Sitomeqalovirus — Yer kürəsində ən çox yayılmış patogen mikroorqanizmlərdən biridir. İnsanların əksəriyyəti yoluxduqları barədə heç bilmir, çünki xəstəlik uzun müddət gizli keçir və aydın kliniki əlamətlər vermir.

Amma cavan qadınlarda sitomeqalovirus artıq ciddi problemdir və xüsusi diqqət tələb edir. Beləki, hamilə qadınlarda uşağın bətndaxili yoluxma ehtimalı artır. Bu səbəbdən sitomeqalovirusa görə analiz hamiləlik müayinələrinə daxil edilib.

Sitomeqalovirus haqqında nəyi bilmək vacibdir

Sitomeqalovirus infeksiyasının törədicisi herpeskimilər ailəsinin üzvü olan iri ölçülü DNT-tərkibli virusdur. O, sferik formada olub ikiqat xarici qişa ilə örtülüdür. Onun səthində lipoproteid molekulundan əmələ gəlmiş çoxsaylı bizşəkilli çıxıntılar var. Onlar makroorqanizm hüceyrələrini tanımaq, onlara bitişmək və daxil olmaq üçün lazımdır.

Sitomeqalovirusun həyat tsiklinin xüsusiyyətlərinə aiddir:

• yoluxmadan sonra uzun müddət gizli qalmağa meyllik, uyğun xarici şərait yarandıqda təkrar reaktivasiya qabiliyyəti;
• gizli vəziyyətdə virus yoluxmuş hüceyrənin daxilində yaşayır, onun genomu ana hüceyrənin DNT-sinə qoşulur və onunla birlikdə bölünür, hansı ki, infeksiyanın bir toxuma sərhədində passiv şəkildə yayılmasını təmin edir;
• insan orqanizminin demək olar ki, bütün hüceyrələrini zədələmək qabiliyyəti, amma, sitomeqalovirusun çoxalması əsasən fibroblastlarda, müxtəlif lokalizasiyalı epitel və endotel hüceyrələrdə, ağız suyu vəzləri və limfositlərdə baş verir;
• virus DNT-sinin yaranması hüceyrəyə daxil olduqdan 24 saatdan tez olmayaraq başlayır;
• ləng çoxalma: replikasiya və yeni virus hissəciklərinin əmələ gəlməsi orta hesabla 200 saat çəkir, onların xaric olması isə yalnız 5 sutkadan sonra baş verir;
• hüceyrələrin ölmə sürəti sitomeqalovirusun toxumaları yoluxdurma dərəcəsindən asılılığı, yəni, virus nə qədər çox hüceyrəyə daxil olarsa, bir o qədər çox hüceyrə də məhv olur və uyğun olaraq, virusun həyat tsiklinin davam müddəti qısalır;
• virusun sitopatik təsiri (yoluxdurduğu hüceyrənin membranına təsir edir) nəticəsində sitomeqalolar — bəyquş gözlərinə bənzər girdə formalı iri hüceyrələr yaranır;
• virus hissəciklərinin müxtəlif bioloji mayelərlə aktiv şəkildə xaric olması;
• hüceyrədaxili parazitlik, hansı ki, virusun əksər dərman preparatlarına davamlığını təmin edir.

Sitomeqalovirusun cins və yaş üstünlükləri yoxdur, müxtəlif irqdən olan insanları yoluxdura bilər. O, ətraf mühitə davamlıdır, hansı ki, onun təbiətdə geniş yayılmasını təmin və izah edir.

Sitomeqalovirusun yayılması

Sitomeqalovirus infeksiyası əsasən kontakt-məişət, hava-damcı və cinsi yolla ötürülür, özü də yoluxma mənbəyi heç bir aydın kliniki əlaməti olmayan insanlar da ola bilər. Əhalinin yüksək dərəcəli infeksiyalaşması məhz bununla izah olunur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə inkişaf etmiş ölkələrdə şəhər əhalisinin demək olar 90%-i, kənd əhalisinin isə — 60-70%-i bu virusa yoluxmuşdur. Sağlam doğulmuş uşaqların yarısından çoxsu məktəb yaşına qədər sitomeqalovirus daşıyıcısı olur.

