boruları başın yanlarında yerləşir.

7-8-ci həftələr

Hər bir qadın hamiləliyin 7-8 həftəsində qadın məsləhətxanasında qeydiyyata durmalıdır ki, sağlamlıqda olan pozğunluğu vaxtında aşkar etmək mümkün olsun. Bəllidir ki, 7-ci həftədə qarında və beldə olan periodik ağrılar, düz bağırsağa təzyiq hissi, uşaqlıq yolundan axıntı açılış təhlükəsindən xəbər verə bilər.

Hamiləlik uşaqlıq boynunun vəziyyətini xeyli dəyişir. Beşinci həftədə uşaqlıq boynu kanalında selikli tıxac yaranaraq, gələcək uşağı infeksiyadan qoruyur. Bu tıxac adətən doğuşdan bir neçə gün və ya saat qabaq düşür.

7-ci həftədə göbək ciyəsi formalaşır. O, ana və uşaq orqanizmlərini bir-birinə bağlayır, onu qida maddələri və oksigenlə təmin edir və metabolizm məhsullarını xaric edir. Embrionun həzm traktı və tənəffüs sistemi formalaşmağa davam edir.

7-ci həftədə embrionun avarabənzər qolları əmələ gəlir. Cinsiyyət vəzləri formalaşmağa başlayır, ilk cinsi hüceyrələr əmələ gəlir.

8-cı həftədə üzün, gözlərin, burunun, çənənin cizgiləri formalaşır, həmçinin ətraflar (əl-ayaq) inkişaf edir. Barmaqlar hələ indi formalaşmağa başlayır, amma əllər yumula bilir, dirsək və dizlərdə bükülür. Gözlər insan gözünə bənzəyir, çünki onlarda artıq piqment və torlu qişa yaranmağa başlayır. Bağırsaq uzanır və qarına sığışmadığı üçün 12-ci həftədən başlamaqla hissəvi olaraq göbək ciyəsinə daxil olur.

Cinsiyyət orqanları artıq xarakter görkəm alır, lakin, hələ tam inkişaf etmədiklərindən, USM-də dölün oğlan və ya qız olmasını təyin etmək mümkün olmur. Xaya formalaşmağa başlayır.

9-10-cu həftələr

9-cu həftədə embrionun cisminin uzunluğu 2,3 sm, çəkisi – 2 q-dır. Embrionun onurğasının sonunda yerləşmiş quyruq artıq tamamilə itmişdir.

Hamiləliyin 9-cu həftəsində cift formalaşmağa başlayır və hormon istehsal edir. Bu zaman uşağın ürəyi dörd kameralı olur, iri damarlar formalaşır, endokrin vəzlər və beyin inkişaf edir. Ətraflarda barmaqlar tam formalaşmış olur, uşaq ilk dəfə ana bətnində hərəkət etməyə başlayır.

Embrionun burnunun ucu inkişaf etmişdir. Gözləri örtən dəri qatı göz qapaqlarına bölünür, hansı ki, yaxın bir neçə həftə ərzində daha aydın nəzərə çarpır. Həzm sistemi inkişaf etməkdə davam edir. Arxa keçəcək formalaşır, bağırsaq uzanır. Həm də, bu həftədə reproduktiv orqanlar – xaya və yumurtalıqlar aktiv inkişafa başlayır.

10-cu həftədə, əgər uşağın cinsi oğlandırsa, Y-xromosomu xayaların inkişafına rəhbərlik edir, hansı ki, uşaqda testosteron sintezinə və ikincili kişi cinsi əlamətlərinin inkişafına səbəb olur. Qonadlarda (xaya və yumurtalıqlar) ikincili cinsi hüceyrələr əmələ gəlir. Görmə siniri yaranır. Böyrəklər sidik əmələ gətirməyə başlayır. Cinsi qabarıqlıq, urogenital və anal membran əmələ gəlir. Uşağın cinsi orqanlarının tez inkişaf etməsinə baxmayaraq, xarici əlamətlər 11-ci həftənin sonunda formalaşır. Onları dəqiq seçmək isə, 14-cü həftədən sonra mümkün olur.

11-12-ci həftələr

Ananın orqanizmi öz maddələr mübadiləsini elə dəyişir ki, uşağı qidalı maddələrlə lazımi miqdarda təmin edə bilsin. Maddələr mübadiləsinin belə dəyişməsinə tez uyğunlaşa bilməmək, erkən toksikozun inkişafına səbəb ola bilər. Bu, hamiləliyin birinci yarısında ürəkbulanma, qusma, ağız suyu ifrazının artması və həmçinin çəkinin azalması ilə müşayiət oluna bilər.

