Əgər cütlüklər qorunmadan requlyar intim əlaqədə olarsa və mayalanma bir il ərzində baş verməzsə sonsuzluq diaqnozu qoyulur. Belə vəziyyət hər il cütlüklərin 1/4-də rast gəlinir, lakin onların yalnız 15 %-i sonsuzluğun müalicəsinə başlayır. Təssüf ki, hər 20-ci cütlük müalicəyə baxmayaraq sonsuz qalır.

Sonsuzluğun diaqnostikası və müalicəsi qadın məsləhətxanalarında, androloji kabinetlərdə, köməkçi reproduktiv texnologiya klinikalarında həyata keçirilir.

Sonsuzluq 40% kişi amillərilə əlaqədardı, eyni miqdarda da qadın sonsuzluğu olur, 20% halda isə qarışıq sonsuzluğa rast gəlinir.

Kişi sonsuzluğu

Kişi sonsuzluğunun diaqnostikasına aiddir:

• anamnez topanması (həyatı və keçirilmiş xəstəliklər);
• hər iki partnyorun müayinəsi, qadının çoxalma qabiliyyəti;
• fizikal (xarici) və instrumental müayinələr;
• sperma analizi;
• hormonların səviyyəsinin təyin edilməsi;
• sidik-cinsiyyət yolları infeksiylarının aşkar olunması;
• immunoloji testlər vəpartnyorların uyğunluq sınaqlarının aparılması.

Diaqnostik müayinə aşağıdakı səbəblərin axtarışına yönəldilir:

• testikulyar: kriptorxizm, orxit, xayanın burulması, genetik xəstəliklər, kimyaterapiya və şüa terapiyasının təsirləri;
• endokrin: hipoqonadizmin müxtəlif növləri (birincili, ikincili), hiperprolaktinemiya, orqanizmdə testesteron çatışmazlığı;
• posttestikulyar: toxumçıxarıcı yolların inkişaf anomaliyaları, xayalıqda əməliyyatdan sonrakı vəziyyətlər, antispermal antitellərin mövcudluğu;
• dərman toktsikliyi, ağır daxili xəstəliklər, daimi stresslər, intoksikasiyalar;
• varikosele;
• cinsi pozğunluqlar.

Anamnezin toplanması zamanı keçirilmiş xəstəlik və əməliyyatlar, cinsi anamnez, qəbul edilən dərmanlar (simetidin, spironolakton və digərləri), zərərli vərdişlər, hamam və saunalara getmə tezliyi, peşə zərərləri (qurğuşun, pestisid, anilin boyaları ilə kontakt) qeyd olunur.

Ümumi baxışda boy, çəki, piy toxumasının və tüklənmənin təyini qiymətləndirilir. Ginekomastiyanın təyini üçün süd vəzilərini palpasiya edirlər. Xayalıq orqanalarına baxılır və palpasiya edilir, varikoselenin əlamətləri axtarılır. Prostat və toxum kisəsini qiymətləndirməyə imkan verən barmaqla rektal müayinə aparılır.

Vacib analizlər

Güclü cinsin nümayəndələrində sonsuzluğun laborator diaqnostikası eyakulyatın analizinə əsaslanır. Bu analiz standart bütün laboratoriyalarda Ümumdünya səhiyyə təşkilatının tövsiyyəsinə əsasən aparılır. Eyakulyatın həcmi, spermatozoidlərin sayı, onların hərəkətliliyi, həyat qabiliyyəti, forması qiymətləndirilir. Həmçinin əlavə göstəricilərə də baxılır.

Əgər eyakulyat analizi normadadırsa, onu təkrarlamaq lazım deyil. Əks halda, pasient uroloqda müayinə olunur, həm də bunun üçün dəyişikliklər ən az 2 göstəricidə olmalıdır.

Çox hallarda kişilərdə sonsuzluğun səbəbi OAT-sindrom olur:

• oliqozoospermiya (1 ml eyakulyatda spermatazoidlərin sayı 15 milyondan azdır);
• astenozoospermiya (hərəkətli spematozoidlər 32%-dən azdır);
• teratozoospermiya (cinsi hüceyrələrin yalnız 4%-i normal formadadır).

