Uşaqlıq yolu — vagina (yun. kolpos, mənası “futlyar” deməkdir) qadının boru şəkilli tək daxili cinsiyyət orqanı olub, uşaqlığı xarici cinsiyyət üzvləri ilə birləşdirir, dölün və aybaşı qanının uşaqlıqdan xaricə çıxması və kişi toxumunun uşaqlığa daxil olması üçün bir yol təşkil edir.

Anatomiya

Uşaqlıq yolunun orta-statistik uzunluğu 7-12 sm təşkil edir. Onun ön və arxa divarları var. Bunlar uşaqlıq yolu boş olan vaxt bir-birinə söykənir və aralarında bir yarıq əmələ gəlir. Uşaqlıq yolu aşağıya doğru daralaraq uşaqlıq yolu dəliyi vasitəsilə uşaqlıq yolu dəhlizinə açılır. Yuxarıda isə uşaqlıq boynunu əhatə edir və onlar arasında uşaqlıq yolu tağı adlanan həlqəvi bir yarıq əmələ gəlir.

Qızlıq pərdəsi — himen

Uşaqlıq yolu dəliyi qızlıq və ya bəkarət pərdəsi — himen (lat. hymen) vasitəsilə əhatə olunmuşdur. Bu pərdə Müller qabarcıqlarının qalığıdır. Adətən qızlıq pərdəsi aypara şəklində olur, onun nazik sərbəst kənarı uşaqlıq yolu dəliyini əhatə edir, digər kənarı isə uşaqlıq yolunun dal və qismən yan divarlarına birləşir. Beləliklə, uşaqlıq yolu dəliyi 1,5 sm diametrli dairəyə bənzəyir. Cinsiyyət üzvlərinin normal vəziyyətində qızlıq pərdəsi büküşlər əmələ gətirərək uşaqlıq yolu dəliyini örtür.

Bəzən uşaqlıq yolu dəliyi qızlıq pərdəsinin ortasında olur və özü də həlqəyə bənzəyir. Çox vaxt uşaqlıq yolu dəliyi ortada olmayıb, ekssentrik bir vəziyyət alır; əksərən qızlıq pərdəsinin yuxarı kənarına yaxın olur. Birinci cinsi əlaqədən sonra qızlıq pərdəsi cırılır və 2-3 parçaya bölünür, onlara qızlıq pərdəsi ətcikləri deyilir. Təkrari cinsi əlaqədən və ya qadın doğduqdan sonra uşaqlıq yolu genəlir, büküşlər açılır və qızlıq pərdəsi ətcikləri hamarlaşır.

Histologiya

Uşaqlıq yolunun divarları üç qişadan ibarətdir: selikli qişa, əzələ qişası və adventisia qişası. Burada elastiki və əzələ lifləri olduğu üçün, uşaqlıq yolu böyük dərəcədə genələ bilir.

• Adventisia qişası uşaqlıq yolunu xaricdən əhatə edərək kövşək birləşdirici toxumadan təşkil olunmuşdur. Ön tərəfdən sidik kanalı divarı və arxadan düz bağırsaq divarını əhatə etmiş sərt toxuma ilə birləşir. Bu qişada artıq dərəcədə elastiki liflər, bir az saya əzələ lifləri, qan damarları və sinirlər vardır.
• İkinci qat saya əzələ liflərindən təşkil olunmuş, selikaltı qat olmadığı üçün bilavasitə selikli qişa ilə bitişmişdir. Əzələ qişasını təşkil edən liflərin əksəriyyəti boylama və azı həlqəvi istiqamətdə gedərək yuxarıda uşaqlıq, aşağıda isə aralıq əzələləri ilə birləşir. Uşaqlıq yolu dəliyi iradi əzələ toxumasından təşkil olunmuş həlqəvi büzücü əzələ ilə əhatə olunmuşdur. Bu əzələ 4-7 mm enində olub, uşaqlıq yolu dəliyini əhatə etməklə bərabər, həm də sidik kanalını əhatə edir və yan tərəflərdən aralığın dərin köndələn əzələsi, arxa tərəfdən isə anusu qaldıran əzələ ilə birləşir.
• Selikli qişa əzələ qişasından qalındır (təxmini qalınlığı 2,5 mm-ə çatır) və özü də çoxqatlı yastı epitellə örtülüdür. Selikli qişa kül və ya çəhrayı rəngdə olur, aybaşı zamanı tündləşir, hamiləlik dövründə isə göyümtül rəng alır. Burada selik ifraz edən vəzlər və tək-tək limfa düyüncükləri təsadüf olunur. Normal halda selikli qişanın səthində həmişə seliyəbənzər maye olur. Uşaqların və yeniyetmə qızların uşaqlıq yolunun ön və arxa divarları üzərində çoxlu köndələn qırışlar vardır, bunlardan orta xətdə bir sütun əmələ gəlir. Ön sütun dal sütundan qalındır və aşağı yaxınlaşdıqca yüksələrək sidik kanalının xarici dəliyi kənarında til (ətcik) əmələ gətirir.