12-ci həftədə embrionda ağız boşluğu, sifət, beyin yarımkürələri, bağırsaq, düz bağırsaq, öd yolları tam formalaşmış olur. Üst dodaq formalaşır. Dilin dad reseptorları əmələ gəlir. Beyinciyin inkişafı başlayır, hansı ki, insanın hərəkətlərini koordinasiya edir.

Genital nahiyənin dərisində hissiyyat əmələ gəlir. Qızlarda klitor, oğlanlarda isə – cinsiyyət orqanı formalaşır.

Dölün eritrositlərində qan qrupunu təyin edən müxtəlif aqqlütinogenlər əmələ gəlir.

11-ci həftədən başlamaqla döl və ya fetal inkişaf dövrü başlayır. Ananın orqanizmi normada yeni həyat tərzinə uyğunlaşmaya imkan tapır, onda ürəkbulanma və toksikozun digər simptomları itir. Eyni zamanda, əhvalı yaxşılaşır, yorğunluq və əsəbilik keçir. Bazal temperatur adi səviyyə – 37°C-dən aşağı düşür. Fizioloji müayinədə uşaqlığın böyüməsi bəlli olur, onun ölçüsü qadının yumruğu boyda olur. Uşaqlıq böyüyərək öz kiçik çanaqdakı yerindən çıxır və qalxaraq qarın boşluğuna daxil olur.

12-ci həftədə timus yetkin orqana bənzəyir. Onda limfoid sütun hüceyrələri T-limfositlərə çevrilir.

Sifətin inkişafı davam edir: qulaqlar başın yanlarındakı yerlərinə keçir.

Cinsi vəzlərin inkişafı davam edir və dölün cinsini təyin etmək olur. Xaya və yumurtalıqları fərqləndirmək mümkündür. Anal dəliyin formalaşması baş verir.

13-14-cü həftələr

13-cü həftədə dölün ölçüsü – 7,5 sm, çəkisi – təxminən 23 q olur. Cift formalaşıb – indi uşağa oksigeni və qidalı maddələri məhz o verir və işlənmiş maddələrin çıxarılmasını təmin edir. Eyni zamanda cift progestron və estrogen istehsal edir ki, bunlar da hamiləliyi saxlamağa kömək edir. Bu ana qədər göz qapaqları bağlıdır – onlar inkişaf edən gözləri qoruyur. Uşaq artıq barmaqlarını ağzına soxa bilir, amma sovurucu əzələlər hələ inkişaf etməyib. Səs telləri inkişaflarını sona çatdırır. Ağız boşluğunda 20 süd dişinin mayası olur.

Mədəaltı vəzi, öd kisəsi və qalxanvari vəz artıq inkişaf edib, böyrəklər sidiyi çıxarır, sümük iliyi isə – leykosit yaradır, hansı ki, uşaq doğulduqdan sonra onu infeksion amillərdən qoruyacaq.

Kişi cinsli döldə prostat vəzi inkişaf etməyə başlayır. Qadın cinsli döldə cinsi hüceyrələr (ooqoniyalar) aktiv çoxalır. Doğulan zaman ooqoniyaların sayı proqressiv azalır və əvvəlkinin 4-5%-ini təşkil edir. Doğulan zaman cinsi hüceyrələrin ümumi miqdarı təxminən 300-400 min təşkil edir.

Müəyyən hallarda (məsələn, hamilənin yaşı 35-dən yuxarı olarsa) ginekoloq amniosentez proseduru məsləhət görə bilər. Bu analiz 15-18-ci həftələrdə aparılır və döldə müəyyən anomaliyaları, məsələn, Daun sindromunu aşkarlamağa imkan verir. Prosedur zamanı nazik iynə qarın divarından uşaq yerləşdiyi döl qovuğuna yeridilir. Bu üsulla dölyanı maye götürülür və analizə göndərilir. Amniosentez hamiləliyin pozulması ilə nəticələnə bilər (amma risk aşağıdır).

14-cü həftədə dölün ölçüsü – təxminən 9 sm, çəkisi isə – 43 q-dır. Bu dövrdə uşağın cinsi orqanları tam inkişaf edib, amma onları USM-də hələ də dəqiq seçmək asan deyil. Uşağın orqanizmində tireoid hormonlar yaranmağa başlayır.

