Sonsuz nikahda kişi faktoru 40% təşkil edir. Onun diaqnostikasında əsas üsul – spermoqrammadır. Bu prosedur nə üçün lazımdır? Eyakulyatın və ya toxum mayesinin müayinəsi, həkimə sonsuz cütlükdə kişi faktorunun rolunu qiymətləndirməyə kömək edir.

Bu analiz, spermatozoidlərin yumurtahüceyrəni mayalandırmağa nə qədər qadir olduğunu göstərir. Spermoqramma aşağıdakı hallarda təyin olunur:

1. Bir il ərzində qorunmamış cinsi əlaqəyə baxmayaraq uşağın olmaması.
2. Sonsuzluğa səbəb olan kişi xəstəliklərində (varikosele, xayanın iltihabı – orxit, prostatit, cinsi orqanların travması, hormonal pozğunluqlar).
3. Süni mayalanma proqramları çərçivəsində.
4. Hamiləliyin rasional planlaşdırılmasında.
5. Kişi öz mayalanma qabiliyyətini yoxlamaq istədikdə.

Kişi sonsuzluğunun səbələri və müalicəsi haqqında bu məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Analizin götürülmə qaydası

Spermoqrammaya hazırlıq 2-3 günlük, amma bir həftədən çox olmayan cinsi pəhriz tələb edir. Sperma masturbasiya ilə alınır. Bu üsul daha fiziolojidir, nəinki yarımçıq dayandırılmış cinsi əlaqə. Yağlı və digər kimyəvi maddələri olmayan xüsusi tibbi prezervativdən istifadə etməyə icazə verilir. Sonuncunu laboratoriyada verməlidirlər. Spermanı həm laboratoriyada, həm də ev şəraitində yığmaq olar.

Material yığılandan 1 saatdan gec olmayaraq laboratoriyaya çatdırılmalıdır. Bu vaxt ərzində o bədən hərarətinə yaxın temperaturda qalmalıdır. Xüsusi konteynerdən – termostatdan istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Amma material olan qabı qoltuqalti çuxurda yerləşdirərək, bədənin təbii temperaturundan da istifadə etmək olar.

Spermoqrammanın düzgün verilmə qaydası necədir?

Spermoqrammadan 4 gün əvvəl spirtli içkilərin, o cümlədən pivənin qəbulu, həmçinin isti prosedurlar – hamama, saunaya getmək, isti vanna, əlverişsiz iş şəraiti qadağan edilir. Yuxugətirici və sakitləşdirici preparatlar qəbul etmək olmaz. Qalan hallarda kişi adi həyat tərzi keçirir. Antibiotiklərin qəbulundan sonra (sonuncu tablet və ya inyeksiyadan) ən azı iki həftə keçməlidir. Hesab edilir ki, flüoroqrafiya spermaqramma göstəricilərinə təsir etmir.

Analiz baha deyil, nəticə ən uzağı bir sutkaya hazır olur.

Spermanın normal göstəriciləri

Müayinə həcminə görə spermoqrammanın aşağıdakı növləri var:

• baza, ÜST-ün standartları əsasında aparılır, bütün əsas göstəriciləri əhatə edir;
• MAR-test, spermatozoidləri parçalayan antispermal antitellərin müxtəlif sinifləri təyin edilir;
• morfoloji analiz və ya Krüqer spermoqramması.

Bu üç növ bir yerdə – geniş spermoqrammadır.  O, adətən bazada dəyişiklik aşkarlandıqda təyin edilir.

Bəzi hallarda həkim spermanın biokimyəvi analizini — onun tərkibində fruktoza, L-karnitin, sink, alfa-qlükozidazanı təyin edə bilər.

Spermatozoidlərin struktur və funksiyalarını qiymətləndirmək üçün faza-kontrast mikroskopiyası və xüsusi rəngləyici maddələr istifadə edilir.