Ötürülmənin vertikal yolu da böyük əhəmiyyət kısb edir, hansı ki, dölün anasından yoluxması ilə nəticələnir. Məsələ burasındadır ki, hamiləliyin bütün dövrlərində sitomeqalovirus cift baryerini keçməyə qadirdir, hansı ki, anadangəlmə sitomeqalovirus infeksiyasının inkişafına səbəb olur. Yoluxma doğuş zamanı və südvermə dövründə də mümkündür. Bundan başqa, uşaq virusu atasından da ala bilər, əgər onun spermatozoidlərində virusun DNT-si olarsa.

Yoluxmuş donorun orqanı və ya qanı başqasına köçürüldükdə sitomeqalovirusun ötürülməsi mümkündür. Nadir hallarda yoluxma virusla çirklənmiş tibbi alətlərdən ola bilər.

Sitomeqalovirus infeksiyasının əsas əlamətləri

Yoluxmuş insanlarda sitomeqalovirus infeksiyası bir neçə vəziyyətdə ola bilər:

• gizli forma — virus heç bir kliniki əlamət vermir və yalnız laborator üsullarla aşkarlanır;
• subklinik forma — əlamətlər minimal və qeyri-spesifik olur, yoluxmuş insanın müxtəlif bioloji ifrazatlarında virus hissəcikləri aşkar edilir;
• sitomeqalovirusla əlaqəli digər xəstəliklərin yaranması — pnevmoniya, hepatit, parotit, sitomeqalovirus mononukleozu, enterokolit, ensefalit, nefrit, xroniki urogenital patologiyalar;
• sitomeqalovirus infeksiyasının ağır gedişli generalizəolunmuş forması — poliorqan çatmamazlığı, xroniki ensefalit nəticəsində ağıl zəifliyi, mədə-bağırsaq traktının müxtəlif şöbələrində çoxsaylı qanayan yaraların əmələ gəlməsi və s. ilə keçir.

Sitomeqalovirusa yoluxmuş insanların əksəriyyətində proses gizli keçir. Belə olduqda xəstəlik digər patoloji vəziyyətlərin diaqnostikası zamanı aşkar olunur.

Virusun aktivləşməsi immun sistemin zəifləməsi zamanı baş verir. Bu, SPİD-də, keçirilmiş ağır infeksiyalardan sonra, orqan köçürülməsi zamanı immunosupressiv müalicə fonunda, bəzi qan xəstəlikləri və kimyaterapiya dövründə ola bilər. Yuxarıda sadalamış hallarda immun müqavimət aşağı düşür və xəstəlik aktiv fazaya keçir. Sitomeqalovirusun reaktivasiyası hamiləlik zamanı da tez-tez rast gəlinir.

İmmunodefisit vəziyyətlərin korreksiyası virusun çoxalmasının qarısını alır və insanın bioloji mayelərinin virus hissəciklərindən xeyli təmizlənməsinə gətirir. Amma hüceyrələrin daxilində yerləşən törədicilər məhv olmur və infeksiya gizli fazaya keçir. İmmun statusun yenidən pozulması sitomeqalovirus infeksiyasının təkrar kəskinləşməsinə gətirir.

Hamiləlik dövründə sitomeqalovirus təhlükəlidirmi?

Hamiləlik zamanı qadın həm birincili, yəni, ilk dəfə yoluxa bilər, həm də əvvəlcədən onda olan virus yenidən aktivləşə bilər. Bu zaman yaranan əlamətlərin şiddəti immun sistemin funksional vəziyyətindən asılıdır.

Hamiləlik zamanı kəskin sitomeqalovirus infeksiyası özünü qızdırma, tüpürcək vəzləri, qaraciyər, böyrək və ağciyərlərin zədələnməsi ilə göstərə bilər. Burundan selikli ifrazatın gəlməsi mümkündür, hansı ki, intoksikasiya əlamətləri ilə birlikdə kəskin respirator virus xəstəliklərindən şübhələnməyə əsas verir. Tez-tez uşaqlıq yolundan ağ-mavi rəngli duru ifrazatın gəlməsilə özünü göstərən vulvovaginit qeyd olunur. Hamiləlik zamanı belə simptomlar yeni orqanların zədələnməsindən xəbər verir, hansı ki, ana və uşaq üçün ciddi təhlükə daşımır.

Amma sitomeqalovirus daxili cinsiyyət orqanlarını da zədələyə bilər. Bu, hamiləliyin uğurlu keçməsini təhlükəyə salır, erkən açılış və erkən doğuş ehtimalını artırır. Hipertonus fonunda yaranan normal yerləşmiş ciftin vaxtından əvvəl soyulması nəticəsində isə dölün bətndaxili ölümü mümkündür.