14-17-ci həftələrdən sümük iliyi artıq qan hüceyrələri əmələ gətirməyə başlayır, qaraciyər öd, mədəaltı vəz isə insulin sekresiya edir. Döl lanuqo adlanan tüklərlə örtülüdür, hansı ki, doğulana qədər tökülür.

13-14-cü həftələrdə döl artıq kiçik insanı xatırladır, əsas orqan və sistemlərin formalaşması başa çatıb. Hamiləliyin birinci trimestri başa çatır.

İkinci trimestr

15-16-cı həftələr

Melaninin istehsalının artması nəticəsində (estrogenin təsirilə) gilə və onun ətrafı qaralır, qarında qara xətt deyilən orta xətt əmələ gələ bilər. Hiperpiqmentasiya doğuşdan sonra keçir.

15-ci həftədə uşağın ölçüsü – 10 sm, çəkisi – 70 q-dır. Uşağın sifəti dəyişir, çünki bütün mimiki əzələlər inkişaf edib və yığıla bilir. Bütün orqanlar, sinirlər və əzələlər artıq işləyir. Bağırsaq göbək ciyəsindən qarın boşluğuna qayıdır, qaraciyər öd yaradır, mədəaltı vəzi isə insulin sintez edir. Bu həftəyə qədər dəri örtüyü artıq tam formalaşıb, amma o dərəcədə nazikdir ki, altındakı qan damarları görsənir.

Başda qaşlar və saçlar uzanır. Uşağın gözləri öz yerini tutur, amma hələ sifətin aşağısında yerləşir. Skelet və əzələlərin inkişafı davam edir – uşaq başı, ağzı, əlləri, ayaqları ilə çoxlu hərəkətlər edir.

Dölün ürəkdöyüntüsü yaxşı eşidilir. Ürək fəaliyyət göstərir və sutkada 600 ml-ə qədər qan vurur. Döldə tər vəzləri əmələ gəlir. Dişlərin mayası inkişaf edir. Tüpürcək vəzləri fəaliyyətə başlayır.

16-cı həftədə döl və cift vahid sistem təşkil edir, döl amniotik mayedə sərbəst üzür. Bu dövrdə amniosentez etmək olar, dölyanı mayenin analizi anadangəlmə və irsi patologiyaları diaqnostika etməyə imkan verir.

Xarici cinsiyyət orqanlarına görə artıq uşağın cinsini təyin etmək olar.

17-18-ci həftələr

17-ci həftədə dölün ölçüsü – təxminən 13 sm, çəkisi – 140 q-dır. İndi, o, ciftdən ağırdır. Onun bədəni lanuqo tükləri ilə örtülüb. Dərisi hələ də nazikdir. Onun altında boz piy toxuması əmələ gəlməyə başlayır, hansı ki, istilik mübadiləsində iştirak edir. Yaxın həftələrdə uşaq göz almalarını hərəkət etdirməyi öyrənəcək. Cift döllə birlikdə böyüyür. İndi onda minlərlə xırda damarlar var, hansı ki, qidalı maddələri və oksigeni anadan uşağa ötürür.

18-ci həftəyə qədər immun sistemin formalaşması başa çatır.

Hamiləliyin 4-cü ayının sonunda qadın uşağın hərəkətlərini hiss etməyə başlayır.

Döşlər hamiləliyin başlanğıcında olandan xeyli fərqlənir. Hormonlar onları süd istehsalına hazırlayır – qan təchizatı artır, vəzlər böyüyür. Bunun nəticəsində döşlərin həcmi böyüyür və onların altında genişlənmiş venalar görsənir.

18-ci həftədə uşağın boyu – təxminən 14 sm, çəkisi – 190 q-dır. Erkən dövrlərdə olduğu kimi, uşaq səsləri qulaqları ilə eşidə bilir, hansı ki, indiyə kimi primitiv quruluşdadır. Amma bu həftə orta qulağın sümükcükləri beynin eşitmədə iştirak edən nahiyələri ilə birlikdə tam formalaşır. Uşaq tez-tez yerini dəyişir, ayaqlarını çarpazlayır, barmaqlarını əmir. Gözün torlu qişası işığa həssaslaşır və indi ətraf mühitin parlaq işıqlarına reaksiya verə bilir. Gözlər formalaşıb, qırpma reaksiyası əmələ gəlir. Qulaqlar başın yanlarında daimi yer tutur. Uşağın sümükləri artıq formalaşıb, indi bərkiməyə başlayır.