OAT-sindromun əlamətləri şiddətli olarsa toxumçıxarıcı yolların keçiriciliyinin azalması və genetik anomaliyalar axtarılmalıdır.

Kişilərin sonsuzluğunun diaqnostikasına hormonların təyini daxildir: follikulostimuləedici (FSH), lüteinləşdirici (LH), testosteron, prolaktin, qlobulinlə birləşmiş estradiol və testosteron.

Hormonal fonun təyini üçün qan cinsi əlaqədən 2 gün sonra, səhər 9-11 arası götürülür. Əsas kişi cinsi hormonu kimi testosteron əhəmiyyətli rol oynayır.

Hormonal testlərin nəticəsinə əsasən sonsuzluğun aşağıdakı səbəbləri ayırd olunur:

• hiperqonadotrop hipoqonadizm: xayaların testosteron ifrazının azalması və hipofizdə qonadotropin sintezinin artması ilə müşayiət olunan zadələnmələri, məsələn, anadangəlmə sindromlarda (məsələn Klaynfelter), keçirilmiş orxitdə, sitotoksik terapiyada, xayaların burulmasında rast gəlinir;
• hipoqonadotrop hipoqonadizm: hipofizin qonadotropin və uyğun olaraq, testosteron sintezinin azalması ilə müşayiət olunan zədələnmələri, hipotalamusun və hipofizin anadangəlmə və qazanılma xəstəliklərində müşahidə olunur.

Hipoqonadotrop hipoqonadizm ehtimalı zamanı baş beynin maqnit-rezonans tomoqrafiyası aparılmalıdır.

FSH-un qanda yüksək miqdarı – təhlükəli göstəricidir, çünki, bu zaman uşaq olma qabiliyyətinin bərpası şübhəlidir.

Sonsuzluğun mikrobioloji diaqnostika metodları infeksion xəstəliklərin təyini üçün aparılır, hansı ki, toxumçıxarıcı yolların keçiriciliyini pozur, spermatozoidlərin hərəkətliliyinin azaldır, eyakulyatın kimyəvi tərkibinə təsir edir, anstispermal antitellərin yaranmasına gətirib çıxarır. Aşağıdakı müayinələr aparılır:

• uretra, toxum kisələrinin və prostat ifrazatlarının sitoloji (hüceyrə) analizi;
• zəncirvarı polimeraz reaksiyası vasitəsiləxlamidiozun, mikoplazmanın, ureaplazmanın, sitomeqalovirus və sadə herpes virusun diaqnostikası.

Genetik pozğunluqlar 5-15% faiz hallarda kişi sonsuzluğunun səbəbi olur. Onları yalnız dərin diaqnostika zamanı tapmaq olur. Əsas genetik sindromlar:

• Klaynfelter sindromu;
• 46 XX kariotipi;
• 47 XYY kariotipi;
• Nunan sindromu;
• Y-xromosomun delesiyaları.

Genetik müayinələr ekstrakorporal mayalanma zamanı daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu prosedur qüsurlu kişi genetik materialından istifadə nəticəsində uğusuzluq və ya xəstə uşaqla nəticələnir.

Bəzi hallarda sonsuzluğun səbəbini araşdırmaq üçün əlavə olaraq spermanın biokimyəvi analizi aparılır. Varikoselenin simptomsuz mərhələlərini aşkar etmək üçün doppleroqrafiya və prostat vəzin ilə toxum kisələrinin USM-i təyin edilir.

Nəhayət, antispermal antitellər (ASAT) təyin edilir, yəni spermatozoidlə qadının uşaqlıq boynu seliyinin uyğunluğu yoxlanılır (Kursrok sınağı).

ASAT həm kişidə, həm də qadında aşkar oluna bilər. Bu müayinə çoxlu sayda səhv nəticə verə bilər, buna görə də sonsuzluğun diaqnostikasının digər metodları ilə təsdiqlənməlidir.