Makroskopik göstəricilərin norması

Spermoqrammanın normal göstəriciləri Ümumdünya səhiyyə təşkilatı (ÜST) tərəfindən 1999-cu ildə təyin olunmuşdur. O aşağıdakı kimidir:

• alınan spermanın həcmi 2 ml-dən çox olur;
• sperma alınan zaman özlü olur;
• maksimum 30 dəqiqədən sonra durulaşma baş verir;
• özlülük 2 cm-dən çox olmur, yəni spermanı şüşə çubuqla yuxarı bu məsafəyə qədər qaldırmaq olar;
• ağ-boz rəngdə olur;
• özünəməxsus qoxusu var;
• pH 7,2-8,0 arasında dəyişir, yəni sperma qələvi reaksiya verir;
• eyakulyat bulanıqdır, amma selik aşkarlanmır.

Bunlar materiala adi gözlə baxarkən təyin olunan makroskopik göstəricilərdi.

Spermanın mikroskopik normaları

Mikroskopik müayinə metodları ilə normal spermanın aşağıdakı göstəriciləri təyin edilir:

• eyakulyatın 1 ml-də 20 milyondan çox, alınan bütün materialda isə 40 milyondan çox spermatozoid olmalıdır;
• onlardan aktiv hərəkətlilər 25%-dən çox olmalıdır;
• hərəkətsiz spermatozoidlər yarıdan az olmalıdır (50%-dən az);
• aqqlütinasiya və aqreqasiya (yapışma və topalanma) olmamalıdır;
• leykositlər – 1 milyondan çox olmamalıdır;
• normal spermatozoidlər bütün hüceyrələrin yarısından çox (50%-dən çox) olmalıdır;
• normal baş quruluşlu spermatozoidlər normada 30%-dən çox olmalıdır;
• eyakulyatda spermatogenez (hələ tam yetişməmiş cinsi hüceyrələr) hüceyrələri 2-4%-dən çox olmamalıdır.

Spermoqrammanın nəticələri

Spermoqrammada spermatozoidlərin keyfiyyət və miqdarını göstərən müxtəlif terminlər ola bilər:

• aspermiya: eyakulyat yoxdur (yəni analiz qabı boşdur);
• oliqozoospermiya: hüceyrələrin sayının azalması, eyakulyatın 1 ml-də 20 milyondan az;
• azoospermiya: eyakulyatda spermatozoidlər tapılmadı;
• kriptozoospermiya: sentrifuqasiyadan sonra, yalnız dərin müayinə zamanı tək-tək spermatozoidlər tapılır;
• astenozoospermiya: spermatozoidlər azhərəkətlidirlər;
• teratozoospermiya: spermatozoidlərin patoloji formaları tapılır.

Əgər pis spermoqramma alınarsa, müəyyən hazırlıqdan sonra analizi iki həftə sonra təkrar vermək lazımdır. Şübhəli hallarda üç dəfə təkrarlanır və düz cavab kimi ən yaxşı nəticə götürülür. Adətən təkrar analizlər müxtəlif laboratoriyalarda verilir ki, eyni həkim-laborantın subyektiv qiymətləndirməsi inkar edilsin.

Spermatozoidlərin norması və kənaraçıxmaları

Ümumiyyətlə spermoqrammanın bütün göstəriciləri bir müddət sonra dəyişə bilər. Buna görə də aşkar olunmuş pozğunluqlar panika və partnyoru ittiham etmk üçün əsas ola bilməz.

Aşağıda biz spermanın kənaraçıxmalarının səbəb və nəticələrini göstəririk.

Spermoqrammanın açılışı

Müayinənin nəticələrini mütəxəssis kişinin digər kliniki məlumatları ilə birgə qiymətləndirməlidir. Amma hər bir pasientin öz göstəricilərini araşdırmaq və norma ilə tutuşdurmaq hüququ var. Bu zaman ÜST-ün göstəriciləri əsas götürülür. Bunlara daha ətraflı baxaq.