Qarnın və sarğının dərisində hissiyyat əmələ gəlir. Qadın cinsli uşaqlarda uşaqlığın formalaşması başa çatır. Süd dişlərinin mayası dentinlə örtülməyə başlayır. Daimi dişlərin mayası qoyulur. Onlar süd dişlərinin mayasından arxada durur.

Döl fazalı yatıb durur, amma yatmağa daha çox üstünlük verir.

19-20-ci həftələr

Hamiləliyin beşinci ayı ana orqanizmində ciddi dəyişikliklərə səbəb olur: ürək atımı əvvəlkindən 40% artır; dövran edən qanın həcmi 500 ml artır, buna görə də nəbz tezləşir; qanın plazması eritrositlərə nisbətən artır və eyni vaxtda hemoqlobinin səviyyəsi azalır.

Qadının əhvalı pozulur: beldə ağrı əmələ gəlir, qızdırma, ağrılı sidik ifrazı ola bilər, çünki böyümüş uşaqlıq sidik kisəsini basır. Sidik durğunluğu hamilə pielonefriti verə bilər, hansı ki, dölün sonrakı inkişafı üçün təhlükə yaradır.

19-cu həftədə dölün boyu – 15 sm, çəkisi – 240 q-dır. Döl kiçik badımcan boyda olur. Onun bədəni ağ pendirəbənzər maddə ilə örtülüdür. O, nazik və incə dərini zədələnmədən qoruyur. Yarımçıq uşaqlar doğuş vaxtı belə örtüklə doğula bilər. Qızların yumurtalıqlarında içərisində formalaşmış yumurtahüceyrələr olan follikullar olur. Bu dövrdə USM-də uşağın döl qovuğuna, öz sifətinə, göbək ciyəsinə, ayaqlarına toxunmasını, barmaqlarını əmməsini görmək olur. Döl artıq sağ və ya sol əlindən daha çox istifadə etməyi bacarır. Onun beynində toxunma, dad, görmə, qoxu, eşitmə mərkəzləri formalaşıb – indi bu sistemlər yetişir. Xaricdən gələn yüksək səslər uşağa ötürülür. O, stresə hərəki aktivliyini artırmaqla cavab verir. Sinirlərin mielinizasiyası başlayır, dölün qandövranı fəaliyyət göstərir. Bağırsaqda mekonium – ölmüş hüceyrələr, həzm şirələri və udulmuş amniotik mayedən ibarət döl nəcisi yaranır.

20-ci həftənin sonunda dölün boyu – 16 sm, çəkisi – 300 q-dan çox olmur. Qoruyucu qatın altında uşağın dərisi qalınlaşır və qatlara bölünür. Döl artıq gecə və gündüzü seçə bilir və günün müəyyən vaxtları daha aktiv olur. Kirpiklər formalaşır.

Gözlər hələ bağlıdır, amma döl uşaqlıq boşluğunda yaxşı oriyentasiya edir. Məsələn, əkiz uşaqlar bir-birilərinin üzünü asan tapır və əl-ələ tutur.

Döl ana bətnində aktiv hərəkət edir, amniotik mayeni içməyə başlayır.

21-22-ci həftələr

Döl çəkisini daha 100 q artırır, onun sümükləri və əzələləri tez böyüyür. Ana qidasının tərkibində kalsiumu artırmalıdır ki, dişlərini sağlam saxlasın və ayaqlarında olan sancılardan qurtarsın (kalsium defisiti ilə əlaqədar yaranır). Hamiləlik vaxtı tez-tez kandidoz yaranır, hansı ki, uşaqlıq yolu girəcəyinin qızarması və ağ kəsmikvari axıntı ilə müşayiət olunur, amma onun hamiləlik vaxtı müalicəsini mütləq həkimlə razılaşdırmaq lazımdır. Bu dövrdə qanda dəmirin miqdarı təyin olunmalıdır, çünki, hamilə qadınların 20%-i anemiyadan əziyyət çəkir.

21-ci həftədə dölün ölçüsü – təxminən 27 sm, çəkisi – 360 q-dır. 21-ci həftədən döl çəki yığmağa başlayır. O, amniotik mayeni qida və su əvəzinə müntəzəm udur, içdiyini sidiklə xaric edir, nəfəs alıb verir (dölyanı maye hər üç saatdan bir yenilənir). Qaşlar və kirpiklər tam formalaşmışdır. Dildə dad məməcikləri yaranır. Kirpiklər hələ bağlıdır, amma gözlər artıq aktivdir. Artıq bağırsaqlardan udulmuş mayenin tərkibindəki karbohidratlar sovrulur.