Əgər müayinə zamanı, eyakulyatda spermatozoidlər tapılmazsa, xaya toxumasının açıq biopsiyası aparıla bilər. Bu prosedur zamanı xayada yetişmiş spermilər olarsa, birbaşa oradan götürülür. Dərhal toxumçıxarıcı yolların keçiriciliyi bərpa edilir.

Kişi sonsuzluğu barədə daha ətraflı məlumatı "Kişi sonsuzluğu nədir" adlı məqaləmizdən ala bilərsiniz.

Qadın sonsuzluğu

Sonsuzluğun ilkin diaqnostikasında onun hansı faktorla əmələ gəldiyi aydınlaşdırılır:

• boru-peritoneal;
• endokrin (anovulyator);
• uşaqlıq;
• servikal (boyun).

Sonsuzluğa gətirib çıxaran xəstəlik və vəziyyətlər:

• bitişmə ilə nəticələnən abort və onunla müşayiət olunan kiçik çanağın iltihabi prosesləri;
• endometrioz;
• endokrin xəstəliklər;
• uşaqlıq və yumurtalıq şişləri;
• uşaqlığın inkişaf qüsurları.

Qadınlarda sonsuzluğun diaqnostikası 2 mərhələdən ibarətdir.

Birinci mərhələ

Ambulator şəraitdə aparılır. Buraya həyat və xəstəlik anamnezi, pasientə baxış, ginekoloji müayinələr aiddir. Qadında hamiləliyin olub və ya olmamasına və onun nə ilə nəticələnməsinə, menstruasiyanın hansı yaşda başlamasına, tsiklin davametmə müddətinə, menstrual qanaxmalara və digər əlamətlərə diqqət yetirilir.

Sonsuzluğu olan bütün pasiyentlərdən infeksiyalar üçün analiz götürülür: vaginadan və servikal kanaldan yaxma, qanda mikoplazmaya, ureaplazmaya və xlamidiyaya qarşı antitellərin, sadə herpes virusunun, zəncirvari polimeraza üsulu ilə sitomeqalovirusun təyini. Adəti düşüklər zamanı toksoplazmoz mütləq istisna edilməlidir.

Endokrin sonsuzluğunun diaqnostikası hormonal skrininq vasitəsilə aparılır. Menstruasiya başladıqdan 1 həftə sonra qanda FSH, LH, testosteron, dihidroepiandroesteron sulfat, 17-oksiprogesteron təyin edilir. Ovulyasiyanın tamlığını yoxlamaq üçün 20-22-ci günlərdə progesteronun səviyyəsi təyin edilir.

Ovuluyasiyanı ev şəraitində təsdiq etmək üçün xüsusi diaqnostik testlər, məsələn, Kliaplan istifadə olunur. Onlar apteklərdə satılır.

İmmunolji analiz qadınlarda kişilərdə olduğu kimi əhəmiyyət daşımır. Spermilərin və uşaqlıq boynu seliyinin uyğunsuzluğu zamanı kişi sonsuzluğunun immunoloji forması diaqnostika olunur.

Qadın sonsuzluğunun diaqnostikasına aşağıdakı instrumental müayinə metodları aiddir:

• kiçik çanaq orqanlarının USM-i dopplerometriya ilə (qan axının qiymətləndirilməsi);
• qalxanabənzər və süd vəzilərinin USM-i;
• mammoqrafiya (40 yaşdan aşağı qadınlarda informativliyi USM-dən az olduğu üçün az istifadə olunur);
• kəllənin və hipofizin yerləşdiyi türk yəhərinin rentgenoloji müayinəsi;
• qanda prolaktinin konsentrasiyasının artması zamanı və hipofizin mikroadenomasına şübhə olduqda kəllənin və hipofiz nahiyəsinin kompyüter və ya maqnit-rezonans tomoqrafiyası təyin edilir;
• hiperandrogeniya əlamətləri olduqda (ifrat tüklənmə, "alma" şəklində piylənmə və digər) böyrəküstü vəzilərin USM-i aparılır.