1. Optimal cinsi pəhriz 2-dən 7 günə qədərdi, idealda 4 gündür. Əgər təkrar analiz lazım olarsa bu müddət yenə də gözlənilməlidir.
2. Bir eyakulyasiya zamanı alınan spermanın həcmi 2-5 ml-dir. Əgər eyakulyatın həcmi 2 ml-dən azdırsa, bu, mikrospermiya, hipospermiya və ya oliqospermiya adlanır və əlavə cinsiiyyət vəzlərinin, ilk növbədə prostatın aktivliyinin çatmamazlığını göstərir. Bundan başqa, mikrospermiyanı retroqrad eyakulyasiya (spermanın sidik kisəsinə düşməsi), cinsiyyət yollarının keçiriciliyinin pozulması, cinsi funksiyaların inkişaf etməməsi, qısa cinsi pəhriz dövrü verə bilər. ÜST-ün normativlərinə əsasən həcmin yuxarı sərhəddi təyin olunmayıb. Lakin bəzi mütəxəssislər hesab edirlər ki, onun 5 ml-dən yuxarı olması, prostatın və ya toxum kisəciklərinin iltihabının əlaməti ola bilər.
3. Normada rəng boza çalır, amma sarımtıl da ola bilər. Buna baxmayaraq, spermanın sarımtıl çaları sarılıq əlaməti və ya bəzi vitaminlərin (vitamin A) və qida məhsullarının (yerkökü şirəsi) qəbuluna işarə ola bilər. Əksər hallarda spermoqrammanın təyini zamanı rəngin qiymətləndirilməsinin bir əhəmiyyəti yoxdur.
4. Turşuluq göstəricisi 7,2-dən böyük olmalıdır. Onun yuxarı sərhəddi məhdudlaşdırılmayıb, lakin bəzi mütəxəssislər hesab edirlər ki, pH-ın 7,2-dən aşağı və ya 7,8-dən yuxarı dəyişməsi prostat vəzin və ya toxum qovuqcuqlarının iltihabının əlaməti ola bilər.
5. Spermanın durulma vaxtı 60 dəqiqədən çox olmamalıdır. Əgər eyakulyat uzun müddət özlü qalarsa, o, spermatozoidlərin hərəkətini məhdudlaşdırır, onları uşaqlıq yolunda saxlayır və mayalandırma qabiliyyətini kəskin aşağı salır. Eyakulyatın gec durulmasının səbəbi – əlavə cinsi vəzlərin iltihabı (prostatit, vezikulit) və ya ferment çatmamazlığıdır.
6. Eyakulyatın özlülüyü 2 cm-dən artıq olmamalıdır. Durulduqdan sonra 0,5 cm-i keçməməlidir. Yüksək özlülük spermanın mayalandırma qabiliyyətinin çox azaldığını göstərir.
7. Eyakulyatın 1 ml-də 20 milyondan artıq spermatozoid olmalıdır. Spermatozoidlərin 120 milyondan artıq olması polizoospermiya adlanır. Bu vəziyyət aşağı mayalandırma qabiliyyəti ilə xarakterizə olunur və tez-tez onların miqdarının azalması ilə əvəz olunur. Polizoospermiya müşahidə və təkrar analizlər tələb edir. Bunun səbəbi endokrin pozğunluqlar, cinsi orqanların qan dövranının pozulması, toksin və radiasiyanın təsiri, iltihab, nadir hallarda – immun patologiyalardı.
8. Spermatozoidlərin ümumi miqdarı 40 milyondan çox olmalıdır və 1 ml-dəki miqdarı alınan eyakulyatın ümumi həcminə vurmaqla alınır. Normal göstərici 40-600 milyon arasında dəyişir. Bu göstəricinin dəyişmə səbəbi əvvəlki bəndə uyğundur.
9. Spermatozoidlərin hərəkətliliyi onların sürətinə və hərəkət istiqamətinə görə qiymətləndirilir. 4 qrup ayırd edilir: A – aktiv, irəli hərəkət edənlər, B – passiv, irəli hərəkət edənlər, C – passiv və istiqamətsiz hərəkət edənlər, D – hərəkətsizlər. Normada eyakulyasiyadan bir saat sonra A qrupu bütün hüceyrələrin dörddə birindən çox olur, ya da A və B qrupları bir yerdə — yarıdan çox təşkil edir. C və D qruplarının hər birinin 20%-dən az olması norma sayılır. Astenozoozpermiyanın səbəbləri hələ tam aydın deyil. Belə hesab edilir ki, o, toksin və ya radiasiyanın təsirindən, immun pozğunluqlardan, pis ekoloji şəraitən baş verə bilər. Bu pozğunluqlar həmçinin aşpazlarda və isti temperatur şəraitində işləyən digər insanlarda ola bilər. 2010-cu ildə dörd qrupa bölmə sadələşdirilmişdir, onun əvəzinə "proqressiv hərəkətli", "qeyri-proqressiv hərəkətli", "hərəkətsiz" kimi terminlər istifadə edilir.