Bu ana qədər qaraciyər və dalaq yalnız qan hüceyrələrinin yaranmasına cavabdehdirlər. Amma indi bu funksiyanı öz üzərinə sümük iliyi götürür (dalaq qan hüceyrələrini yaratmağı 30 həftədən sonra, qaraciyər isə – doğuşdan bir neçə həftə qabaq dayandırır).

Süd dişlərinin mayasına əhəng duzları çökür və dentinin formalaşması başlayır. Diş emalının əmələ gəlməsi bir qədər sonra baş verir.

Uşağın reproduktiv sistemi inkişaf etməkdə davam edir. Oğlan uşaqlarında xayalar qarın boşluğundan enməyə başlayır, qızların uşaqlığı və artımları isə qarnın aşağısında yerləşir, bundan başqa, onlarda uşaqlıq yolu artıq formalaşmışdır.

Onurğa sütununda 33 fəqərə, 150 oynaq, 1000-ə yaxın bağ olur, hansı ki, dölün böyüməsini təmin edir.

23-24-cü həftələr

Bütün orqan və sistemlər tam formalaşıb, çəkisi 500-600 q-dır. 24 həftəyə qədər ağciyərlər yetişir, alveollar surfaktant istehsal edir, hansı ki, nəfəsvermə zamanı onun yapıxmasının qarşısını alır. Amma surfaktantın miqdarı hələ lazımi səviyyədə deyil, ona görə də, erkən doğuşlar zamanı uşaq çoxsaylı aparatlarla təchiz olunmuş xüsusi küvezdə saxlanılmalıdır. Amma, uşaq hətta sağ qalsa belə, əlillik riski çox yüksəkdir.

Vacib analiz – qanda qlükozaya tolerantlıq testi adətən 24-28-ci həftələrdə aparılır. Bu analiz hamiləlik diabetinə (diabetin hamiləlik vaxtı aşkarlanan müvəqqəti tipi olub, yenidoğulmuşda problemlər, məsələn qanda şəkərin səviyyəsinin azalmasına səbəb ola bilər) diaqnoz qoymağa imkan verir. Hamiləlik diabeti həmçinin planlı keysəriyyə əməliyyatına səbəb ola bilər, çünki, ananın xəstəliyi səbəbindən, doğuş vaxtı uşağın çəkisi çox yuxarı ola bilər.

Bu zaman döl bütün uşaqlıq boşluğunu tutur və onu genəldir, uşaqlıq özü göbək səviyyəsində, qasıqdan 24 sm yuxarıda yerləşir. Döl tərpənən zaman qısamüddətli (1-2 dəqiqə ərzində) Brekston-Xiksin yalançı sancıları ola bilər. Bu sancılar döl üçün təhlükəli deyil, əksinə uşaqlığı doğuşa hazırlayır.

Müvazinəti təmin edən daxili qulağın tam inkişaf etməsini nəzərə alsaq, uşaq öz vəziyyətini təyin edə bilir və dölyanı mayedə rahat hərəkət edərək onu dəyişir.

Uşağın dərisi piqmentin hesabına şəffaflığını itirir. Onun barmaqlarının uclarında unikal izlər əmələ gəlir.

25-26-cı həftələr

25-ci həftədə uşağın çəkisi 700-750 q-a çatır. Onda baş beyin mərkəzləri təkmilləşir, böyrəküstü vəzlərlə əlaqə yaranır, hansılardakı adaptasiya hormonları – qlükokortikoidlər və adrenalin əmələ gəlir, hipofiz isə – adrenokortikotrop hormon sintez edərək, böyrəküstü vəzlərin fəaliyyətini stimulyasiya edir. Ağciyərlərdə sürətlə surfaktant sintez edən hüceyrələr əmələ gəlir. Amma bu dövrdə doğulan döl hələ də sərbəst tənəffüs edə bilmir.

Dölün gözlərinin son bir neçə ayda bağlı olmasına baxmayaraq, onlar tezliklə açılacaq və uşaq gözlərini qırpa biləcək. Etnik mənsubiyyətindən asılı olaraq, bəzi uşaqlar mavi və boz-mavi (bir yaşına qədər rəng dəyişə bilər), digərləri isə –  qəhvəyi və ya qara gözlərlə doğulur. Kirpiklər və saçlar böyüməkdə davam edir.

20-ci həftədən 28-ci həftəyə qədər uşağın boyu iki dəfə artır.

Eşitmə sistemi hansı ki, 18-ci həftədə inkişafa başlamışdır, indi tam formalaşıb. Kişi cinsli döldə xayalar xayalığa düşür.