Topoqrafiya

Uşaqlıq yolu kiçik çanağın aşağı hissəsində mərkəzi bir vəziyyət alıb, arxasında – düz bağırsaq və önündə – sidiklik və sidik kanalı yerləşmişdir. Sidiklik ilə uşaqlıq yolu zəif rabitədədir; burada olan kövşək toxumada venoz kələflər vardır. Sidik kanalı nahiyəsində isə uşaqlıq yolu onun arxa divarı ilə sərt birləşdirici toxuma (arakəsmə) vasitəsilə möhkəm birləşmişdir. Uşaqlıq yolu anusu qaldıran əzələ ilə əhatə olunaraq sidik-cinsiyyət diafraqmasını dəlir və xüsusi bağla qasıq sümüklərinə təsbit olunur. Beləliklə uşaqlıq yolunun fiksasiyasında sidik-cinsiyyət diafraqması, anusu qaldıran əzələ və onu örtən aralıq fassiyaları iştirak edir. Əgər uşaqlıq yolunun fiksasiya aparatı zəifləyərsə, nəticədə uşaqlıq və uşaqlıq yolunun sallanması və düşməsi baş verə bilər.

Uşaqlıq yolu seliyi

Uşaqlıq yolunun divarı xarakter iyi olan ağımtıl selik ifraz edən vəzlərlə örtülüdür. O zəif-turş reaksiya verir. Turş mühit (pH 4,0-4,5) süd turşusunun olması ilə əlaqədardı. Məsələ burasındadır ki, uşaqlıq yolunun selikli qişasının epitel hüceyrələri çoxlu miqdarda qlikogen saxlayır.

Qlikogenin uşaqlıq yolunda iki funksiyası var. Bir tərəfdən, o, uşaqlıq yoluna düşən spermatozoidlər üçün qida mənbəyidir, digər tərəfdən, qlikogen sağlam qadının uşaqlıq yolunun atributlarından olan laktobakteriyaların həyat fəaliyyəti üçün vacibdir. Bundan başqa qlikogen fermentlərin köməyilə süd turşusuna çevrilərək, digər mikroorqanizmlərin çoxalmasına mane olan turş mühit yaradır.

Uşaqlıq yolunun yaş xüsusiyyətləri

Yeni doğulmuş qızların uşaqlıq yolu nisbətən uzundur, selikli qişa büküşləri artıq dərəcədə inkişaf etmişdir və sıxdır. 10 yaşında həmin qırışlar seyrəkləşir, uşaqlıq yolu uzununa çox böyüyür və yuxarı hissəsində qırışlar itir. Yeniyetmə qızlarda qırışlar çox yüksək və konsistensiyası qığırdaq kimi olur, uşaqlıq yolu dəliyi qızlıq pərdəsi ilə örtülü olur. 40 yaşından sonra uşaqlıq yolu öz elastikliyini itirir.

Funksiyaları

Kopulyativ funksiya

Uşaqlıq yolu mayalanma prosesində iştirak edir: cinsi əlaqə zamanı (kopulyasiya) kişidən ifraz olunan toxum şirəsi (sperma) uşaqlıq yoluna düşür, oradan uşaqlıq boşluğuna və borulara keçir. Sperma adətən uşaqlıq yolunun arxa tağında toplanır (ən dərin yer), eyni zamanda bura kanalında selik tıxacı olan uşaqlıq boynu baxır. Boyun seliyinin fiziki-kimyəvi xassələri (özlülüyü azalmış, qələvi reaksiya) spermatozoidlərin yuxarı cinsiyyət yollarına keçməsinə və nəticə olaraq mayalanmaya şərait yaradır.

