Erkən toksikoz – hamiləliklə əlaqədar yaranan və geniş yayılmış patoloji vəziyyət olub, birinci trimestrdə inkişaf edir və çoxsaylı pozğunluqlarla müşayiət olunur. Onların ən daimi rast gəlinəni mərkəzi sinir sistemi, ürək-damar və maddələr mübadiləsinin pozğunluqlarıdır. Toksikozun gedişini necə yüngülləşdirməli və ümumiyyətlə onunla bacarmaq olarmı? Bütün bunlar barədə bu məqalədə söhbət gedəcək.

Toksikozun səbəbləri

Patologiyanın səbəbləri və inkişaf mexanizmi barədə alimlər arasında vahid fikir yoxdur. Yalnız bir etioloji faktor heç kimdə şübhə yaratmır – hamiləlik. Bu həm də onunla təsdiqlənir ki, hamiləlik hər hansı bir üsulla sona çatdıqda, erkən toksikoz əlamətləri də qəflətən yoxa çıxır.

İnkişaf mexanizmləri barədə isə müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür – neyrogen, neyroendokrin, reflektor, allergik, autoimmun, kortikovisseral. Sindromun inkişafında bir çox mexanizmlər iştirak edir, hansı ki, imkan daxilində müalicə vaxtı nəzərə alınır.

Həmçinin oxuyun: Hamiləlik toksikozları: əlamətləri, müalicəsi, ana və uşaq üçün təhlükəsi

Xəstəliyin inkişafı haqqında ümumi baxışları anlamaq, bizə onunla mübarizə aparmaqda kömək edə bilər. Erkən toksikozun inkişafında mərkəzi sinir sisteminin funksional vəziyyəti, əsas da onun həzm traktı ilə qarşılıqlı münasibətinin pozulması əsas rol oynayır. Bu pozğunluqlar özünü mərkəzi sinir sisteminin qabıqaltı mərkəzlərində oyanma proseslərinin ləngiməni üstələməsi ilə göstərir.

Eyni zamanda, hamiləliyin erkən dövrlərində qadının orqanizmi ilə trofoblastın fizioloji əlaqəsinin pozulması da inkar edilmir, hansı ki, funksiyalarına döl yumurtasının implantasiyası, embrional qidalanmanın təmin olunması, ananın qanındakı antitellərin dölün qandövranına düşməsinin qarşısını almaqdır.

Baş beynin qabıqaltı strukturlarında, retikulyar formasiyada, uzunsov beyində bir-birilə sıx əlaqəsi olan qoxu, dad, ağız suyu ifraz etdirən, tənəffüs və hərəki-damar mərkəzləri yerləşir.

Uşaqlığın reseptor aparatında və ya gətirici sinir yollarında olan dəyişikliklərlə əlaqədar periferiyadan baş beyinə daxil olan impulslar, oyanma proseslərinin üstünlüyü fonunda təhrif olunmuş şəkildə qəbul olunur, hansı ki, baş beyin mərkəzlərində qeyri-adekvat reaksiya törədə bilər.

Bununla əlaqədar, adətən qusma aktından qabaq ürəkbulanma, ağız suyu ifrazı, vegetativ reaksiyalar – dərinin avazıması, ürəkdöyünmə və tənəffüsün dərinləşməsi ola bilir.

Xəstəliyin inkişafında maddələr mübadiləsinin neyro-endokrin requlyasiyasının pozulması və həmçinin orqanizmin susuzlaşmasına səbəb olan tam və ya hissəvi aclıq, əsas yerlərdən birini tutur. Qusma və ya ağız suyu ifrazının proqressivləşməsi zamanı su-duz mübadiləsinin pozulması, kalium ionlarının defisiti, susuzluğun tədricən artması baş verir. Bu fonda həmçinin zülal, karbohidrat və piy mübadiləsi pozulur, qaraciyər və əzələlərdəki qlikogen ehtiyyatı sərf olunur, parçalanma prosesləri aktivləşir, bədən çəkisi azalır.

Belə ümumi dəyişikliklər funksional xarakter daşıyır. Çünki, zaman keçdikcə qaraciyər, böyrək, ağciyər, ürək və mərkəzi sinir sisteminin funksiyaları pozulur.

Hamiləliyin erkən dövründəki vegetativ dəyişikliklər qadın orqanizmindəki hormonal disbalans, məsələn, qanda xorionik qonadotropinin (XQ) konsentrasiyasının artması ilə də əlaqədar ola bilər. Bu faktın xeyrinə ağır toksikozun çoxdöllü hamiləlik və ya beçəxorda daha çox rast gəlməsini göstərmək olar, hansılardakı XQ-nin səviyyəsi çox yüksəlir.