10. Mayalnma qabiliyyəti olan, normal quruluşlu spermatozoidlərin sayı 15%-dən çox olmalıdır. Quruluşun (morfologiyanın) qiymətləndirilməsi subyektiv xarakter daşıyır, onun vahid qəbul olunmuş norması işlənməmişdir. Normada spermatozoidlər – oval hüceyrələr olub hərəktli quyruqları var. Morfologiyanı Krügerə görə qiymətləndirilərkən, spermatozoidin başının defekti (başın olmaması, böyük və ya kiçik olması, ikiləşməsi, armudvari olması) və ya boynunun dəyişiklikləri təyin olunur. Adətən normal spermatozoidlər bütün hüceyrələrin 40-60%-ini təşkil edir, amma göstərici yaxmanın müayinə üsulundan çox asılıdır. Teratozoospermiya zamanı normal hüceyrələr 20%-dən az olur. Adətən bu stresin, toksinlərin təsirindən yaranan müvəqqəti haldır. Pis morfologiya çox zaman ekologiyası pozulmuş şəraitdə yaşayan kişilərdə rast gəlinir.
11. Eyakulyatda canlı spermatozoidlərin miqdarı 50%-dən az olamamalıdır. Bu göstəricinin azalması nekrospermiya adlanır. Bəzən o, toksinlərin, infeksion xəstəliklərin və ya stresin təsirindən müvəqqəti olur. Daimi nekrospermiya – spermanın yaranmasının ağır pozğunluğudur.
12. Yetişməmiş cinsi hüceyrələr (spermatogenez hüceyrələri) hər demək olar ki həmişə rast gəlinir. Onların 2%-dən çox olması sonsuzluğun sekretor formasında müşahidə olunur. Hazırda bu göstəricinin qiyməti azaldılıb.
13. Normada spermoqrammada aqqlütinasiya və ya spermatozoidlərin bir-birinə yapışması olmamalıdır. Bu, immun pozğunluqlarda rast gəlinən nadir haldır. Aqreqasiya – təkcə spermatozoidlərin deyil, həm də digər elementlərin (leykositlərin, eritrosirlərin) birləşərək komplekslər əmələ gətirməsidir. O, elementlərin seliklə yapışması hesabına baş verir və diaqnostik əhəmiyyəti yoxdur. Aqqlütinasiya çox vaxt antispermal antitellərin olmasını göstərir. Bu maddələr həm kişi, həm də qadın orqanizmində yarana bilər və immunoloji sonsuzluq (buna partnyorların uyğunsuzluğu da deyilir) verir. Antispermal antitelləri immunokimyəvi metodla (MAR-test) aşkarlamaq olar.
14. Leykositlər eyakulyatda həmişə olur, lakin onların miqdarı milyondan çox olmamalıdır (3-4 ədəd görmə sahəsində). Spermoqrammada leykositlərin çox olması cinsi orqanlarda iltihab əlamətini (prostatit, orxit, vezikulit, uretrit və digərləri) göstərir.
15. Eyakulyatda eritrositlər təyin olunmamalıdır. Spermoqrammada qanın olması sidik-cinsiyyət sisteminin şişində və sidik daşı xəstəliyində olur. Bu əlamət yüksək diqqət tələb edir.
16. Amiloid cisimciklərinin olmaması prostat vəzin funksiyasının bir qədər zəifləməsini göstərir. Lesitin dənələri də prostatın funksiyasını xarakterizə edir, onların olmaması hansısa patologiyadan xəbər verir.
17. Selik az miqdarda ola bilər. Seliyin artması – cinsiyyət yollarında iltihabın olmasını göstərir.
18. Yumru hüceyrələr – spermatozoid olmayan, yəni bütün quyruqsuz hüceyrələrdi. Bunlar leykositlər və yetişməmiş spermatogenez hüceyrələridi. Bu parametr sərbəst diaqnostik əhəmiyyət kəsb eləmir. Əgər bütün yumru hüceyrələr leykositlərdən ibarət olarsa və yetişməmiş hüceyrələr olmazsa, bu o demkdir ki, obstruktiv azoospermiya (toxumçıxarıcı yolların keşməməzliyi nəticəsində spermatozoidlərin olmaması) var.