Anada plasentar laktogenin təsirindən molozivo əmələ gəlir. Bu dövrdən döşləri südverməyə hazırlamaq lazımdır: onları soyuq su ilə yuyub, sərt dəsmalla silirlər. Amma döşü həddən artıq qıcıqlandırmaq da olmaz, çünki bu, reflektor əlaqə hesabına uşaqlığın arzuolunmaz yığılmasına gətirəcək.

Üçüncü trimestr

27-28-ci həftələr

27-ci həftədə uşağın boyu – təqribən 35 sm, çəkisi – 1 kq-a qədər olur. O, intensiv böyüməkdə davam edir, əzələlər tez böyüyür, hərəkət daha aktivdir və yuxu dövrlərilə növbələşir. Bu dövrdə aparılan ultrasəs müayinəsində tez-tez uşağın yuxuda barmağını əmməsi və gülümsəməsi görünür.

Dölün dərisindəki lanuqo – tüklər itməyə başlayır, yalnız çiyinlərdə qalır. Başın tük örtüyü formalaşır. Burun və qulaq qığırdaqları yumşaqdır. Dırnaqlar barmaqların uclarına hələ çatmır.

Uşaqlığın dibi qasıqdan 28 sm yuxarı qalxır, diafraqmaya təsir edir, buna görə də anada tənəffüs problemləri ola bilər. Lazımi miqdarda oksigen almaq və venalarda durğunluğu götürmək üçün, o, təmiz havada çox gəzməlidir, dincələrkən yanıüstə uzanmalı və qan axınını asanlaşdırmaq üçün xüsusi hərəkətlər etməlidir.

Bundan başqa, 27-28-ci həftələrdə ananın qanı I (0) qrup və ya rezus-mənfi olarsa, dölün hemolitik xəstəliyini inkar etmək üçün xüsusi müalicə aparılır. Bundan ötrü ona 28-ci həftədə və əgər uşağın qanı rezus-müsbət olarsa, doğuşdan sonrakı ilk 3 sutka ərzində həkimin təyinatı ilə antirezus immunoqlobulin yeridilir.

29-30-cu həftələr

Uşaqlığın dibi qasıqdan 30 sm yuxarı qalxıb. Ananın tənəffüsü çətinləşib, nəbzi tezləşib, arterial təzyiqi qalxa bilər. Ananın çəkisinə ciddi nəzarət etmək lazımdır ki, preeklampsiyanın qarşısı alınsın, hansı ki, ödemlər, arterial təzyiqin kritik qalxması, sidikdə zülalın əmələ gəlməsilə müşayiət olunur. Bu dövrdə ananın çəkisi sutkada 50 q-dan, həftədə isə 300 q-dan çox artmamalıdır.

Bu dövrün digər fəsadı – aşağı boş vena sindromudur, hansı ki, uşaqlığın venaları sıxması nəticəsində baş verir. Sindrom özünü hətta gərginlik olmadıqda belə, qəfləti bayılmalarla göstərir. Fəsadların qarşısını almaq üçün, yanıüstə uzanmaqla dincəlmək lazımdır.

29-cu həftədə dölün boyu – 37 sm, çəkisi təqribən – 1150 q-dır.

Bu andan doğulana qədər hər bir uşaq çəkini fərdi qaydada yığır. Bu dövrdə baş verən erkən doğuşlar zamanı yanaşı xəstəliklər olmazsa və yaxşı peşəkar qulluq sayəsində uşaq sağ qala bilər. Onun beyni tənəffüs ritmini və bədən temperaturunu idarə edə bilir, buna görə də, erkən doğuşlarda ağciyərlərin süni ventilyasiyasına ehtiyac yaranmır.

31-32-ci həftələr

Hamiləliyin bu dövründə dölün uşaqlıq boşluğunda hansı vəziyyət almasının dəqiqləşdirilməsi vacibdir. O, boylama, köndələn və çəp ola bilər. Yalnız boylama vəziyyət düzgün hesab edilir. Həmçinin dölün baş, yoxsa çanaqla gəlməsi təyin edilir. Dölün baş gəlişi doğuş zamanı təhlükəsizdir. Əgər çanaq gəlişidirsə, uşağın çevrilmək üçün hələ 8 həftəsi var. Həmçinin uşağın çevrilməsi üçün üsullar var, hansı ki, həkim təyin edir. Dölün çevrilməsindən sonra hamilə qadın qarın bandajı geyinir ki, uşaq bir də çevrilməsin.