Erkən toksikozun yaranmasına aşağıdakı səbəblər şərait yarada bilər:

• endometrium və uşaqlıq artımlarının iltihabi xəstəlikləri – endomterit və adneksit;
• mədə-bağırsaq, öd kisəsi, mədəaltı vəzin xroniki xəstəlikləri;
• digər xroniki xəstəliklər (böyrək, qaraciyər, endokrinopatiyalar və d.);
• qurd invaziyaları;
• hamilənin psixoloji hazırlığının olmaması, sinir-psixi ləbillik, yüksək oyanıqlıq, stress və depressiv vəziyyətlər, baş beynin keçirilmiş travmaları;
• irsi meyl;
• arterial təzyiqin qeyri-stabil olması;
• kəskin infeksion xəstəliklər;
• artıq bədən çəkisi.

Erkən toksikoz özünü necə göstərir

Erkən toksikoz müxtəlif formalarda özünü göstərə bilər. Onların ən çox rast gəlinəni – qusma və ağız suyu ifrazının artmasıdır, bir qədər az isə – qaşınma ilə özünü göstərən dermatozlardı. Hestozların digər formaları – ekzema ilə keçən dermatozlar, herpesvari impetiqo, sümüklərin yumşalması, hamilələrin bronxial astması, polinevrit, qicolma sindromu, qaraciyərin kəskin yağ distrofiyası – çox az rast gəlinir.

Erkən toksikoz nə vaxt başlayır?

Onun ən çox rast gəlinən formaları – qusma və ağız suyu ifrazının artması hamiləliyi 5-6-cı həftədən müşayiət edir. Bu əlamətlər hamilə qadınların 50-60-%-ində rast gəlinir, amma əksər hallarda yaxşı keçirilir və orqanizm üçün elə bir təhlükə törətmir. Hamilələrin yalnız 8-10%-ində tibbi yardıma ehtiyac yaranır.

Erkən toksikoz nə qədər davam edir?

Bu, yanaşı gedən faktorlardan və qadın orqanizminin fərdi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Patoloji vəziyyət nə qədər tez inkişaf edirsə, bir o qədər ağır və uzun keçər. Bir qayda olaraq, ürəkbulanma, qusma, ağız suyunun artıq ifrazı hamiləliyin 12-13 həftəliyinə, yəni, cift formalaşana qədər öz-özünə keçib gedir. Nadir hallarda orqanizmin hamiləliyə adaptasiyası uzun müddət – 14-15 həftəyə qədər davam edə bilər.

Hamiləlik qusması

Hamiləliyin normal gedişində ürəkbulanma və qusma gün ərzində 2-3 dəfə, amma, adətən – səhərlər olur. Belə əlamətlər orqanizmin ümumi vəziyyətini pozmur. Bəzi qadınlar "axşam toksikozunu" qeyd edirlər, hansı ki, səhərlər olan ürəkbulanma və qusmadan heç nə ilə fərqlənmir.

Bu termin patologiyanın ayrı formasını xarakterizə etmir və yalnız məişət əhəmiyyəti var. Axşam toksikozu günün sonunda psixoloji yorğunluq, qida rejiminin pozulması, axşamlar çox yemək, təmiz havada gəzməmək səbəbindən yaranır.

Bir çox həkimlər bu əlamətlərə normal və xüsusi tibbi yardın tələb etməyən kimi baxır. Onlar elə vəziyyəti toksikoz hesab edirlər ki, ürəkbulanma və qusmanın qida qəbulu ilə əlaqəsi yoxdur, gündə bir neçə dəfə baş verir və çox vaxt hipersalivasiya (ağızsuyunun normadan artıq ifrazı), ümumi əhvalın dəyişməsi, iştaha və bədən çəkisinin azalması, dad və qoxu hissiyyatlarının təhrif olunması ilə müşayiət olunur.

Erkən toksikozun müalicə taktikasının seçilməsi üçün patoloji vəziyyətin müxtəlif ağırlıq dərəcələri ayırd edilir. Hamiləlik qusmasının 3 ağırlıq dərəcəsi var:

• I dərəcə — yüngül;
• II dərəcə — orta;
• III dərəcə — ağır.

Hamiləlik qusması haqqında daha ətraflı bu məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Ağız suyunun artıq ifrazı

Ağız suyunun artıq ifraz olunması da eyni mexanizmlərlə — ağız suyu ifraz etdirən mərkəzlərin qıcıqlanması ilə izah olunur. Bundan başqa, orqanizmdə gedən hormonal dəyişikliklərlə əlaqədar ağız suyu vəzləri və onların axacaqlarında baş verən yerli xarakterli pozğunluqlar da müəyyən rol oynayır. Məsələn, estrogenlər tüpürcək vəzlərinə stimulyasiyaedici təsir göstərir.

