Hamiləliyin normal fizioloji inkişafı yalnız uşaqlıq boşluğunda gedir. Lakin döl yumurtasının atipik, ektopik lokalizasiyası – uşaqlıqdankənar, uşaqlıq boynunda, boruların ampulyar hissəsində, eyni zamanda həm uşaqlıqda, həm də uşaqlıq borularının ampulyar hissəsində yerləşməsi də mümkündür. Uşaqlıqdankənar hamiləlik – mayalanmış yumurtahüceyrənin uşaqlıq boşluğundan kənarda inkişafına deyilir.

Səbəbləri və mexanizmi

Patologiyanın növləri və sağlamlıq üçün təhlükəsi

Döl yumurtasının lokalizasiyasına görə uşaqlıqdankənar hamiləliyin aşağıdakı növləri ayırd edilir:

1. Boru hamiləliyi, 1,5% qadınlarda rast gəlinir və bütün ektopik lokalizasiyaların 95%-ni təşkil edir. Boru hamiləliyi uşaqlıq borularının istənilən hissəsində inkişaf edə bilər.
2. Yumurtalıq hamiləliyi, yumurtalığın səthində və ya follikulun daxilində inkişaf edə bilər.
3. Qarın hamiləliyi, ilkin olaraq qarın boşluğunda yerləşir və ya ora borudan düşür.

Uşaqlıqdankənar hamiləlik nə ilə təhlükəlidir?

O, qadınların 1,5-1,9%-ində rast gəlinir və adətən sonsuzluğa səbəb olur. Lakin əsas təhlükə, dölün böyüyərək yerləşdiyi yerdə toxumaları dağıtmaqla qadının həyatı üçün təhlükə yaratmasıdır. Uşaqlıq borusunun və ya embrion oturmuş digər orqanların (məsələn, yumurtalıq) partlaması, güclü qanitirmə səbəbindən orta hesabla 13-14% halda ölümlə nəticələnir və hamiləliyin birinci trimestrində ölümün əsas səbəblərindən biridir.

Risk faktorları

Hazırkı dövrə qədər uşaqlıqdankənar hamiləliyin səbəbləri mama-ginekologiya elminin ən mübahisəli aspektlərindəndir. Baxmayaraq ki, onların əksəriyyəti şübhə doğurmur, bəzi məsələlər hələ də tam aydınlaşdırılmayıb.

Uşaqlıqdankənar hamiləlik heç bir səbəb olmadan da inkişaf edə bilər. Lakin onun mexanizminin əsasında, döl yumurtasının uşaqlıq borusu ilə hərəkətini pozan patologiya durur. Buna görə də ginekoloji praktikada səbəblərə deyil, risk faktorlarına fikir verilir.

Onları oxşar əlamətlərinə görə 3 qrupa bölürlər:

1. Anatomik.
2. Hormonal.
3. Şübhəli və ya mübahisəli.

Anatomik dəyişikliklər borunun, mayalanmış yumurtanı uşaqlığa ötürmək funksiyasını pozur. Onlar aşağıdakıların nəticəsində ola bilər:

1. Uşaqlıq borularında və ya çanaq boşluğunda iltihabi proseslər, hansı ki, ektopik hamiləliyin strukturunda əsas yeri tutur. Uşaqlıqdankənar hamiləliyi olan qadınların təxminən yarısı keçmişdə salpingit və ya adneksit keçirmişlər. Bu xəstəliklər uşaqlıq borularının keçiriciliyini pozur, onların əzələ qatını və reseptor aparatını zədələyir, yumurtahüceyrənin normal həyat fəaliyyəti üçün lazım olan nuklein turşularının, qlikogen və zülal komplekslərinin sekresiyasını və həmçinin yumurtalılarda steroid hormonların sintezini pozur.
2. Uşaqlıqdaxili kontraseptiv vasitələrin tətbiqi (3-4%). Onların istifadəsi nə qədər uzun sürürsə, yumurtahüceyrənin uşaqlıqdankənar implantasiya riski də bir o qədər yuxarı olur – iki il ərzində istifadə riski – 2, daha uzun istifadə isə 2,5-4,2 dəfə artırır. Bu, uşaqlıqdaxili kontrasepsiyanı 3 ildən artıq istifadə etdikdə uşaqlıq borularının kirpikli epitelinin tam məhv olması ilə izah edilir.
3. Kiçik canaq xəstəliklərinin cərrahi müalicəsindən, iltihabi proseslərdən sonra yaranan bitişmə prosesləri.
4. Şişlər və cərrahi sterilizasiya.