32-ci həftədə uşağın çəkisi – 1500-1800 q olur. Erkən doğuşlarda onun sağ qalma ehtimalı əvvəlki dövrlərdəkindən yüksəkdir. Amma ağciyərlər hələ tam yetişməyib və yenidoğulmuşa küvez və tənəffüs aparatı tələb olunur.

33-34-cü həftələr

33-34-cü həftələrdə dölün boyu – 40 sm-ə qədər, çəkisi isə – 1800-2100 q-a qədər olur.

34-cü həftənin sonunda uşağın ağciyərləri ana bətnindən kənarda sərbəst tənəffüs etmək üçün lazımi qədər surfaktant istehsal edə bilir. Amma, erkən doğuş zamanı uşağa yenə də küvez tələb olunur, çünki, onun dərialtı piy toxuması hələ lazımi səviyyədə deyil. Bu dövrdə doğulmuş uşağın sağ qalma şansının yüksək olmasına baxmayaraq, əlillik riski də hələ yuxarıdır.

Onun bədəni lanuqo və pendirvari maddə ilə örtülüdür, qulaq seyvanları kiçikdir, amma artıq açılmağa başlayır, oğlanlarda xayalar xayalığa enir. Uşağın dərisini örtən pendirvari maddə nazilir, lanuqo isə tamamilə itir. Bədənin bütün səthi həssasdır. Anada orqazm olduqda, döldə ürək döyüntülərinin dəyişilməsi qeyd olunur.

35-36-cı həftələr

Qadının əhvalı dəyişərək qeyri-qənaətbəxş olur. O, çətin nəfəs alır, əsas da uzanıqlı vəziyyətdə, qida qıcqırma və mədədə ağırlıq verir, döl aktivləşərək tez-tez qaraciyər nahiyəsinə zərbələr vurur. Bu, ona görə baş verir ki, böyümüş ağır uşaqlıq diafraqma, mədə və ağciyərlərə təzyiq edir.

35-36-cı həftələrdə uşağın boyu – 46 sm, çəkisi – təxminən 2400 q olur. Uşaq dünyaya gəlməyə hazırlaşır. Onun sinir və immun sistemləri hələ yetişir, bundan başqa, o, piy yığır, hansı ki, istilik tənzimi üçün lazımdır. Amma qalan hallarda, dırnaqdan tutmuş başdakı tüklərə qədər, o, tamamilə formalaşmışdır. Əgər indi doğularsa, onun sağ qalma ehtimalı 99%-dən yuxarıdır. Indi həftədə 250-dən 350 q-a qədər çəki yığır. Uşaq tez böyüdüyündən, ona uşaqlıq darlıq edir – bu səbəbdən hərəkətlərin sayı azalır.

Hamiləliyin 36-cı həftəsində uşaqlığın dibi bütün hamiləlik boyu ən yuxarı səviyyədədir.

Kəllə sümükləri bir-birinin üstünə çıxır. Uşaq dünyaya gələn zaman, bu xüsusiyyət başın doğuş kanalından asan keçməsinə lazım olacaq.

Əkiz uşaqlar adətən bu dövrdə doğulur.

37-38-ci həftələr

37 həftədən başlamaqla, hamiləlik tamamlanmış hesab olunur – döl öz inkişafını artıq bitirmişdir.

37-38-ci həftələrdə uşağın boyu – 50  sm, çəkisi – 2,7 kq-dan 3 kq-a qədər olur.

Ananın əhvalı bir qədər yaxşılaşır: tənəffüs yüngülləşir, çünki, uşağın başı çanağın girişinə düşür və bu səbəbdən uşaqlığın dibi də enir. Amma, beldə ağrı əmələ gələ bilər, həmçinin, yalançı sancılar tezləşir.

Bu dövrdə əvvəllər uşaqlığında əməliyyat keçirmiş və ya əvvəlki hamiləlikləri uşağın ölümü ilə nəticələnmiş hamilələr hospitalizasiya olunmalıdır.

Bu həftədə qadında selikli tıxac düşə bilər, hansı ki, uşaqlığı bütün hamiləlik boyu infeksiyadan qoruyurdu. O, doğuşdan bir neçə gün əvvəl, bəzən isə hətta bilavasitə qabaq düşür. Görkəminə görə tıxac bərk jeleyə bənzəyir, şəffaf, sarımtıl, qəhvəyi və ya az qanlı ola bilər. Uşaqlığın boynu sancılara hazırlaşır və bu zaman tıxac adətən düşür.