Eyakulyatın müayinəsi bəzən xüsusi analizatorlarla aparılır. Lakin bu üsulda səhvlər ola bilər. Mütəxəssisin (laborantın) apardığı müayinə həmişə maşından üstündür.

Həmçinin qeyd etmık lazımdır ki, spermoqrammanın elə bir göstəricisi yoxdur ki, ona görə mütləq sonsuzluq diaqnozu qoyulsun və əksinə kişinin tam sağlam olmasını demək olsun (kişi sonsuzluğu barədə bu məqaləmizdə oxuya bilərsiniz). Sadalanan bütün göstəricilərin analizini, yalnız təcrübəli həkim digər amilləri də nəzərə almaqla apara bilər.

Spermatozoidlər niyə azalır?

Eyakulyatda spermatozoidlərin azalmasının əsas səbəbi bunlardı:

• endokrin pozğunluqlar (şəkərli diabet, qalxanvari və böyrəküstü vəzlərin disfunksiyası, cinsi vəzlərin tam inkişaf etməməsi, hipotalamo-hipofizar requlyasiyanın pozulması);
• sidik-cinsiyyət orqanlarının xəstəlikləri (varikosele, orxit, prostatit, cinsiyyət orqanlarının travması, kriptorxizm);
• genetik pozğunluqlar (məsələn, Klaynfelter sindromu);
• toksinlərin təsiri (spirtin, steroidlərin, yuxugətiricilərin);
• yüksək hərarət;
• yüksək ətraf mühit temperaturu.

Spermatozoidlərin hərəkətliliyi niyə azalır?

Spermatozoidlərin zəif hərəkətliliyin əsas səbəbləri:

• dar paltar geyinmək;
• siqaret çəkmə və alkoqolizm;
• avitaminoz;
• streslər;
• lubrikantların (intim gel) istifadəsi;
• oturaq iş;
• elektromaqnit dalğaları və ionlaşdırıcı şüalar;
• antibiotiklərlə müalicə.

Spermoqrammanı necə yaxşılaşdırmaq olar?

Aşağıdakı məsləhətlərlə spermoqrammanın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq olar:

• həddən artıq istilikdən qorunmalı;
• toksinlərin təsirini neytrallaşdırmalı (nikotin, alkoqol, medikamentlər və s.);
• gündəlik rejimə əməl etməli, doyunca yatmalı;
• düzgün qidalanma;
• cinsi həyat ritmini normallaşdırmalı;
• müalicəvi bədən tərbiyəsi ilə məşğul olmaq, qarın presi və çanaq dibi əzələlərinin möhkəmləndirilməsi;
• uroloji və endokrin xəstəliklərin effektiv müalicəsi;
• həkimin təyinatı ilə spermoqrammanı yaxşılaşdıran preparatların qəbulu (biostimulyatorlar, vitaminlər və s.).

Yaxşı olar ki, qida rasionuna qoz-fındıq, banan, avakado, pomidor, alma, nar, balqabaq tumları əlavə edilsin.

Tez-tez həkimlər spermanın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün bioloji aktiv əlavələr, məsələn, Spermaktin və ya Speman kimi vasitələr məsləhət görürlər. Onların tərkibində aminturşu və vitaminlər, o cümlədən karnitin var. Belə əlavələr ekstrakorporal mayalanmaya hazırlaşarkən və ağır dərəcəli oliqoastenozoospermiyanın müalicəsində istifadə edilir. Onlar donorluq və kriokonservasiya üçün istifadə ediləcək spermanın göstəricilərini yaxşılaşdırmaq məqsədilə təyin edilir.

Həmçinin cinsi əaqənin tezliyinin də böyük əhəmiyyəti var. O, konkret cütlük üçün olmalıdır, spermaya "qənaət etmək" olmaz. Bu zaman hətta spermanın göstəriciləri yaxşı olmadıqda da mayalanma ehtimalı yüksəlir.