Plasentanın sitomeqalovirusla zədələnməsi daha çox təhlükəlidir. Bu zaman onda sistlər yaranır və ciftin vaxtından əvvəl qocalması qeyd olunur. Hamiləliyin erkən dövrlərində yoluxma nəticəsində ciftin uşaqlıq divarına intim bitişməsi mümkündür, hansı ki, doğuşdansonrakı dövrdə atonik uşaqlıq qanaxması ilə təhlükəlidir.

Sitomeqalovirus infeksiyasının dölə təsirləri

Hamilə qadında sitomeqalovirus uşaq üçün bilavasitə təhlükə daşıyır. Uşağın ana bətnində yoluxması xəstəliyin ağır fəsadlarla keçən anadangəlmə formasının inkişafı ilə özünü göstərir. Bu səbəbdən hamiləlik planlaşdıran qadınlara sitomeqalovirusa görə analiz vermək tövsiyə olunur.

Yoluxmanın hamiləliyin hansı dövründə baş verməsindən asılı olaraq, yenidoğulmuş uşaqlarda kəskin sitomeqalovirus infeksiyasının əlamətləri, anadangəlmə qüsurlar və ya daxili orqanların xroniki zədələnməsi aşkarlana bilər. Belə uşaqlar adətən vaxtından əvvəl — yetişməmiş doğulur. Eyni zamanda xəstəliyin simptomsuz (əvvəlcə) gedişi də mümkündür, hansı ki, infeksiyanın ilk əlamətləri altı aydan sonra ortaya çıxır.

Xəstəliyin anadangəlmə formasının əsas əlamətləri aşağıdakılardı:

• yenidoğulmuşların dərisinin ödemli və sarı olması, tünd-göy rəngli xarakter ləkələrin və çoxsaylı səpkilərin əmələ gəlməsi;
• uzun sürən sarılığa meyllik;
• zəiflik, yuxululuq, az aktivlik;
• əzələ tonusunun diffuz azalması, ətrafların titrəməsi, həmyaşıdlarından hərəki cəhətdən geri qalma;
• əmmə və udmanın pozğunluğu, hansı ki, mövcud hipotrofiya və polihipovitaminozu daha da ağırlaşdırır;
• mikrosefaliya (erkən dövrlərdə yoluxduqda) — başın kiçik olması;
• hematoloji pozğunluqlar: qarışıq mənşəli anemiya və trombositopeniya;
• sitomeqalovirus mənşəli retinit və görmə itiliyinin azalması;
• tədricən artıb karlığa keçən — zəif eşitmə;
• psixi inkişafdan geri qalma;
• intersisial pnevmoniya, nefrit, miokardit, kolit, pankreatit və digər parenximatoz orqanlar və baş beynin zədələnməsi.

Əgər uşaq doğuş və doğuşa yaxın dövrlərdə yoluxarsa — onda digər orqanların zədələnmə əlamətləri qeyd olunmur. Lakin ilk 20-50 gün ərzində kəskin respirator xəstəliklərin klinikasına bənzər vəziyyət inkişaf edir. Sonuncu adətən ana südü ilə gələn antitellərin hesabına tez düzəlir. Amma yarımçıq uşaqlarda, əsas da süni qidalar yeyənlərdə xəstəlik daha ağır formada keçə bilər.

Kim və nə vaxt sitomeqalovirusa görə yoxlanılmalıdır?

İnsanda immunodefisit vəziyyəti olmayanda onda olan sitomeqalovirus infeksiyası həyat və sağlamlıq üçün heç bir potensial təhlükə daşımır. Bu səbəbdən əhalinin sitomeqalovirusa görə rutin yoxlanılması aparılmır, özü də yoluxma əlamətlərinin olması hələ aktiv terapevtik tədbirlərin aparılması üçün əsas deyildir.

Aşağıdakı qrup insanlar yoxlanışa mütləq qaydada göndərilməlidir:

• anamnezində adəti düşüklər olan qadınlar;
• sonsuz cütlüklər, ö cümlədən süni mayalanmaya hazırlaşanlar;
• urogenital orqanların xroniki iltihabi xəstəliklərindən əziyyət çəkənlər;
• anadangəlmə infeksiya ilə doğulmuş uşaqların anaları;
• immunodefisit vəziyyətində olan insanlar;
• donor olmaq istəyənlər.