Uşaq istənilən vaxt doğula bilər, amma uşaqlıq boşluğunda nə qədər çox qalarsa (hamiləlik dövründən çox olmamaq şərtilə), onun beyninin sakit, isti şəraitdə yetişmək imkanı bir o qədər, çoxalır. Bu dövrdə döl yenidoğulmuşun elədiyi hər şeyi edə bilir, yalnız tənəffüsdən və altını batırmaqdan başqa. Sancını xalq təbabəti vasitələri və ya gənəgərçək yağı ilə tezləşdirməyə ehtiyac yoxdur. Ot və bioəlavələr təhlükəli komponentlər saxlaya bilər, doğuş fəaliyyətinin səhv stimulyasiyası isə – ciftin vaxtından qabaq ayrılmasına, qanaxma və digər fəsadlara səbəb olar.

39-40-cı həftələr

Dölün çəkisi bir qədər də artmışdır və 3 kq-ı keçə bilər.

Bütün orqan və sistemlər tam yetişib, dərialtı piy toxuması lazımi qədərdir, hiss orqanları inkişaf edib, hərəkət koordinasiya olunur. Uşağın dərisində az miqdarda pendirvari maddə var, hansı ki, onu dölyanı mayenin təsirindən artıq qoruya bilməyəcək. Əgər hər-hansı bir səbəbdən doğuş ləngiyərsə, dərinin qoruyucu qatının azalması onun qorunmayan hissələrinin maserasiyasına gətirir, ilk növbədə "hamam" ayaqları və əlləri əmələ gəlir. Tüklər yalnız çiyin nahiyələrində qalır. Dırnaqlar barmaqların falanqalarından irəli çıxır. Xarici cinsiyyət orqanları artıq inkişaf edib – oğlanlarda xayalar xayalıqda yerləşir, qızlarda – böyük cinsiyyət dodaqları kiçikləri örtür.

Doğuşun başlanmasını hər 10 dəqiqədən bir təkrarlanan sancılar, dölyanı mayenin axması və qanlı ifrazat göstərir.

Doğuş – hamiləliyi sonlandıran təbii fizioloji proses olub, dölün və ciftin uşaqlıq boşluğundan doğuş kanalı – genişlənmiş servikal kanal və uşaqlıq yolu ilə qovulmasıdır. Doğuş adətən sancılarla başlayır.

Birinci mərhələdə – uşaqlıq müəyyən intervalla yığılır (sancılar) ki, uşaqlıq boynu nazilsin və açılsın (10 sm diametrə qədər). İkinci mərhələ – gücvermə dövründə hamilə qarın əzələlərinin köməyilə uşağı əvvəl doğuş kanalına itələyir, sonra isə bayıra çıxarır. Üçüncü mərhələdə cift doğulur.

Əgər doğuş zamanı sancılar proqressivləşmirsə və ya dölün sağlamlığı təhlükə altına düşərsə, həkim döl qişalarını deşməklə və ya oksitosin hormonunu venadaxili yeritməklə prosesi stimulyasiya edə bilər. Əgər hamiləlik yüksək risk qrupuna aid olarsa və ya həyat üçün təhlükə yaranarsa, təcili keysəriyyə əməliyyatı lazım gələ bilər.

Planlaşdırılmış doğuş günündə qadınların yalnız 5%-i doğur, onların əksəriyyəti bu vaxtdan 2 həftə qabaq və ya sonra ana olur. Əgər doğuş vaxtı keçərsə, həkim hamiləni USM-ə və dölün vəziyyətinin monitorinqinə göndərə bilər və bundan sonra taktika seçər – gözləməli, yoxsa doğuşu stimulyasiya etməli.

Dünyaya gəlmiş uşağın başı doğuş kanalına uyğun deformasiya olunmuşdur, bədəni isə selik və qanla örtülmüşdür. Uşağın dərisi solğun, bəzi hissələrdə quru və səpgili olur – bu norma variantıdır. Uşağın orqanizmində ana hormonları olduğu üçün, onun xarici cinsiyyət orqanları böyümüş ola bilər. Bu, normaldır və bir neçə gündən sonra keçəcək.

Uşaq doğulan kimi, həkim uşağın burnundan və ağzından seliyi aspirasiya edir və o ilk dəfə səs çıxarır – ağlayır. Uşağın göbək ciyəsini kəsirlər.

Uşağın həyat göstəricilərini təyin etmək üçün, həkimlər bir sıra müayinələr aparır, məsələn, onun vəziyyəti Apqar şkalası ilə qiymətləndirilir, boyu və çəkisi ölçülür.