50 ildən artıq tarixi olan ultrasəs müayinə metodu öz inkişafında müxtəlif mərhələlərdən keçmişdir: tam inkar, inanmamaq, mütəxəssislərin metoddan istifadə etmək istəməmələri, sonradan total aludə və həddən artıq qiymətləndirilmə ilə əvəz olunmuşdur. İndiki dövr ultrasəs müayinəsinin (USM) imkan və nəticələrinin adekvat qiymətləndirilməsilə xarakterizə olunur.

Xəstə və həkimlər arasında daha çox populyarlığı USM xüsusən mama və ginekologiyada qazanıb. O, yüksək düzgünlüklə iltihabi xəstəliklərə və inkişaf anomaliyalarına diaqnoz qoymağa, kiçik çanaq şışlərini hətta skrininq müayinələri zamanı aşkarlamağa imkan verir.

Metodun üstünlükləri və populyarlığının səbəbləri

Metod ultrasəsin əsas xüsusiyyətlərinin – fokuslanma, bioloji toxumalarda yayılma, orqanizmin bərk mühitləri və onlar arasındakı sərhədlərdən müxtəlif cür əks olunması əsasında mümkün olmuşdur. Ultrasəs müayinəsi exolakasiya, yəni əks olunan dalğaların qəbul edilməsi prinsipinə əsaslanır.

Ultrasəs dalğalarını generasiya edən cihazla xüsusi qurğu – qəbuledici və ya sensor əlaqələndirilir. Əsas element kimi ona alınan informasiyanı çevirici qurğu daxildir. Sensorun köməyilə ultrasəs dalğaları yönləndirilir, əks olunan siqnallar qəbul edilib və çevrilir. Nəticədə aparatın ekranında müəyyən "şəkil" təsvir olunur.

Müxtəlif xarakterli toxuma və boşluqlardan keçərkən dalğaların müxtəlif dərəcədə zəifləmə və udulması, sınma və əks olunması baş verir. Hər yerində eyni temperatur və sıxlıqlı toxumaları olan homogen strukturlarla rastlaşdıqda, ultrasəsin bir hissəsi bərabər səviyyədə udulur, bir hissəsi isə əks olunaraq orqanın az-çox dəqiqliklə sərhədləri ilə birgə şəklini yaradır. Bu mühitdə fərqli xarakterli toxumalar olduqda, məsələn, uşaqlığın əzələ qatında miomatoz düyün olarsa, əks olunan siqnalların müxtəlif intensivliyi displeyin ekranında uyğun patoloji törəmənin sərhədləri ilə birgə təsvirini formalaşdırır.

USM metodu digər şüa diaqnostikası metodları arasında möhkəm yer tutub. Onun populyarlığı bunlarla izah olunur:

• alınan nəticələrin düzgünlüyü və informativliyi əksəriyyət xəstəliklərdə patoloqoanatomik müayinələrlə üst-üstə düşməsi (85-100% hallarda);
• proseduranın əlçatan, nisbətən sadə və qeyri-invaziv olması;
• informasiyanın real zaman kəsiyində alınması;
• diaqnostik və bəzi müalicəvi manipulyasiyaların vizual nəzarət altında aparılmasının mümkünlüyü;
• müayinənin ümumən qısa vaxt ərzində aparılması zamanı toxuma və orqanizmə neqativ təsirin olmaması;
• digər şüa diaqnostikası metodlarına nisbətən ucuz maya dəyərinin olması.

USM-in prinsipləri

Ultrasəs diaqnostikası göstəriş və məqsədlərin təyinindən, müayinə növü və rejiminin seçilməsindən, pasientin hazırlanmasından ibarətdir.

USM-ə göstərişlər

Ginekologiyada ultrasəs müayinəsi aşağıdakı hallarda məsləhətdir:

1. Menstrual tsiklin pozulması və xarakterinin dəyişmələrində (çox və ya az, vaxtından qabaq və ya gecikmələrdə), hansıki, yumurtalıq funksiyalarının pozulmasının, mioma və ya digər törəmələrin, endometrium və ya uşaqlıq boynu polipinin və s. əlamətləri ola bilər.
2. Ağrılı aybaşı endometriozun və ya iltihabi xəstəliklərin simptomu olduqda, uşaqlığın, uşaqlıq borularının, yumurtalıqların və kiçik çanaq boşluğunun iltihabına şübhə olduqda.
3. İfrazat və/və ya qarnın aşağı şöbələrində ağrı olduqda; onlar boru hamiləliyində, borunun burulmasında, kiçik çanaqda iltihab və ya bitişmə prosesi olduqda, şişlərdə, yumurtalıq kistalarında ola bilər.
4. Uşaqlıq və artımlarının anadangəlmə inkişaf qüsurlarının, hamiləliyin diaqnostikası və dölün inkişafının dinamik müşahidəsi məqsədilə.
5. Sonsuzluğun səbəblərinin kompleks diaqnostikasında.
6. Oral kontraseptivlərin qəbulu zamanı və ya uşaqlıqdaxili spiralın düzgün yerləşməsinə şübhə olduqda ağırlaşmaların vaxtında qarşısının alınması üçün.
7. Sidik ifrazının pozulmalarında, həmçinin sidik qaçırmada.
8. Diaqnostik qaşınmadan, hamiləliyin medikamentoz və ya instrumental pozulmasından əvvəl və sonra.
9. Simptomsuz keçən xoş- və bədxassəli şişləri aşkarlamaq məqsədilə aparılan profilaktik müayinələr zamanı.

