Hamiləliyin fizioloji gedişi zamanı qanın həcmi tədricən artır. Bu zaman eritrositlərin də miqdarının artmasına baxmayaraq, plazmanın həcmi daha çox artır. Nəticədə qanın bir qədər durulması baş verir.

Hamiləlik anemiyası hemoqlobin və hematokritin səviyyəsinin fizioloji azalması ilə xarakterizə olunur, lakin eritrositlərin orta həcmi (MCV) və onların forması dəyişmir. Bu göstərici (MCV) qan analizini aparatla apararkən təyin olunur.

Hamilələrin bəzisində anemiya inkişaf edir, hansı ki, 75-95% halda dəmir çatmamazlığı ilə əlaqədar olur.

Səbəbləri

Fizioloji səbəblər

Bütün hamilələrdə plazmanın həcmi eritrositlərə nisbətən daha çox artır. Nəticədə qanın durulması – hemodilyusiya baş verir. Belə vəziyyət patoloji anemiya hesab edilmir.

Hemodilyusiyanın fizioloji əhəmiyyətləri var:

• daha duru qan cift damarlarından asan keçir və dölü qidalandırır;
• doğuş zamanı itirilən eritrositlərin mütləq sayı azalır.

Bundan başqa hamilələrdə fizioloji dəmir çatmamazlığı yaranır. Onun səbəbləri aşağıdakılardı:

• üçüncü trimestrdə bu mikroelementə tələbat sutkada 12-18 mq-a çatır;
• onun təqribən 400 mq-ı dölün qandövranında sirkulyasiya edir;
• bu maddənin 500 mq-ı qadının qanının həcminin artmasına sərf olunur;
• doğuş zamanı 170 mq-ı, laktasiya dövründə isə – 420 mq-ı itirilir.

Nəticədə südvermənin sonunda dəmir defisiti 1400 mq-a çatır.

Buna görə də hamilələrdə hemoqlobinin konsentrasiyasının 100-110 q/l-ə qədər azalması əksər hallarda normal sayılır. Belə rəqəmlərdə dəmir preparatları çox vaxt təyin olunmur, pəhriz saxlamaq kifayət edir. Bu cür vəziyyət patoloji əlamətlərlə müşayiət olunmur və doğuşdan 1-2 həftə sonra qanın göstəriciləri normaya gəlir. 

Patoloji səbəblər

Hamilələrdə anemiya müxtəlif səbəblərdən yarana bilər. MCV-nin qiymətinə görə anemiyanı 3 qrupa bölürlər:

1. MCV 80 fL-dən kiçikdir – mikrositar, eritrositlərin həcmi azalıb.
2. MCV 80 — 100 fL arasında – normositar, eritrositlərin orta həcmi normada.
3. MCV 100 fL-dən çoxdur – makrositar, eritrositlər normadan böyükdür, lakin hemoqlobin azdır.

Aşağı MCV-li anemiyanın səbəbləri:

• dəmir defisiti;
• talassemiya;
• hamilənin xroniki xəstəlikləri;
• sideroblast anemiya;
• mis defisiti;
• qurğuşunla zəhərlənmə, məsələn zərərli istehsalda.

Normasitar anemiyanın səbəbləri:

• qanitimə;
• fizioloji anemiya;
• zəif dəmir defisiti;
• xroniki xəstəliklər;
• sümük iliyində qanyaranmanın zəifləməsi;
• xroniki böyrək çatmamazlığı;
• autoimmun hemolitik forma;
• hipotireoz (qalxanvari vəzin hipofunksiyası) və ya hipopituitarizm (hipotalamusun disfunksiyası).

Patologiyanın makrositar forması bu hallarda inkişaf edir:

• foldefisitli anemiya;
• vitamin B12 defisti;
• dərman qəbulu;
• retikulositoz;
• qaraciyər xəstəlikləri və alkoqolizm;
• kəskin mielodisplastik sindrom.

Anemiyanın inkişafına səbəb olan amillər:

• çoxdöllü hamiləlik;
• bir-birinin ardınca baş verən hamiləlik;
• yeniyetmə dövründə hamiləlik;
• qida məhsullarında dəmir azlığı;
• hamiləliyə qədər anemiyanın olması;
• erkən toksikoz münasibətilə intensiv qusma;
• keçirilmiş pielonefrit, A hepatiti;
• xroniki xəstəliklər – qastrit, tonzillit, pielonefrit, ürəyin revmatik qüsuları, diabet;
• hamiləliyə qədər müşayiət olunan intensiv menstrual və ya uşaqlıq qanaxmaları;
• 1-ci trimestrdə hemoqlobinin 120 q/l-dən az olması;
• hamiləliyin əvvəlki uşağa südvermə dövründə baş tutması;
• vegetarianlıq;
• toksikoz və ya hamiləliyin pozulma təhlükəsi.

Yayılması

Dəmir defisiti ilə əlaqədar hemoqlobinin konsentrasiyasının 100 q/l-dən aşağı düşməsi hamilələrin 20-80%-ində diaqnostika olunur. Bu zaman mikroelementin zərdabda səviyyəsi 50-100% qadında azalmış olur. Azərbaycanda hamilələrdə patologiyanın dəmir defisitli formasının rast gəlinməsi 30-40% təşkil edir. Bu, orta göstəricidir, Avropa ölkələrində bu xəstəliyin rast gəlinməsi aşağıdır.

Hamilələrin beşdə birində isə gizli dəmir defisiti olur, hansı ki, uşaq doğulduqdan sonra da qalır.

Formaları

Hamilələrdə hemoqlobinin miqdarının ən çox dəmir, fol turşusu və B12 vitamini defisiti ilə əlaqədar azalması qeyd olunur. Belə vəziyyət ən çox hamiləliyin 2-3-cü trimestrində rast gəlinir.

Dəmir defisitli anemiya

Bu forma hemoqlobinin əmələ gəlməsi üçün lazım olan dəmirin çatmamazlığı zamanı yaranır. Hemoqlobin eritrositlərin tərkibində olan və toxumalara oksigen daşıyan zülaldır. Onun azalması nəticəsində qadının və dölün toxumalarında oksigen aclığı yaranır. Bu, hamilələrdə anemiyanın ən çox rast gəlinən səbəbidir.

Fol defisitli anemiya

Fol turşusu göyərti və bir sıra digər məhsullarda olur. O, yeni hüceyrələrin, o cümlədən eritrositlərin yaranması üçün lazımdır. Hamiləlik zamanı qadının yüksək miqdarda fol turşusuna ehtiyacı olur. Ancaq çox vaxt onun rasionda miqdarı kifayət dərəcədə olmur. Bu, uşaqda patologiyalara, məsələn, sinir borusunun anomaliyalarına (spina bifida) və çəkinin azalmasına səbəb ola bilər. Ona görə də fol turşusu ilə zəngin əlavələr bütün hamilələrə lazımdır.

B12 defisitli anemiya

Hamilənin orqanizminə lazımi miqdarda B12 vitamini daxil olmazsa, onun sümük iliyi normal eritrosit yarada bilmir. Bu variantın ən böyük inkişaf riski vegetarian pəhrizi saxlayan, ət, quş, süd, yumurta yeməyən qadınlarda olur. B12 vitamini defisiti döldə sinir sisteminin inkişaf anomaliyalarına və vaxtından əvvəl doğuşlara səbəb ola bilər.

Ağırlıq dərəcələri

Hemoqlobinin (Hb) səviyyəsindən asılı olaraq anemiyanın aşağıdakı dərəcələri ayırd edilir:

Dərəcə	Hemoqlobin, q/l
Yüngül	91-100
Orta	71-90
Ağır	40-70
Çox ağır	40-dan az

Normanın aşağı sərhədləri:

• hemoqlobin – 100–110 q/l;
• hematokrit – 0,32;
• eritrositlər – 3,5 x 10¹²/l.

ÜST-ün təsnifatına görə anemiyanın aşağıdakı dərəcələri ayırd edilir:

• yüngül dərəcə – Hb 90–110 1/l;
• orta dərəcə – Hb 70–89 q/l;
• ağır dərəcə – Hb 70 q/l-dən aşağı.

Əlamətləri

Hamiləlik vaxtı anemiyanın əlamətləri aşağıdakılardı:

• dərinin, dodaqların, dırnaqların, selikli qişaların avazıması;
• daimi yorğunluq;
• başgicəllənmə;
• təngnəfəslik;
• ürəkdöyünmə;
• əqli və fiziki iş zamanı çətinliklər;
• dad hissiyyatının dəyişməsi – təbaşir, gil, torpaq, kömür və bir sıra yeyilməyən şeylərin istənilməsi;
• udqunmanın çətinləşməsi, "boğazda yumaq" hissi.

1-ci dərəcəli anemiya ola bilər heç nə ilə özünü göstərməsin. Onun əlamətləri çox vaxt hamiləlik üçün xarakter olan zəifliyə, əhvalın pozulmasına bənzəyir. Lakin, belə vəziyyət qadına və uşağa zərər verə bilər. Buna görə də bütün hamilələr həkimin təyinatı əsasında qanın analizini verməlidirlər.

Xarici baxışda anemiya özünü nə ilə büruzə verir:

• dəri örtüyünün və selikli qişaların solğunluğu;
• dərinin quruluğu və çatlaması;
• dodaq bucaqlarında çatlar;
• yuxarı dodağın üstündə, əllərin dərisində, dəmir defisiti zamanı A vitamininin mübadiləsinin pozulması ilə əlaqədar yüngül sarılıq;
• əzələlərdə zəiflik;
• dırnaqların kövrəlməsi, tez-tez qırılması;
• saçların tökülməsi, uclarının qırılması;
• xarici cinsiyyət orqnları nahiyəsində göynəmə.

Anemiyanın həm kliniki, həm də laborator əlamətləri müalicə başlamaq üçün səbəb olmalıdır.

Fəsadları

Dəmirin ağır çatmamazlığı zamanı anemiyanın uşağa təsiri aşağıdakılardan ibarətdir:

• uşağın doğuş vaxtı yetişməməsi və ya aşağı çəkisi;
• uşaqda hemoqlobinin aşağı səviyyədə olması;
• uşağın psixi və fiziki inkişafdan qalması.

Anemiyanın hamiləyə təsirinə, doğuş vaxtı və ondan sonrakı dövrdə qanköçürmə riskinin artmasını və həmçinin "doğuşdan sonrakı depressiya" riskinin yüksək olmasını göstərmək olar.

Xəstəliyin dəmirdefisitli formasında aşağıda sadalanan ağırlaşmaların riski çox yüksəlir:

• hestoz;
• erkən doğuşlar;
• çoxsululuq;
• suyun vaxtından əvvəl axması;
• doğuş fəaliyyətinin zəifliyi;
• doğuş vaxtı qanitirmənin artması;
• doğuşdan sonrakı septik ağırlaşmalar;
• aqalaktiya – ana südünün olmaması.

Fol turşusunun çatmamazlığı ilə əlaqədar anemiya nə ilə təhlükəlidir:

• dölün yetişməməsi və ya çəkisinin az olması;
• onurğanın, onurğa və baş beynin ağır anadangəlmə defektləri.

Müalicə olunmamış B12-defisitli anemiya sinir borusunda defektin əmələ gəlməsilə nəticələnə bilər.

Diaqnostikası

Ginekoloqun elə birinci qəbulunda qanın ümumi analizinə göndəriş yazılır, sonra isə dəfələrlə təkrarlanır. Bu sadə müayinə istənilən ağırlıqlı anemiyaya diaqnoz qoymağa və onun səbəblərini təxmin etməyə imkan verir. Qanın analizində hemoqlobinin (Hb), eritrositlərin (RBC), hematokritin (HCT) səviyyəsi təyin olunur.

Dəmir defisitinə şübhə olduqda əlavə olaraq zərdabın ümumi dəmir birləşdirmə qabiliyyəti (ZÜDBQ), transferrinin dəmirlə doyması və zərdab dəmiri təyin oluna bilər.

Dəmir defisitli anemiyadan şübhələnmə meyarları:

• hemoqlobinin 100 q/l-dən aşağı olması;
• rəng göstəricisi 0,85 və az olması (hipoxromiya);
• mikrositoz, anizositoz – eritrositlərin ölçüsünün azalması və formasınn dəyişməsi;
• eritrositlərin diametrinin 6,5 mkm-dən az olması;
• ZÜDBQ 64,4 mkmol/l-dən çox olması;
• zərdab dəmirinin 12,6 mkmol/l-ə qədər olması;
• transferrinin dəmirlə doymasının 16%-ə qədər olması;
• ən informativ göstərici – zərdab ferritininin 12mkq/l olmasıdır.

Fol turşusu çatmamazlığını aşkar etmək üçün onun zərdabda və eritrositlərdə miqdarı təyin olunur. B12 vitamin çatmamazlığı qanda və sidikdə siankobolaminin konsentrasiyasını təyin etməklə təsdiqlənir.

Müalicəsi

Yüngül dərəcəli anemiya dəmir və fol turşusu preparatları təyin etməklə müalicə olunur. Qadına hamilələr üçün tərkibində lazımi mikroelementlər olan vitaminlər kompleksi təyin olunur. Lakin anlamaq lazımdır ki, bu xəstəlikdə təkcə pəhriz kifayət deyil.

B12 vitamin defisiti ilə əlaqədar yaranan makrositar formada, bu maddənin inyeksiya şəklində təyini lazım gələ bilər. Bu vəziyyətdə hamilə qadınlarda anemiyanın müalicəsinə mütləq qaydada ət, yumurta, süd məhsulları ilə qidalanma daxil olunmalıdır.

Hamiləlik dövründə dərmanları yalnız həkim təyin edir, terapiya hemoqlobinin səviyyəsi 110 q/l-ə qədər azaldıqda başlanmalıdır. Yaxşı olar ki, tərkibində dəmirdən başqa askorbin turşusu olan tabletlər istifadə edildin, məsələn, "Sorbifer Durules". Dərmanların qəbulu fonunda qanın analizini hər 10 gündən bir təkrarlayırlar, yaxşılaşma olmasına baxmayaraq, müalicə hamiləliyin sonuna qədər davam etdirilir.

ÜST-ün məsləhətlərinə əsasən, hətta hemoqlobin aşağı səviyyədə olmadıqda belə, dəmir preparatlarının istifadəsi hamiləliyin 2-3-cü trimestrlərindən, südvermənin ilk yarım ilinə qədər davam etdirilməlidir. Lakin, bütün hallarda bu vasitələrin təyin edilməsi barədə qərar fərdi qaydada verilir.

3-cü dərəcəli anemiya stasionara hospitalizasiya tələb edir. Hemoqlobinin bu göstəricilərində adətən qadına eritrositar kütlə köçürülür. Lakin bu prosedur infeksion xəstəliklərlə yoluxma riski ilə təhlükəlidir. Buna görə də, patologiyanı erkən mərhələlərdə aşkarlayıb müalicə etmək daha yaxşıdır.

Dəmir preparatlarından aşağıdakılara üstünlük verilir:

• inyeksiyaya deyil, teblet formalara;
• tərkibində ikivalentli dəmir preparatları olana;
• dəmir sulfat törəmələrinə.

Effektiv dərmanlara aiddir:

• Aktiferrinin damcısı, siropu və ya kapsulu;
• Biofer (tərkibində fol turşusu olan tabletlər);
• Gino-tardiferon (fol və askorbin turşulu tabletlər);
• Totema (mis və marqans tərkibli daxilə qəbul edilən məhlul);
• Fenyuls (dəmir sulfat və askorbin turşusu);
• Feroqlobin B12 (dəmir və polivitamin qarışığı).

Hamilələrə inyeksiya şəklində dərmanlar yalnız xüsusi hallarda təyin olunur:

• nazik bağırsağın ağır xəstəliklərində (enterit, bağırsaqda əməliyyatlardan sonra);
• formasından (damcı, sirop, tablet və s.) asılı olmayaraq, hər hansı dəmir preparatının qəbulundan sonra ürəkbulanma və qusma olduqda;
• dəmirin səviyyəsinin tez bərpa olunmasına təlabat olarsa, məsələn, hamiləyə təcili əməliyyat lazım olduqda;
• eritropetinin istifadəsi zamanı, hansı ki, dəmirin orqanizmdə lazımi miqdarda ehtiyyatı olmazsa effektsizdir.

Bu cür məhdudiyyətlər onunla əlaqədardır ki, dəmir orqanizmə tez daxil olduqda və onu daşımağa lazımi miqdarda ferritin olmadıqda, ağır allergik reaksiyaların baş verməsi mümkündür. 3-valentli dəmir preparatları plazmaəvəzediciləri ilə birgə istifadə edilir.

Inyeksiya kursundan sonra, dərmanlar tabletlər şəklində təyin olunur. Dəmirin dozasını və davam müddətini həkim təyin edir. Bu mikroelementin artıq dozası qaraciyər, ağciyər və digər orqanlarda toplanaraq, onların işini pozur. Digər tərəfdən, bağırsaqlardan sutkada maksimum 300 mq dəmir sovrula bilər, ona görə də bu göstəricini keçmək məqsədyönlü deyil.

Dəmir preparatlarının əlavə təsirləri

Bəzi pasientlərdə dəmir tərkibli preparatların qəbulu əlavə təsirlər – ürəkbulanma və qusma, qarında ağrı, qəbizlik və ya ishal verə bilər. Preparatın dozası artıqca onların rast gəlmə ehtimalı da bir o qədər artır. Bəzən onlar tabletin qəbulunun dayandırılmasına və inyeksiyaya keçməyə səbəb olur.

Bu tabletləri qəbul edərkən nəcis qara rəngə boyanır.

Daha nadir rast gəlinən əlavə təsirlərə aiddir:

• qida borusunda xora əmələ gəlməsi;
• dəridə səpgi və qaşınma;
• başgicəllənmə və başağrısı;
• zəiflik, bədən temperaturuinun qalxması.

Profilaktikası

Hamilələrədə anemiyanın profilaktikası bu xəstəliyə yüksək risk olduqda aparılır:

• əvvəllər hemoqlobinin azalması;
• xroniki infeksiya və ya xəstəliklər;
• təkrari doğuşlar;
• 1-ci trimestrdə hemoqlobin 120 q/l-dən az olarsa;
• çoxdöllülük;
• preeklampsiya;
• hamiləliyə qədər menstruasiyanın davam müddəti 5 gündən çox olarsa.

Profilaktika məqsədilə pəhriz və dəmir tərkibli dərmanlar təyin olunur. Dərmanları aşağı dozada, 12-ci həftədən başlamaqla, yarım il ərzində qəbul etmək lazımdır.

Qida məhsullarının tərkibində olan dəmir, əsasən nazik bağırsağın başlanğıc hissəsindən sovrulur. Mikroelementin 2 forması var: hem və qeyri-hem.

Hem forması hemoqlobinin bir hissəsindən ibarətdir. O, heyvani mənşəli qidaların tərkibində olur. Bu, qırmızı ət, balıq və quşdur. Belə forma bağırsaqlardan yaxşı sovrulur.

Qeyri-hem forma isə, əsasən bitki mənşəli qidalarda olur və onun sovrulması yaxşı deyil. Buna görə də, sözsüz, meyvə və tərəvəzlər hamilə qadınin qida menyusuna daxil edilir, lakin, anemiyanın profilaktikası məqsədilə onlara etibar etmək olmaz. Bu, xüsusən alma və nar kimi populyar meyvələrə aiddir.

Anemiyanın qarşısını almaq məqsədilə dəmirlə zəngin məhsullar məsləhət görülür:

• mal, qoyun, toyuq qaraciyəri;
• yağda konservləşdirilmiş sardina;
• çay və dəniz balıqları;
• dana və mal əti;
• yağsız təbii vetçina.

Qeyri-hem formalı dəmirlə zəngin məhsullardan aşağıdakılar məsləhət görülür:

• mərci, lobya, ispanaq;
• tofu pendiri;
• balqabaq, küncüt, günəbaxan tumları;
• qurudulmuş fıstıq, araxis, qoz, fındıq, badam;
• ərik, üzüm, şaftalı, gavalı;
• sobada bişmiş kartof;
• yumurtalı lapşa;
• buğda dənələri;
• bişmiş noxud;
• qara düyü;
• kəpəkli çörək.

Bəzi qida məhsulları dəmirin bağırsaqlardan sovrulmasına kömək edir, digərləri isə mane olur.

Mikroelementin sovrulmasını yaxşılaşdırmaqdan ötrü, tünd çaydan və qəhvədən imtina etmək və kalsiumla zəngin qidaların, məsələn, südün qəbulunun artırılması məsləhət görülür.

Mənimsəməni yaxşılaşdırmaq üçün qidaya C vitamini mənbəyi – brokkoli, itburnu dəmləməsi əlavə etmək lazımdır.

Təxmini gündəlik menyu:

Qida qəbulu	Qida məhsulları, yeməklər
Səhər yeməyi	Suda bişmiş balıq və ya ət, tərəvəz raqusu, qarabaşaq (rus. qreçka), düyü və ya bulqur sıyığı (kasası), bal və yağla çörək, suda bişmiş yumurta, meyvə şirəsi
İkinci səhər yeməyi	Qızarmış balıq, yerkökü və ya çuğundur pendirlə, süd, kələm və pomidor turşusu
Nahar	Ət bulyonunda şorba, qızardılmış qaraciyər, qaraciyər paşteti, suda bişmiş ət, sıyıqlar (kasalar), tərəvəz salatları, pendir, şirə, meyvələr
Axşamqabağı	Meyvə, giləmeyvə
Şam	Ət v ya balıq yeməyi, tərəvəzlər, kəsmik
Yatmazdan qabaq	Qatıq və ya ayran

Anemiya zamanı faydalı məhsullar siyahısına sitrus meyvələri, çiyələk, krevetkalar, yumurta daxildir, lakin onları yüksək allergiya riskinə görə hamilələrə vermək olmaz, necə ki, şokaladı, göbələyi və moruğu olduğu kimi.

Son məsləhətlər

Anemiyanın yüksək riski ilə əlaqədar həkimlər hamiləliyin planlaşdırılmasına çox ciddi yanaşmağı məsləhət görürlər. Lazım gələrsə, gələcək ana hemoqlobinin səviyyəsini qaldırmaq üçün əlavə müalicə keçməlidir.

Hamiləlik zamanı anemiyanın profilaktikası aparılmalıdır. Bu zaman pəhrizə xüsusi diqqət yetirilir. Onda mütləq qaydada ət qidaları olmalıdır. Məhz ətdən insan dəmir alır. Hələ doğulmamış uşağın sağlamlığı xətrinə vegetarian xənımlar bir müddət dietalarını dəyişməlidirlər.

Qanazlığının qarşısını almaq üçün həkim dəmir tərkibli dərman vasitələri təyin edir. Onları adətən 14-16 həftədən başlamaqla, yarım il ərzində hər gün qəbul etmək lazımdır. Dəmirin sutkalıq dozası 60 mq, fol turşusununku isə – 250 mq-dır.