Tüpürcək ifrazı erkən hestozun sərbəst forması kimi nadir rast gəlinir. Adətən o qusmanı müşayiət edir, dodaqların selikli qişası və dərisini maserasiya edir, psixi vəziyyətə mənfi təsir göstərir, yuxunu pozur. Tüpürcək itkisi sutkada 1 litr və daha çox ola bilər, hansı ki, nəticədə orqanizmdə yüngül susuzlaşma, ümumi zülalın və bədən çəkisinin azalması ola bilər. Erkən toksikozun bu forması müalicəyə nisbətən asan tabe olur.

Erkən toksikozu necə müalicə etməli?

Hamiləliyin erkən mərhələlərində yüngül gedişli toksikozun müalicəsi ambulator şəraitdə aparılır. Ginekoloqun pasienti müşahidədə saxlayır, bədən çəkisinə nəzarət edir və həmçinin qanın və sidiyin laborator müayinəsini aparır. Qadına onu əhatə edən şəraiti tez-tez dəyişmək məsləhət görülür (təmiz havada gəzintilər, tanışlarla münasibət və s.).

Erkən toksikozun müalicəsində düzgün qidalanmanın böyük əhəmiyyəti var. Ona qidanın tez-tez və az qəbul olunması aiddir, hansı ki, yalnız hamilənin arzusu ilə olmalıdır. Qida otaq temperaturunda olmalı, yaxşı bişməlidir.

Qidanı baş tərəfi qaldırılmış horizontal vəziyyətdə qəbul etmək daha yaxşı olar, əsas da səhərlər, "axşam toksikozunda" isə – axşam vaxtları. Əgər hətta hazırlanan yeməyin iyi ürəkbulanma-qusma verirsə, yaxşı olar ki, 3 gün ərzində aclıq saxlanılsın, yalnız qələvi tərkibli qazsız mineral sular ("Yesentuki", "Borjomi") içmək olar.

Erkən toksikozlarda pəhriz asan həzm olunan, zülallar və minerallarla zəngin müxtəlif məhsullardan ibarət olmalıdır. Qazsız mineral suları da həmçinin gün ərzində 6 dəfədən çox olmayaraq məhdud həcmdə qəbul etmək olar. Ürəkbulanma hissini tərkibində B6 vitamini zəngin olan qidalar — avakado, toyuq filesi, lobya, balıq, qoz-fındıq azaldır.

Medikamentoz vasitələrdən vitamin-mineral kompleksi, bitki mənşəli yüngül sedativ vasitələr — yemişan, bağayarpağı tinkturası və həmçinin Dimedrol, Tavegil kimi antihistamin preparatları tətbiq olunur. Bundan başqa, ürəkbulanma və qusma əleyhinə tabletlər — Serukal, Metoklopramid, stasionarda isə — bu preparatların əzələ- və venadaxili formaları, həmçinin Droperidol və ya Haloperidol neyroleptikləri məsləhət görülür. Ağız suyu çox axarsa – damcı şəklində atropin olar.

Həmçinin psixoterapiya, iynəbatırma seansları, kalsium ionları ilə ionoforez, mərkəzi elektroanalgeziya, novokain və ya bromla ionoforez kursları təyin oluna bilər.

Ev şəraitində erkən toksikozu xalq təbabəti vasitələri ilə də müalicə etmək olar, bunlara qusma əleyhinə effektiv təsiri olan zəncəfil kökünün soyudulmuş həlimi, zəncəfil və ya şüyüd toxumlarının çeynənməsi və ya nanə, şüyüd toxumu, çobanyastığı çiçəklərinin dəmləməsinin daxilə qəbulu daxildir.

Həmçinin tərkibində limon, kəklikotu yarpaqları və lavanda çiçəklərindən ibarət qarışıq da məsləhət görülür. Ürəkbulanma və tüpürcək ifrazının intensivliyini, şalfey, çobanyastığı, palıd qabığı dəmləməsi, mentol məhlulu ilə ağız boşluğunu qarqara etməklə azaltmaq olar.

Orta və ağır dərəcəli hallar, subfebril temperaturun uzun müddətli qalması, sidikdə aseton olması stasionar şəraitində müalicəyə göstərişdir. Stasionarda ilk günlər, sakitçilik, aclıq, vitamin və qusma əleyhinə vasitələrin yalnız əzələ- və ya venadaxili yeridilməsi təyin olunur. Ağır gedişli erkən toksikozun müalicə proqramına, həmçinin, qlükokortikoidlər təyin olunur.

İntoksikasiyanın qarşısını almaq üçün, stasionar müalicənin əsasında itirilmiş maye həcminin və turşu-qələvi müvazinətinin venadaxili yeridilən kristalloid və kolloid məhlullarının köməyilə bərpası durur.

Patoloji vəziyyətin ağır formaları intensiv terapiya şöbəsində müalicə olunmalıdır, üç sutka ərzində effekt olmazsa və ya qeyri-qənaətbəxş olarsa – bu, hamiləliyin süni şəkildə pozulmasına bilavasitə göstərişdir.