Hormonal risk faktorlarına aiddir:

1. Ovulyasiyanı pozan endokrin xəstəliklər və hormonal pozğunluqlar.
2. Somatik və autoimmun xəstəliklərə görə hormonal preparatların qəbulu.
3. Hormonal kontraseptiv vasitələrin istifadəsi.
4. Ekstrakorporal mayalanmaya hazırlıq məqsədilə ovulyasiyanın stimulyatorlarının – xorionik qonadotropin, klomifen, qonadoliberinin aqonistlərinin tətbiqi.
5. Uşaqlıq borularının əzələ liflərinin yığılmasına təsir edən prostaqlandinlərin sintezinin pozulması.
6. Döl qişalarının həddən artıq bioloji aktivliyi.
7. Yumurtahüceyrənin bir yumurtalıqdan digərinə qarın boşluğu ilə miqrasiyası.

Mübahisəli risk faktorları:

1. Uşaqlığın anadangəlmə inkişaf qüsurları və genetik pozğunluqlar.
2. Spermanın prostaqlandinlərinin konsentrasiyasında kənaraçıxmalar.
3. Spermanın keyfiyyəti, o cümlədən spermatozoidlərin yüksək aktivliyi.
4. Uşaqlıq borularında endometrioz və divertikulların olması.

Həmçinin müxtəlif amillərin kombinasiyası da ola bilər, hansı ki, patologiyanın rastgəlmə riskini artırır.

İnkişaf mexanizmi

O, uşaqlıqdankənar hamiləliyin əlamətlərini anlamağa imkan verir, hansı ki, inkişafı mayalanmış yumurtahüceyrənin uşaqlıq borusunun selikli qişasına daxil olub özünə yer eləməsilə başlayır. Borunun selikli qişası yumurtahüceyrəni əhatə edib daxili kapsulu, əzələ və seroz qişaları isə xarici kapsulu əmələ gətirir.

Hamiləliyin pozulması fallop borusunun divarlarının dölün inkişafına uyğun olmaması ilə əlaqədardır:

• daxili həcmin böyüməsinə tab gətirə bilməyən zəif əzələ qatı;
• selikli qişada borulu vəzlərin olmaması və onun əsas və funksional qata bölünməməsi, hansı ki, uşaqlıq üçün xarakterdir;
• döl qişalarının xarici qat hüceyrələrinin dağıdıcı böyüməsinə davamlılığın olmaması.

Dölün sonrakı inkişafı uşaqlıq borusunun selikli qişa damarlarının döl qişalarının xovları ilə dağılması, qansızma və qidalanmanın pozulması, döl qişalarının mənfəz tərəfdən tədricən dağılması və divardan ayrılmasıyla müşayiət olunur.

Nəticədə döl ölür və uşaqlıq borusunun yığılması nəticəsində qarın boşluğuna qovulur, hansı ki, qanaxma ilə müşayiət olunur. Bu, boru abortu adlanır.

İkinci mümkün variant – döl yumurtasının ölçüləri böyüyür və borunun divarlarını cırır, hansı ki güclü qanaxma və ağrı ilə özünü büruzə verir.

Boru hamiləliyinin davam müddəti – 5-8 həftə, istmik hissədə olarsa – 10-12 həftədir.

Uşaqlıqdankənar hamiləliyin əlamətləri

İnkişafedən uşaqlıqdankənar hamiləliyin kliniki əlamətləri – yuxululuq, zəiflik və əzginlik, ürəkbulanma və qusma, qoxu və dad hissiyyatının dəyişməsi, menstruasiyanın vaxtında gəlməməsi (73% halda), süd vəzilərinin bərkiməsidir. Yəni, bunlar adi uşaqlıq hamiləliyində rast gəlinən əlamətlərdir. Amma 2–3-cü həftədə aşağıdakılar ola bilər:

1. Qarnın aşağısında müxtəlif xarakterli və intensivlikli ağrı (68% halda). Adətən onlar sancışəkilli xarakter daşıyır. Çox vaxt qarnın aşağısındakı ağrı düz bağırsağa verir.
2. Az miqdarda periodik tünd rəngli qanlı ifrazat (49% halda).
3. Bu iki simptomun aybaşı ləngiməsilə birgə rast gəlməsi (65% halda). Bəzən menstruasiyanın tam ləngiməsi olmur, azacıq qanlı ifrazat olur.

Boru hamiləliyinin iki cür nəticəsi ola bilər:

1. Boru abortu, hansı ki, menstruasiya olası gündən 10-12 gün sonra baş verir. O, dölün ətrafında olan qişaların dağılması nəticəsində baş verir, adətən uzun çəkir və zəif əlamətləri olur – ümumi vəziyyət pisləşmir, ağrılar daimi, zəif, göynədici olur, cinsiyyət yolundan az qan ifraz olunur. Əgər qarın boşluğunda yarım litrdən çox qan yığılmış olarsa, ümumi vəziyyət bir qədər pisləşər.
2. Uşaqlıq borusunun partlaması, hansında ki, qarın boşluğuna çoxlu miqdarda qan yığılır. Bu, qasığın üstündə patoloji proses tərəfdə və sonra qarnın bütün aşağı yarısına yayılan kəskin ağrılarla müşayiət olunur. Ürəkbulanma və qusma olur, defekasiyaya çağırış yaranır, ümumi vəziyyət kəskin pisləşir, dəri örtükləri solğun və nəm olur, nəbz artır və arterial təzyiq düşür, huş itə bilər. Əgər vaxtında təcili cərrahi yardım göstərilməzsə, hemorragik şok pis nəticələnə bilər.

Diaqnostika

Patoloji prosesin başlanğıc mərhələsində, diaqnostikası aydın əlamətlərin olmamasına görə çətindir. Aşağıdakı hallarda uşaqlıadankənar hamiləliyə şübhə yarana bilər:

• risk amilləri olduqda;
• aybaşının gecikməsi və hamiləlik əlamətlərinin olması;
• qasığın üstündə hətta azacıq belə ağrılıq, cinsiyyət yollarından qanlı ifraszatın olması.

Uşaqlıqdankənar hamiləliyi test göstərirmi?

Ev şəraitində istifadə üçün müxtəlif ekspress-testlər mövcuddur. Onlar qanda XQ-nin (insanın xorionik qonadotropini) təyininə əsaslanır. Lakin ekspress-metod yalnız XQ-nin yüksək olmasını təyin edir, nə qədər artdığını təyin edə bilmir. Buna görə də bu metod çox da etibarlı deyil.

Uşaqlıqdankənar hamiləlikdə qanda XQ-nin kəmiyyət analizi, onun inkişafının obyektiv göstəricisidir. İnsanın xorionik qonadotropini – döl qişalarında sintez olunur və ana ilə uşaq arasında əlaqə yaradır. Normada onun qanda konsentrasiyası 5 BV/l-dən aşağı olmalıdır. O, hamiləliyin başlanğıc mərhələlərində qalxmağa başlayır. Mayalanmanın 6-8-ci günündən üçüncü həftənin sonuna qədər XQ 5,8-dən 750 BV/l-ə qədər qalxır, 8-ci həftə 155 000 BV/l-ə çatır.

Normal hamiləliyin ikinci və beşinci həftələri arasında hormonun miqdarı hər 36 saatdan bir 2 dəfə artır. Erkən mərhələlərdə onun qanda miqdarının təyini ən dəqiq diaqnostika metodudur.

Əgər hormonun ilkin miqdarı hamiləliyin müddətinə görə az olarsa və ya onun konsentrasiyası 3 müayinədə az artarsa, çox böyük ehtimalla uşaqlıqdankənar hamiləlik, hamiləliyin pozulması təhlükəsi, plasentar çatmamazlıq var. Metodun informativliyi 96,7% təşkil edir.

Diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün ultrasəs müayinəsi aparılır, lakin döl yumurtasının yerini təyin etmək hələ mümkün olmur. Ancaq o imkan verir ki, dolayı əlamətlərə əsasən patologiyanın olması barədə düşünülsün. Lazım gəldikdə, diaqnostik laparoskopiya aparılır, hansı ki, mayalanmış yumurtanın implantasiya yerini təyin etməyə imkan verir.

Uşaqlıqdankənar hamiləliyin müalicəsi

Uşaqlıqdankənar hamiləliyin pozulması zamanı təcili əməliyyat lazımdır. Endoskopik diaqnostika zamanı və ya boru abortu olduqda, əgər pasientin vəziyyəti imkan verirsə, uşaqlıqdankənar hamiləliyi laparoskopik üsulla götürmək olur, hansı ki, sonrakı sonsuzluğun qarşısını almağa kömək edir. Boru partladıqda və ya ümumi vəziyyət ağır olduqda isə laparotomiya aparılır, boru çıxarılır və qanaxma dayandırılır. Bəzən onu saxlamaq üçün döl yumurtası borudan ya basaraq, ya da kəsilərək çıxarılır, sonra isə borunun yarası tikişlərlə bərpa olunur.

Son zamanlar inkişaf edən ektopik hamiləliyin konservativ müalicəsi aparılır. Lakin dərman preparatları, onların dozaları fərdi qaydada həkim tərəfindən təyin edilir. Bu zaman özbaşına müalicə yolverilməzdir!