Amma hamiləlik planlaşdıran bütün qadınların sitomeqalovirusa görə analiz verməsi israrla tövsiyə olunur. Yoluxma və aktivlik dərəcəsinin təyini sonradan dölün yoluxma riskini qiymətləndirməyə kömək edir.

Sitomeqalovirusun diaqnostikası

Sitomeqalovirus infeksiyasının xarakter əlamətlərinin olmaması onun kliniki diaqnostikasını çətinləşdirir. Bu baxımdan əsas diaqnostika üsulu laborator müayinələrdir.

Hazırkı dövrdə sitomeqalovirus infeksiyasının diaqnostikası üçün aşağıdakı üsullar istifadə olunur:

• əkilmə — bioloji mayelərdən götürülmüş material xüsusi qidalı mühitdə əkilir;
• PZR — müayinə olunan materialda (uretral, vaginal, servikal yaxmalarda, sidikdə, qanda, beyin-onurğabeyni mayesində və ya tüpürcəkdə) virus DNT-sinin lap az miqdarını belə aşkar etməyə imkan verir;
• İFA — ən geniş istifadə olunan üsuldur, qanda virusa qarşı yaranmış spesifik antitellərin təyininə əsaslanır;
• sitoloji üsul — müayinə olunan materiala (biopsiya ilə götürülmüş toxumalar) mikroskop altında baxılır.

Gündəlik klinik praktikada əsasən İFA üsulu istifadə edilir. Baha olmayan və texniki cəhətdən nisbətən asan bu müayinə xüsusi avtomatik cihazlarla aparılır. Onu istənilən qədər aparmaq olar, hansı ki, infeksion prosesin gedişinə dinamik nəzarət etməyə böyük imkan verir.

İFA-nın çözülməsi

İFA üsulunda qanda M və G immunoqlobulinlərinin (Ig M və Ig G) titri təyin edilir. Bunlar immun hüceyrələrinin yaratdığı spesifik müdafiə antitellərinin müxtəlif sinifləridir. Əgər hamiləlik zamanı sitomeqalovirus analizi müsbətdirsə, bu antitellərin nisbəti mütləq qiymətləndirilir.

Qanda Ig M-in aşkar olunması hazırda orqanizmdə aktiv infeksion prosesin getməsindən xəbər verir. Bu, müalicə taktikasını seçməyi, hamiləlik olduqda isə — döl üçün risklərin qiymətləndirilməsini tələb edir. Ig G-nin aşkar edilməsi yaxşı immunitetin olmasını göstərir. Onlar yoluxmadan bir qədər sonra yaranır və ömür boyu qalır. Məhz bu sinifdən olan antitellər orqanizmi viruslardan etibarlı qoruyur, onların çoxalma və yayılmasının qarşısını alır.

0,9 BV/ml – Ig G-nin sitomeqalovirusa görə normasıdır, virusla kontaktın olmamasını göstərir. 0,9-1,1 BV/ml – şübhəli sayılır, 1,1 BV/ml isə – müsbət hesab edilir. 3 yaşına qədər uşaqlarda Ig G-nin səviyyəsi təyin olunmur. Çünki onların öz antitelləri hələ yaranmayıb, aşkar olunan isə yoluxmuş analarından aldıqları antitel kompleksidir.

Ig G-nin şübhəli nəticəsi fonunda Ig M müsbət olarsa, bu, yoluxmanın birinci – başlanğıc mərhələsində olmasını göstərir. Ig M-in titri çox da yüksək olmazsa, G-nin səviyyəsi isə əksinə yaxşı olarsa — bu, xroniki infeksiyanın reaktivləşməsinin əlamətidir. Əgər yalnız Ig G müsbətdirsə, xəstəliyin qeyri-aktiv fazası — remissiya diaqnozu qoyulur.

Xəstəliyin yaranma müddəti proqnostik əhəmiyyət daşıyır. Əgər qadında hamiləlik zamanı xroniki sitomeqalovirus aktivləşərsə, hazırda mövcud olan antitellər onun yayılmasının qarşısını alacaq. Bu zaman dölün bətndaxili yoluxma riski cəmi 3-5% təşkil edir. Təzə yoluxma zamanı virusun ciftdən dölə keçməsi demək olar 60%-ə çatır, hansı ki, törədicinin qarşısını ala bilən antitellərin olmaması ilə izah edilir.