Növləri və rejimləri

Ginekologiyada USM-in müxtəlif növləri ayrı-ayrı sensorlar vasitəsilə həyata keçirilir. Məqsədlərindən və akustik yolun şəraitindən asılı olaraq müayinənin üç növü ayırd edilir:

1. Vaginal USM (uşaqlıq yolundan), standart sensor istifadə edilir. Kiçik çanaq orqanlarınn vizualizasiyası bu metodla daha aydındır. Bu, sidik kisəsini boşaldıb sensoru uşaqlıq yoluna yeritməklə aparılır. Əksər hallarda transvaginal USM tətbiq edilir.
2. Qarından və ya transabdominal USM — sensorla manipulyasiya qarın divarının aşağı şöbələrinin səthilə, sidik kisəsi dolu vəziyyətdə aparılır. Bu metod əsasən kiçik çanaqda böyük ölçülü törəmələr olarkən istifadə olunur.
3. Transrektal USM — düz bağırsaqdan. Ginekologiyada diaqnostikanın bu növü yalnız qız uşaqlarının müayinəsində istifadə olunur.

Metodun və uyğun olaraq sensorun növünün seçilməsi müayinə olunan nahiyənin funksional və anatomo-topoqrafik xüsusiyyətlərindən və ya konkret orqanın və ya kiçik çanaq nahiyəsinin məqsədyönlü şəkildə öyrənilməsindən asılıdır.

Kiçik çanaq orqanlarının USM müayinəsi zamanı müxtəlif rejimli aparatlar istifadə edilir, hansıki müxtəlif imkanlara malikdir və uyğun təyinatı var:

2D rejimi və ya ikiölçülü

O, müxtəlif çalarlı ağ-qara rəngli səthi şəklin alınması ilə, yəni orqanların bir müstəvidə (tomoqramma) təsvirinin alınması ilə xarakterizə olunur. Praktikada metod ən çox tətbiq olunur və bütün ultrasəs müayinələrində əsas sayılır.

Bu rejim uşaqlıq və onun boşluğunun, servikal kanalın, uşaqlıq borularının və yumurtalıqların forma və ölçülərini, onların daxili qişalarının vəziyyətini, digər orqanlara nisbətən yerini, miomatoz düyünlərin olmasını, follikulların və sarı cismin ölçülərini, kiçik çanaqda törəmələrin olmasını və ölçülərini, mayenin olmasını və həmçinin sidik kisəsi dolu olduqda bəzi patoloji dəyişiklikləri təyin etməyə imkan verir.

3D və ya üçölçülü, statik rejim

Bir necə (iki və daha çox) müstəvidə təsvir olunan sintetik həcmli şəkil. Bu rejim kiçik çanaq üzvlərini müxtəlif dərinliklərdə qatlarla və həmçinin müxtəlif müstəvi və qalınlıqda (bir neçə santimetrdən 1 mm-dən az) "kətsiklərlə" öyrənməyə şərait yaradır.

Ginekologiyada 3D USM — uşağın cinsini, uşaqlığın anadangəlmə qüsurlarını (təkbuynuzlu, ikibuynuzlu, yəhərəbənzər), xoş- və bədxassəli şişlərin forma və ölçülərini dəqiqləşdirməyə, endometriozun yayılma dərəcəsini, boyun törəmələrinin ölçülərini təyin etməyə imkan verir. Həmçinin poliplərin olmasını və onların ölçülərini, uşaqlıqdaxili arakəsmələrin və sinexiyaların olmasını, uşaqlıqdaxili spiralın yerləşməsini, onun selikli qişaya sirayət etməsini və ya uşaqlıq boşluğundan düşməsini bilmək olar.

4D rejim

Bu da həcmli təsvirdir, lakin dinamikidir. O, dölün hərəkətini və inkişaf dinamikasını görməyə, iltihabi proseslərlə şişlərin differensial diaqnostikası məqsədilə kiçik çanaq üzvlərinin damar şəbəkəsini detalizə etməyə, şişlərin həcmini, ölçülərini və hətta xarakterini, miomatoz düyünün nekrozunda qan təchizatının zəifləməsini aşkarlamağa imkan verir. Həmçinin kiçik çanaq boşluğu və üzvlərinin qan təchizatını və venalarının varikoz genəlməsini görmək, venaların trombozuna diaqnoz qoymaq olar.

Aparatların əksəriyyətində 3D və 4D rejimləri CID rejimi ilə əvəz olunur, hansı ki, bu da rəngli təsvir almağa imkan verir. Bir sıra hallarda müayinə rejimlərini və ultrasəs sensorlarını kombinə etmək lazım gəlir, məsələn, transabdominal və transvaginal.