Histerosalpinqoqrafiyanın tətbiqini məhdudlaşdırmağa çalışırlar, çünki bü üsul reproduktiv (çoxalma) orqanlarda əlavə şüalanma verir və kontrast maddə allergik reskiyaya səbəb ola bilər.

Bu çatışmazlıqlar exohisterosalpinqoqrafiyada mövcud deyil. Bu, ultrasəs vasitəsilə resproduktiv orqanların daxili quruluşu və boruların keçiriciliyinin qiymətləndirilməsidir. Müayinədən əvvəl uşaqlıq boşluğuna və borulara furasilin, novokain və distillə suyu ilə kombinə olunmuş məhlul vurulur. Bu üsul həm də müalicəvi sayılır, çünki uşaqlıq borularının kirpiklərinin hərəkətliliyini stimulyasiya edir və onların mənfəzini təmizləyir. Bu müayinədən sonra 2 ay ərziundə hər 10-cu qadında hamiləlik baş verir.

İkinci mərhələ

Bu mərhələyə histeroskopiya və laporoskopiya kimi diaqnostik metodlar aiddir. Endoskopiya məlumatları olmadan sonsuzluğun diaqnostikası təsdiqlənməmiş sayılır.

Sonsuzluğu olan bütün qadınlara diaqnostik qaşınma ilə birlikdə histeroskopiya aparılır. Onu tsiklin birinci yarısında aparırlar, çünki bu zaman nazik endometrium qatı uşaqlıq sonsuzluğunun aşağıdakı səbəblərini gizlədə bilmir:

• poliplər;
• uşaqlıqdaxili bitişmələr (sinexiyalar);
• inkişaf qüsurları;
• uşaqlığın selikaltı mioması;
• yad cisimlər;
• xroniki endometrit.

Histeroskopiya ilə cərrahi müdaxilələr edərək sadalanlardan bəzilərini aradan qaldırmaq da mümkündür.

Diaqnostikanın sonuncu mərhələsi, eyni zamanda müalicənin birinci mərhləsi olan – laporoskopiyadır. Bu endoskopik prosedurdur və yerli keyitmə ilə aparılır. Laporoskopiya zamanı həkim "çöldən" kiçik çanaq orqanlarını diqqətlə müayinə edə və kifayət qədər müalicəvi prosedurlar yerinə yetirə bilər.

Laporoskopiya belə hallarda aparılır:

• requlyar menstrual tsikli olan bütün qadınlara, çünki onların çoxunda xəstəlik kiçik çanaq orqanlarının üzvi patologiyası ilə əlaqədardır;
• 5 ildən az müddətə boru-peritoneal sonsuzluğu və 35 yaşa qədər qadınlara müalicə məqsədilə;
• xəstəliyin səbəbləri aydın olmadıqda;
• yumurtalıqların polikistozu sindromu olan qadınlarda dərman müalicəsinin yarım il ərzində qeyri-effektiv olduqda.

Sonda qeyd edək ki, diaqnostik testlər hər bir halda fərdidir. Müayinə kifayət qədər uzun çəkir və çox hallarda bir neçə ay davam edir, çünki, menstrual tsiklin fazalarından asılıdır. Xəstəliyin səbəblərinin diqqətlə araşdırılması optimal müalicə taktikasını seçməyə imkan verir.

Heç bir halda prosesin sürətlənməsini və onun vacib mərhələlərinin buraxılmasını tələb etmək olmaz – belə olduqda, cütlük sonsuzluğun səbəbini tapmağa illər sərf edər və həkimə etibarını itirə bilər. Müayinə planını həkimlə birlikdə formalaşdırmaq və bütün maraqlandıran suallara aydınlıq gətirmək lazımdır.

Qadın sonsuzluğu barədə daha ətraflı məlumatı "Qadın sonsuzluğunun növləri və səbəbləri" adlı məqaləmizdən ala bilərsiniz.