Yoluxmanın müddətini təyin etmək üçün İFA həmişə lazım olan məlumatı vermir. Daha dəqiq nəticəni aşkar olunmuş G antitellərinin sitomeqalovirusa avidliyini təyin etməklə almaq olar. Bu zaman antitellərin virus antigenlərinə bitişmə möhkəmliyi təyin olunur.

Yaranmış immun komplekslər nə qədər dayanaqlı olarsa, yoluxma anından da o qədər çox vaxt keçmiş deməkdir. 35%-dən yuxarı olan avidlik yoluxmadan 3 aydan çox keçməsini göstərir. 50-60%-dən yuxarı göstərici keçid hesab olunur, o, xəstəliyin xroniki fazaya keçməsini göstərir. Yüksəkavidli antitellər isə — daşıyıcılığın və ya xroniki infeksiyanın əlamətidir.

Sitomeqalovirus daşıyıcılığı nə deməkdir?

Sitomeqalovirus daşıyıcılığı — ən çox diaqnostika olunan vəziyyətdir. Əgər qadın əvvəllər yoluxmuşsa və törədici onun orqanizmində qeyri-aktiv fazadadırsa — bu vəziyyətə daşıyıcılıq deyilir. Bu zaman pasientdə heç bir xarici əlamət aşkar edilmir, İFA isə yalnız yüksəkavidli Ig G göstərir.

Qeyd etmək lazımdır ki, daşıyıcılıq nə qadın, nə də onun uşağı üçün heç bir təhlükə daşımır. Buna baxmayaraq, belə hamilə hər 4-6 həftədən bir sitomeqalovirusa görə təkrar müayinə olunmalıdır ki, virusun aktivləşməsi nəzarətdə saxlanılsın. Xoşbəxtlikdən hamiləlik vaxtı sitomeqalovirus infeksiyası nadir hallarda kəskinləşir.

Hamiləlik zamanı sitomeqalovirusu necə müalicə etmək olar?

Hamiləlik vaxtı sitomeqalovirusun müalicə edilmə qərarı prosesin aktivlik dərəcəsindən, yoluxma müddətindən və qadında immunodefisit vəziyyətinin olmasından asılıdır.

Əgər alınmış laborator məlumatlar yoluxmanın mayalanmadan bilavasitə qabaq və ya birinci trimestrin əvvəlində baş verdiyini göstərirsə, gözləmə taktikası seçilir. Embrionun inkişafı dinamik müşahidəyə götürülür. Əgər onda inkişaf qüsuru yaranarsa komission qaydada hamiləliyin pozulmasına tibbi göstərişlərin olması barədə qərar verilir. Qeyd edək ki, prosedur yalnız qadının razılığı ilə aparılır.

Hamiləlik zamanı sitomeqalovirusun müalicəsi yeni yoluxmalarda və ya əvvəlki prosesin reaktivasiyası zamanı aparılır. Bu məqsədlə virusəleyhinə dərmanlar, vitaminlər, immuniteti qüvvətləndirən preparatlar təyin olunur. Eyni zamanda immunoqlobulin və interferonlar istifadə oluna bilər. Lazım gəldikdə qadının vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün simptomatik vasitələr təyin edilir. Əgər daxili orqanların zədələnməsi olarsa müalicə sxeminə baş vermiş funksional pozğunluqları korreksiya etmək üçün preparatlar əlavə edilə bilər.

Xülasə

Hamilələrin sitomeqalovirusla yoluxması heç də nadir hadisə deyil. Amma xəstəliyin geniş yayılmasına və analizlərin asan olmasına baxmayaraq, qadınların əksəriyyəti onlarda xəstəliyin olmasını bilmir və gələcək uşaq üçün riskləri adekvat qiymətləndirmir. Baxmayaraq ki, sitomeqalovirus TORCH infeksiyaları qrupuna daxil edilib, hamilənin hətta yeni yoluxması belə dölün ciddi zədələnməsinə gətirmir. Həm də, əgər sitomeqalovirus hamiləliyin erkən dövrlərində müalicə edilərsə, infeksiya tez bir zamanda qeyri-aktiv fazaya keçir və dölün zədələnməsi baş vermir.