Pasientin hazırlanması və diaqnostikanın optimal vaxtı

Hər bir pasientə həkim ginekoloji USM-i nə vaxt keçməyi fərdi qaydada təyin edir. Standart hallarda onu menstrual tsiklin birinci fazasında, yəni menstruasiya başlayandan 5-7 gün sonra aparmaq məsləhət görülür. Optimalı — o qurtarandan 3-5 gün sonradır, amma tsiklin 7-10-cu günündən gec olmamalıdır. Yumurtalıqların funksiyalarını qiymətləndirmək üçün (sarı cismin yaranması, follikulların inkişafı) USM menstrual tsiklin 8-10, 14-16 və 22-24-cü günlərində aparılır.

Hamiləliyin birinci diaqnostikası 3-4 həftədə mümkündür. Transvaginal sensorla daha erkən dövrlərdə də eləmək olar. Bütün qadınlar simptomsuz keçən patoloji prosesləri, əsasən də şişləri aşkarlamaq üçün 1-2 ildən bir, 40 yaşından yuxarı isə hər il profilaktik USM keçməlidirlər.

Müayinə acqarına, defekasiya və sidik ifrazından sonra aparılır. Sonuncu qida qəbulu proseduradan 8-12 saatdan gec olmamalıdır. Müəyyən göstərişlər daxilində müayinə menstrual tsiklin dövründən asılı olmayaraq aparılır:

• güclü ağrılar;
• intensiv qanaxma;
• uşaqlıqdankənar — boru, yumurtalıq, boyun hamiləliyinə şübhə olduqda;
• uşaqlıqdaxili spiralın çıxarılması;
• yad cisim olması və s.

Ginekologiyada USM-ə hazırlıq bağırsaqların maksimal təmizlənməsindən ibarətdir. Bu ultrasəs dalğalarının keçərək ekranda vizualizə olunmasını təmin edən optimal şəraitin yaradılması üçün lazımdır. Buna görə də hazırlığa müayinədən 3-4 gün qabaq başlanılmalıdır.

Bu günlər ərzində qida rasionundan çətin həzm olunan və bağırsaqda qaz əmələ gətirən məhsullar çıxarılmalıdır. Bunlara paxlalılar, təzə meyvə-tərəvəz, qara çörək, süd, qazlı içkilər, kofe, yüksək kalorili konditer məhsulları (pirojnalar, tortlar) aiddir.

Qida həzmini yaxşılaşdırmaq üçün ferment preparatları — Festal, Kreon, Enzistal, köpü azaltmaq üçün isə — Espumizan, Karbolen, Fenxel və ya Çobanyastığı dəmləməsi qəbul etmək olar. Qəbizliyə meyllik olduqda işlədicilərin qəbulu məsləhət olunur. Təmizləyici imalələrdən istifadə etmək olmaz, çünki bu zaman su ilə daxil olan qaz və hava baığırsağın aşağı şöbələrində yığılaraq müayinəni çətinləşdirir.

Ginekologiyada ultrasəs müayinəsinin nəticələri

Kiçik çanağın USM-ni aparmaqla müayinə olunan orqan orqan haqqında onun yerləşmə və hərəkətliliyi, forma və ölçüsü, struktur və konturları, digər orqanlara nisbətən vəziyyəti, funksional göstəriciləri, ultrasəs dalğalarını keçirməsi (exogenliyi), patoloji törəmələrin və ya proseslərin olması və s. kimi xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq tam təsəvvür yaranır.

Müayinə protokolunda yuxarıda sadalanan göstəricilər təsvir olunur, lakin son diaqnoz çıxarılmır. Tez-tez şüa diaqnostikası ilə məşğul olan ayrı-ayrı həkim-mütəxəssislərin eyni pasient haqqında verdikləri nəticələr bir-birindən fərqlənir. Bu istifadə olunan cihazlardan, pasientin proseduraya hazırlıq səviyyəsindən, müalicə həkiminin qoyduğu tapşırıqlardan, USM mütəxəssisinin peşəkarlığından asılıdır.

Bir qayda olaraq həkim-diaqnostik kiçik çanaq boşluğu və üzvlərinin USM-lə alınmış "şəklini" təsvir edərkən öz nəticəsində yalnız normadan bu və ya digər kənaraçıxmalar haqqında yaza bilər, son diaqnoz çıxara bilməz. Diaqnostika — həkim-ginekoloqun işidir, o, diaqnozu pasientin kompleks müayinəsi əsasında qoyur, hansı ki, buna ümumi kliniki baxış, laborator, instrumental və histoloji müayinələr, digər mütəxəssislərin konsultasiyası aiddir.

Kiçik çanaq üzvlərinin müxtəlif dərinlik və müstəvilərdə, real zaman kəsiyində həcmli (üçölçülü) təsvirini verən müasir ultrasəs müayinə texnikası ginekoloji xəstəliklərin böyük əksəriyyətinin diaqnostikasında mürəkkəb məsələlərin həllinə imkan verir, əksər hallarda isə diaqnozun qoyulmasında həlledici rol oynayır.

USM-in mamalıqakı rolunu əks etdirən şəkil qalereyası ilə yanış olun: