Doğuş hamiləliyin sonu deyil. Ondan sonra ana orqanizminin bərpa dövrü başlayır. Dəyişikliklər cinsiyyət orqanları, süd vəzləri və orqanizmin digər sistemlərində baş verir. Təhlükəli fəsadların inkişaf edə biləcəyini nəzərə alaraq, zahılıq dövründə ananın vəziyyəti aktiv müşahidə və lazım gəldikdə korreksiya edilir.

Doğuşun mərhələləri barədə daha ətraflı bu məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Vaxt çərçivəsi

Zahılıq dövrünün davam müddəti 6 həftədir. Cinsi orqanlarda maksimal dəyişikliklər ilk 8-12 sutka ərzində baş verir. Bu vaxtın çox hissəsini qadın doğum evində keçirir.

Zahılıq dövrünün mərhələlərə bölünməsi şərti xarakter daşıyır və müxtəlif ölkələrdə fərqli qaydada aparılır. Azərbaycanda zahılıq dövrünün aşağıdakı mərhələləri ayırd edilir:

• çox erkən zahılıq dövrü – doğuşdan sonrakı 24 saat;
• erkən zahılıq dövrü – 7-ci sutkaya qədər;
• gec zahılıq dövrü – doğuşdan sonrakı 6-cı həftəyə qədər.

Ana orqanizmində baş verən dəyişikliklər

Bütün hamiləlik dövrü ərzində ana orqanizmi böyüyən dölə uyğunlaşır. Doğuşdan sonra isə əks proses – involyusiya başlayır. Bu özünü daha çox cinsi orqanlarda göstərir.

Uşaqlığın involyusiyası

Cift doğulduqdan sonra miometriumun sürətli yığılması nəticəsində, uşaqlığın ölçüləri kiçilir. Onun hərəkiliyi qalır, bağ aparatı boşalmış və atonik vəziyyətdə olur. Uşaqlıq boynu nazik divarlı kisəni xatırladır. Onun kənarları saçaqlı olub uşaqlıq yoluna sallanır. İlk vaxtlar uşaqlıq boynu həkimin əlini sərbəst buraxır.

Uşaqlığın ölçüləri ilk saatlarda 20 həftəlik hamiləliyə uyğun gəlir. Erkən dövrlərdə həkim onu göbəkdən 1-2 köndələn barmaq aşağıda təyin edir. Amma bir neçə saatdan sonra çanaq dibi əzələlərinin tonusu artdığından, uşaqlıq göbəkdən yuxarı qalxır. Bir sutkadan sonra, uşaqlıq əzələləri tədricən yığılır və o aşağı düşür. Uşaqlığın dibi göbək səviyyəsində təyin olunur.

Uşaqlığın yığılma sürəti və yerləşməsinə bir sıra amillər təsir göstərir:

• sidik kisəsinin dolu olması;
• bağırsaqların boşalma dərəcəsi;
• əvvəlki doğuşların sayı;
• dölün çəkisi;
• dölyanı mayenin çox olması;
• ilk saatlardan ana südü ilə qidalandırma.

2-3-cü sutkalarda uşaqlıq özünün təbii – önə əyilmiş vəziyyətinə keçir. Bu, tonus aşağı olduqda və uşağa ana südü vermədikdə, möhtəviyyatın axmasını çətinləşdirir.

Uşaqlıq involyusiyasının ən sürətli tempi ilk bir neçə gün ərzində müşahidə olunur, onun ölçüləri gündə bir neçə santimetr kiçilir. Doğum evindən evə yazılarkən, involyusiyanın tempi xeyli azalmış olur. Uşaqlığın 5-ci sutkada ölçüsü təxminən 10-11 həftəlik hamiləliyə uyğun gəlir. Palpasiya vasitəsilə onun yerləşməsinin təyini həmişə informativ olmur. Dəqiq göstəricilər USM vasitəsilə əldə olunur.

USM-i doğuşdan sonrakı 4-cü sutkada bütün zahı qadınlara aparırlar. Bu zaman, uşaqlıq boşluğunda qalıq və laxtaların olması, onun mənfəzinin ölçüləri təyin edilir, hansı ki, involyusiyanın gedişini əks etdirir.

Uşaqlıq yolundan ifrazat — loxiyalar

Doğuşdan sonra uşaqlıq boşluğu böyük yara səthini xatırladır. Miometriumun yığılması damarların ağzını bağlayır, onların mənfəzində tromb əmələ gətirir və qanaxmanı dayandırır. Sonra sağalma prosesi başlayır. İlk növbədə uşaqlığın daxili qişasının süngəri qatı qan laxtaları və tromblarla birlikdə qopur. Bu prosesdə qan hüceyrələri – faqositlər iştirak edir. Onlar uşaqlığın divarını 3-4 sutka ərzində təmizləyir.

Parçalanma məhsulları loxiya şəklində xaricə çıxır. Onun tərkibinə aşağıdakılar daxildir:

• qan;
• selik;
• miometriumun parçalanma məhsulları;
• desidual toxuma.

Zahılıq dövrünün gedişi ərzində loxiyanın xarici görünüşü dəyişir:

• ilk 2-3 sutka ərzində onun tərkibində qan üstünlük təşkil etdiyi üçün, ifrazat qırmızı rəngdə, duru konsistensiyalı (amma qandan qatı), selik qarışıqlı olur;
• 3-4-cü sutkada loxiyada leykositlər üstünlük təşkil etdiyindən, onun rəngi açılır, amma hələ də seroz-qanlı olur;
• 7 gündən sonra ifrazatda qəhvəyi liflər, desidual toxuma və epitel olur, eritrositlər isə, demək olar ki yoxa çıxır.

Normal zahılıq dövrü köhnə qan iyi verən orta miqdarlı loxiya ilə xarakterizə olunur. İfrazat bütün zahılıq dövründə selikli xarakterdə olur. Əgər, o, uşaqlıq boşluğunda yığılıb qalarsa, loxiometra simptomları inkişaf edir.

Uşaqlıq boynu və uşaqlıq yolu

Uşaqlıq boynunun involyusiyası çox çəkir. Miometriumun yığılması nəticəsində, birinci daxili dəlik bağlanır. 3-4 sutkadan sonra, o, 1 barmaq buraxır. Servikal kanal 10 gündən sonra tam formalaşır. Bu zaman daxili dəlik artıq bağlı olur.

Xarici dəlik yarıq formasına 3 həftədən sonra çatır. Amma uşaqlıq boşluğu buna qədər qorunmur. Epitel qatının bərpası 6-cı həftənin sonunda başa çatır.

Doğuş zamanı zədələnmiş uşaqlıq boynu, sağaldıqdan sonra çapıqlarla örtülə bilər. Ağır dərəcəli cırıqlardan sonra bəzən çox kobud çapıqlar yaranır, hansı ki, orqanı deformasiya edir.

Uşaqlıq yolu doğuş zamanı ağır təzyiqə məruz qalır. Onun divarlarındakı ödem doğuşdan sonra hələ 3 həftə qalır. Sonra tonus normal vəziyyətə gəlir. Amma estrogenlərin orqanizmdə çatmamazlığı, selikli qişanın vəziyyətinə təsir göstərir. Epitel qatı nazilib, yaxşı yağlanmır. Buna görə də, bu dövrdə cinsi əlaqə ağrı ilə müşayiət olunur.

Aralıq əzələləri özlərinin əvvəlki vəziyyətlərinə 10-12 sutka ərzində gəlir. Bu nahiyənin travması və məcburi epiziotomiya bərpanı ləngidə bilər, belə ki, doğuşdan sonrakı xoraların əmələ gəlmə riski artır.

Qarın əzələləri hələ uzun müddət boşalmış – dartılmış vəziyyətdə qalır. Normal formanın bərpasına 6 həftə tələb olunur. Məşq etməyən qadınlarda bu müddət daha da uzun çəkə bilər.

Yumurtalıqlar

Qadın orqanizmində dəyişikliklər yumurtalıqlarda da gedir. Onlarda sarı cismin geriyə inkişafı başa çatır, hansı ki, hamiləliyin 16 həftəsi ərzində hormonal funksiya yerinə yetirmişdir. Yeni follikullar yetişməyə başlayır. Amma prolaktinin yuxarı səviyyəsi bu prosesi başa çatmağa imkan vermir. Laktasiya dövründə menstruasiya olmur.

Əksər hallarda bu xüsusiyyət bütün südvermə dövründə qalır. Amma aybaşının olmamasına arxayın olmaq olmaz. Bəzən laktasiya fonunda artıq 2-3 aydan sonra yumurtahüceyrənin yetişməsi baş verir, amma menstruasiya hələ uzun müddət olmur. Birinci ovulyasiya çox vaxt doğuşdan 12 həftə sonra baş verir.

Laktasion amenoreya nə qədər davam edir?

Südvermə ilə əlaqədar menstruasiyanın olmaması, uşağı döşə qoyma tezliyindən asılıdır, əsas da gecə əmizdirmələrindən.

Bu dövrdə mayalanma riski var. Doğuşlar arasındakı qısa fasilə, yeni hamiləliyin gedişinə pis təsir edir, ana orqanizminin üzülməsinə gətirir, anemiya və digər fəsadların inkişafına səbəb olur. Buna görə də, bərpadan sonra ən effektiv və təhlükəsiz kontrasepsiya üsulunu seçmək lazımdır.

Süd vəzləri

Süd vəzlərinin inkişafı davam edir. Bütün hamiləlik ərzində estrogenlər və progestronun təsiri altında süd axacaqları və alveollar formalaşır. Qadınların çoxsunda doğuş başlamazdan öncə gilələrdən molozivo gəlməyə başlayır. Doğulduqdan dərhal sonra, o, körpənin əsas qida mənbəyidir.

Molozivada zülal və yağ yetişmiş süddəkindən çox olur. Onun tərkibində uşaq üçün lazım olan vitamin, mikroelement və ananın antitelləri var.

Südün yaranması və ifrazı körpəni hələ doğum zalında döşə qoyduqdan sonra başlayır. Əmmə aktı Oksitosin ifrazını stimulyasiya edir. Bu hormon uşaqlığın yığılmasını artırır və südün alveollardan çıxmasını stimulyasiya edir.

Südün sintezi prolaktinin qanda səviyyəsindən, o isə öz növbəsində, süd vəzlərinin boşalma dərəcəsindən asılıdır. Buna görə də, tez-tez və gecə əmizdirmələri, süni qidaların verilməməsi — uzunmüddətli laktasiyanın qarantıdır.

Ürək-damar və qan sistemləri

Bu sistemlərdəki dəyişikliklər doğuş vaxtı itirilən qanın həcmindən asılıdır. Düzgün hesablamaq üçün, hələ doğuşu planlaşdırarkən həkim qadının zərərsiz itirə biləcəyi qanının həcmini təyin edir. O, bədən çəkisinin 0,5%-ini təşkil edir. Əksər hallarda bu 300-400 ml təşkil edir.

Erkən zahılıq dövründə qanitirmə qadının çanağının altına qoyulmuş qabdakı qanın həcminə görə təyin edilir. Həmçinin digər ölçü üsulları da var: qanla islanmış mələfələrin çəkilməsi, orqanizmin ümumi vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və s.

Qadının ümumi vəziyyətini şok indeksinə görə təyin etmək olar. Bundan ötrü nəbzin arterial təzyiqə olan nisbəti götürülür. Təsnifat aşağıdakı kimidir:

• 0,54 – norma;
• 1,0-1,1 keçid vəziyyəti və ya yüngül şok;
• 1,5 – orta dərəcəli şok;
• 2-yə qədər – ağır şok.

Zahı qadının ümumi vəziyyətinin qiymətləndirilməsi, müalicə taktikası və tədbirlərini düzgün seçməyə imkan verir.

Hemodinamikada 3 həftə ərzində dəyişikliklər müşahidə olunur. Erkən zahılıq dövründə cift doğulduqdan sonra əlavə qandövranı tamamilə bağlanır. Damar sisteminə birdən-birə çoxlu miqdarda qan daxil olur. Bu, ürək və damarlara əlavə yük salır. Yalnız 2 həftədən sonra ürək fəaliyyəti normallaşır. Orqanizm sirkulyasiya edən qanın əvvəlki həcminə doğuşdan 3 həftə sonra qayıdır.

Maddələr mübadiləsi və həzm sistemi

Zahılıq dövrünün fiziologiyası ana orqanizminin bərpasına yönəlib. Tədricən qanın tərkibində yağ turşuları və insulinin konsentrasiyası bir neçə dəfə düşür. Buna görə də, şəkərli diabeti olan qadınlarda insulinin dozasını korreksiya etmək lazım gəlir.

Doğuşdan dərhal sonra qadının çəkisi təxminən 4 kq azalır. Zahılıq dövrünün ilk 7 günü ərzində daha 2 kq mayelər ilə itirilir. Buna görə də gündə ən azı 2 litr su içməklə maye balansını saxlamaq lazımdır.

Laktasiya yağlar mübadiləsinə təsir eləmir, çəkinin normallaşması təbii mexanizmlər hesabına baş verir. Amma qida ilə çoxlu miqdarda karbohidratın daxil olması, çəkinin artmasına səbəb ola bilər.

Digər təzahürlər

Normal gedişli zahılıq dövründə qadının vəziyyəti qənaətbəxş olur. Arterial təzyiq norma daxilində qalır. Erkən dövrlərdə aşağıdakı vəziyyətlər ola bilər:

• zəiflik;
• əzələ ağrıları, əsas da aralıq və qabırğa nahiyələrində olanlarda;
• qarnın aşağısında sancışəkilli ağrılar;
• titrətmə.

Sonuncu qana toksiki maddələrin düşməsi və mikrotrombların əmələ gəlməsi səbəbindən ola bilər. Temperaturun qalxması bu dövr üçün xarakter deyil. Bəzən 12 saat sonra onun fizioloji qalxması müşahidə olunur, amma 37,5 °С-ni keçmir. Bu zaman ümumi vəziyyət pisləşmir. Temperaturun təkrar qalxması 2-3-cü sutkaya düşür. Adətən normallaşma öz-özünə baş verir və müalicə tələb eləmir. Uzun müddət qalan subfebril temperatur, zahılıq dövrünün fəsadlarından xəbər verir.

Bəzi zahılarda sidik kisəsinin funksiyasının pozulması ola bilər. Həkim vəziyyətə nəzarət edir və zahılıq palatasına keçdikdən sonra, qadının yadına sidiyə getmək lazım gəldiyini salır. Sidik kisəsinin hipotoniyası doğuş vaxtı uşağın başının onu uzun müddət sıxması ilə əlaqədardır.

Bağırsaq funksiyalarına nəzarət edilir. Keysəriyyə əməliyyatından sonra peristaltikaya qulaq asılır. Digər qadınlar öz hisslərinə diqqət verməli və doğuşdan sonra 3 sutkadan gec olmayaraq tualetə getməlidirlər. Əgər bağırsaq boşalmırsa, uşaqlığın vəziyyətini dəyişir və onun geriyə inkişafını pozur. Belə hallarda işlədicilər – Düfalak, Laktuloza, gənəgərçək yağı təyin olunur.

Zahılıq dövrünün aparılma taktikası

Zahılıq dövrünün aparılması fəsadların inkişaf riskini azaltmağa yönəlir. Doğuş zalında qanaxma ilə bağlı fəsadların profilaktikası cift doğulan kimi başlayır. Pasientə venadaxili Oksitosin yeridirlər ki, uşaqlığın yığılması sürətlənsin və qanaxma dayansın.

İlk 1-2 saat ərzində zahı qadın palataya köçürülmür. O, kresloda uzanmış vəziyyətdə qalır, sonra xərəyə və ya kuşetə keçirilir. Həkim burada mütləq aşağıdakı müayinələri aparır:

• uşaqlığı palpasiya edib onun ölçü və bərkliyini yoxlayır;
• itirilən qanın həcmini dəqiqləşdirir;
• nəbzi və arterial təzyiqi ölçür.

Erkən zahılıq dövründə körpəni ilk dəfə döşə qoyurlar. İlk kontakt nəticəsində ananın mikrobları körpənin dərisinə keçir. İlk dəfə əmizdirmə uşaqlıq yığılmalarını, uşaqda isə bağırsaq peristaltikasını stimulyasiya edir.

Sonra lazımi ölçmələr aparırlar. Bəzi doğum evləri cavan analara dincəlməyə imkan verir. Qadını palataya köçürdükdən bir müddət sonra, uşağı anasına gətirirlər.

Süd vəzlərinə qulluq, onların sabun və ya digər gigiyenik vasitələr istifadə etmədən yuyulmasını tələb edir. Bu vasitələr ananın dərisinə qoxu saldığından, uşaq döşü götürməkdən imtina edə bilər.

Südvermə qaydaları bunlardı:

1. Əmizdirməzdən öncə bir neçə damcı südlə gilə və areolanın səthi yağlanır.
2. Uşağı yedizdirdikdən sonra, döşlər axar sü altında yaxşı yuyulur, sonra açıq havada qurudulur.
3. Gilədə çat yarandıqda həkim və ya mamaça ilə məsləhətləşmək lazımdır.
4. Gilədə olan kiçik çatlara Bepanten məlhəmi sürtmək olar, hansı ki, uşaq üçün təhlükəsiz oldğu üçün, əmizdirməzdən qabaq onu silmək tələb olunmur.

Ana südü ilə qidalandırma barədə daha ətraflı bu məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Zahılıq dövrünün gigiyenasına bezlərin tez-tez dəyişdirilməsi və tualetdən sonra yaxşı yuyunma daxildir. Doğum evinə daxil olmuş qadınlara böyük ölçülü uroloji bezlər verirlər. İyli və rəngli gigiyenik vasitələrin istifadəsi qadağan edilir.

Bezlər hər 2 saatdan bir dəyişdirilməlidir. Loxiyalar mikroblar üçün qidalı mühitdir, buna görə də mütləq duş qəbul edilməlidir.

Aralığında tikiş olan qadınlar hər dəfə tualetə gedəndən sonra yaxşı yuyunmalı və alt paltarı geyinməməlidirlər. Doğum evində olan müddətdə tikişlərin yaxşı sağalması üçün, çarpayıda alt paltarı geyinmədən, xəstəaltı bezin üstündə mümkün qədər çox uzanmaq lazımdır.

Zahı qadının qidalanması əsas nutrientlərə görə balanslaşdırılmış olmalıdır. Qida rasionundan aşağıdakı məhsullar çıxarılmalıdır:

• alkoqol;
• acı ədviyyatlar, sarımsaq və soğan;
• şokolad, kofe, tünd çay;
• konservlər, hisəverilmiş məhsullar;
• şirniyyat, bal;
• sitrus meyvələri, çiyələk, üzüm.

Kələm və paxlalı bitkilərin istifadəsi məhdudlaşdırılmalıdır. Onlar nəinki anada köp verir, həm də uşaqda bağırsaq sancılarına səbəb olur. Qidada allergenliyi az olan məhsullar istifadə edilməlidir. Uşaqda allergiya əlamətləri yaranarsa, ana qidasına mütləq fikir verməli və ondan təhlükəli məhsulları çıxartmalıdır.

Əzələlərin tonusunun bərpa olunduğu ilk 2-3 həftə ərzində idman hərəkətləri məsləhət görülmür. Bu dövrdən sonra mürəkkəb olmayan hərəkətlər etmək olar. Aralıq əzələlərinin tonusunu bərpa etmək üçün Kegel gimnastikası məsləhətdir.

Zahılıq dövründə mümkün patoloji vəziyyətlər

Zahılıq dövrünün fəsadları artıq ilk saatlardan, qadın hələ doğuş zalında olarkən başlaya bilər.

Bu dövrün ən təhlükəli ağırlaşması – hipotonik qanaxmadır. Onun səbəbləri ciftin və ya döl qişalarının uşaqlıq boşluğunda qalmasıdır. Həkim hadisənin belə inkişaf edə biləcəyindən cifti müayinə edərkən şübhələnə bilər. Əgər onun kənarları bir-birinə uyğun gəlmirsə və böyük defekt aşkarlanırsa, deməli uşaqlıq boşluğunda qalıq qalıb.

Müalicə üsulu uşaqlıq boşluğunun əllə müayinəsidir. O, narkoz altında aparılır. Həkim alət istifadə etmədən əlini genişlənmiş uşaqlıq boynundan salıb laxta və digər qalıqları çıxarır. Sonra qanaxmanın qarşısını almaq üçün, uşaqlığın tonusunu artıran preparatlar təyin edir.

Qanaxma doğuşdan bir neçə sutka sonra da ola bilər. Onun səbəbi də uşaqlığın tam yığılmamasıdır, hansı ki, uşaqlıq boşluğunda qalıq qalması nəticəsində baş verir. Nadir hallarda qanaxma pasient evə yazıldıqdan sonra ola bilər.

Diqqət! Loxiya əvəzinə duru qan aşkar etdikdə, qadın təcili surətdə həkimə müraciət etməlidir.

Zahılıq dövrünün diaqnostikası

Zahılıq dövrünün diaqnostikası 3-cü sutka təyin olunan standart müayinə üsulları ilə aparılır:

• qanın klinik analizi;
• sidiyin klinik analizi;
• EKQ.

Arterial təzyiq və bədən temperaturu hər gün nəzarətdə saxlanılır.

Erkən zahılıq dövrünün təhlükəli fəsadlarından biri də – ağır hestozdur, hansı ki, preeklampsiyaya keçə bilər. Onun əlamətlərinə arterial təzyiqin qalxması, ödem və sidikdə zülalın olması aiddir. Preeklampsiya üçün huşun pozulması xarakterdi, hansı ki, öz növbəsində, koma ilə nəticələnə bilər. Müalicə reanimasiya və intensiv terapiya şöbələrində aparılır.

Bədən temperaturunun yüksəlməsi və pis qoxulu ifrazat – infeksion prosesin inkişaf əlamətidir. Vaxtında müalicə olunmayan endometrit uşaqlıqətrafı toxumanın iltihabına – parametritə səbəb olur, hansı ki, öz növbəsində, peritonit və sepsislə qurtara bilər.