Doğuş funksiyası

Uşaqlıq yolu həmçinin doğuş prosesində iştirak edir: o uşaqlıq boynu ilə birgə doğuş kanalı yaradır, hansından ki, döl və cift keçir. Dölün maneəsiz keçidi ona görə mümkün olur ki, hamiləlik vaxtı uşaqlıq yolu toxumalarında fizioloji dəyişikliklər baş verir (əzələ və birləşdirici toxumaların, damarların hipertrofiya və hiperplaziyası, toxumaların serozlaşaraq kövrəlməsi), nəticədə onun divarları elastiki və dartılan olur.

Qoruyucu funksiya

Uşaqlığın baryer funksiyası və özünütəmizləmə qabiliyyəti böyük əhəmiyyətə malikdir.

Yuxarıda deyildiyi kimi, uşaqlıq yolu daxildən çoxqatlı yastı epitellə örtülüdür, hansı ki, vaginal seliyin hesabına daima nəm halda qalır. Sonuncu ağımtıl rəngdə olub, uşaqlıq yolu epitelindən, laktobasillərdən təşkil olunub, neytral iyə və turş mühitə malikdir. Uşaqlıq yolunun çoxqatlı yastı epiteli xəstəliktörədən mikrobların dərin qatlara keçməsinə mane olur.

Uşaqlıq yolunun özünü təmizləmə qabiliyyəti xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu proses qadın cinsi hormonlar – estrogen və progesteron ifraz edən yumurtalıqlar tərəfindən idarə olunur. Estrogenlərin təsiri altında çoxqatlı yastı epitel hüceyrələrində qlikogen maddəsi sintez olunur, hansı ki, sonra süd turşusuna çevrilir. Qlikogendən süd turşusunun əmələ gəlmə prosesi süd turşusu çöplərinin (Dederleyn çöpləri) iştirakı ilə baş verir. Bu üsulla uşaqlıq yolunda zəif turş (pH 3,8-4,5 arası dəyişir) mühit yaranır.

Sağlam qadının uşaqlıq yolunda əsasən Dederleyn çöpləri və həmçinin stafilokok, streptokokk, maya göbələkləri, anaeroblar kimi az miqdarda digər mikroorqanizmlər olur. Sağlam uşaqlıq yolunun turş mühiti başqa mikroorqanizmlərin çoxalmasına imkan vermir, hətta qonoreya və trixomoniaz da vaginal mikroflorada xəstəlik törətmədən az miqdarda ola bilər.

İfrazat funksiyası

Uşaqlıq yolunun funksiyalarından biri də orqanizmdən fizioloji vaginal ifrazatın çıxarılmasıdır. Vaginal ifrazat uşaqlıq boynu seliyi, uşaqlığın uşaqlıq yolu səthinin və uşaqlıq yolunun öz mayesi, həmçinin uşaqlıq yolunun normal mikroflorasının ölmüş epitel hüceyrələrilə qarışığından ibarətdir. Normada sutkada 2 ml-ə qədər maye ifraz edilir. Bu miqdar menstrual tsiklin fazasından asılı olaraq dəyişə bilər. Normada o şəffaf və ya süd rəngli, bərabər konsistensiyalı, iysiz olur. Menstruasiya vaxtı uşaqlıq yolu aybaşı ifrazatının çıxarılmasında iştirak edir.

Seksual funksiya

Uşaqlıq yolu erogen zona kimi

Uşaqlıq yolu nominal olaraq erogen zonalara aiddir və bir çox kişilər hesab edir ki, o, çox həssasdır və qadın uşaqlıq yolunun hesabına seksual həzz alır. Lakin, əslində, bu, heç də belə deyil.

Uşaqlıq yolunun həssaslığı o qədər aşağıdır ki, qadınların hətta 14%-dən də az bir qismi uşaqlıq yoluna toxunmanı hiss edə bilər. Öz növbəsində, gigiyenik tamponların təsiri də bu prinsipə əsaslanır – qadınlar adətən onları vaginaya yerləşdirdikdə hiss etmirlər. Hətta bəzi qadınlar tamponu menstruasiyadan sonra çıxartmağı belə unudurlar, hansı ki, toksiki şoka səbəb ola bilər.

Qrefenberg zonası (G nöqtəsi)

1950-ci ildə ginekoloq Ernst Qrefenberq “The role of urethra in female orgasm” adlı məqalə çap elətdirdi. Bu məqalədə o, uşaqlıq yolunun ön divarında, girəcəkdən 2-4 sm dərinlikdə klitorla bərabər erogen həssaslığa malik nöqtə təsvir edir. Onun fikrincə bu nöqtəyə əllə təsir edərək qadını orqazma çatdırmaq olar. Sonralar bu zona onun şərəfinə “G nöqtəsi” adlandırıldı.

Müasir elmi məlumatlara əsasən “G nöqtəsinin” erogen əhəmiyyəti yoxdur, seksoloqlar yalnız qadın erektil orqanı (klitor) və onun stimulyasiyası barədə danışırlar.

Cinsi əlaqə zamanı bioloji proseslər

Cinsi oyanma zaman uşaqlıq yolunda bu cür dəyişikliklər baş verir: uşaqlıq yolu mənfəzinə divarlarının venalarından transsudat – maye süzülür, uşaqlıq yolu, bartolin və uşaqlıq yolu dəhlizi vəzlərinin şirəsi ifraz olunur ki, o, nəm olsun və cinsiyyət orqanın daxil olması asanlaşsın. Bu zaman, qadının xarici cinsiyyət orqanlarının taktil – toxunma qıcıqlarına qarşı həssaslığı çox artır, hansı ki, güclü cinsi oyanma hissləri yaradır. Cinsi əlaqə zamanı uşaqlıq boynunun yaxınlığında vaginanın həcmi böyüyür ki, töküləcək sperma üçün yer yaransın. Eyni zamanda, uşaqlıq yolunun aşağı üçdə birinin daralması hər iki partnyorun bir-birini yaxşı hiss etməsinə şərait yaradır.

Xəstəliklər

İnkişaf anomaliyaları

Uşaqlıq yolunun inkişaf qüsurlarına aiddir:

• Uşaqlıq yolunun aplaziyası — uşaqlıq yolunun mayasının pozulması nəticəsində tamamilə olmaması.
• Uşaqlıq yolunun ageneziyası — uşaqlıq yolu borusunun formalaşmasının pozulması nəticəsində bir hissəsinin olmaması.
• Uşaqlıq yolunun ikiləşməsi — hissəvi və ya tam boylama arakəsmənin yaranması; uşaqlıq yolunda köndələn arakəsmənin yaranması.

Bir qayda olaraq, bu qüsurlar uşaqlıq və sidikçıxarıcı orqanlarının qüsurları ilə birlikdə rast gəlinir.

Vaginal infeksiyalar, iltihabi xəstəliklər və törəmələr

Bu orqanın əsas xəstəliklərinə aiddir:

• Kolpit — uşaqlıq yolunun iltihabı, həmçinin cinsi yolla keçən xəstəliklər, vaginal kandidoz, klimaksda qadın cinsi hormonallarının çatmamazlığı səbəbindən yaranır.
• Bakterial vaginoz (qardnerellez) — uşaqlıq yolunun disbakteriozu.
• Sallanma və düşmə — uşaqlıq yolu divarlarının onlara birləşən kiçik çanaq orqanları ilə birlikdə sallanma (prolaps) və düşməsi.
• Kondilomatoz — insanın papilloma virusu törədir.
• Törəmələr — uşaqlıq yolunun selikli qişasından inkişaf edən displaziya və xərçəng (nadir hallarda rast gəlinir).
• Kistalar və fibroidlər.

Atrofik xarakterli xəstəliklər

Estrogenin çatmamazlığı nəticəsində uşaqlıq yolu divarları selik ifraz etmək qabiliyyətini itirir. Əvvəllər cinsi əlaqə zamanı genişlənmə və yığılmağa imkan verən divar büküşləri nazik və quru, daha tez qıcıqlanan, bərk və az elastik olur. Başqa sözlə onun atrofiyası baş verir. Bu onları xroniki iltihaba meylli edir, buna görə də bu cür hal elmi dildə atrofik vaginit adlandırılır. Bu, uşaqlıq yolunun xüsusi vəziyyətidir, infeksion proses deyil, amma, o, uşaqlıq yolunu zədələnməyə, yaralanmağa, qanaxmaya, ağrıya (əsas da cinsi əlaqədən sonra), dözümsüz edir və həmçinin çoxsaylı xəstəliktörədən mikroorqanizmlərə qarşı müqavimətinin azalmasına səbəb olur.

Xəstəliklərin diaqnostikası

Uşaqlıq yolu xəstəliklərinin əsas diaqnostika üsulu — vaginal yaxmanın müayinəsidir. Nəzərə alsaq ki, uşaqlıq yolu möhtəviyyatında təkcə şirə və mikroflora deyil, həm də uşaqlıq yolunun özünün epitel hüceyrələri, uşaqlığın və uşaqlıq boynunun hüceyrələri, həmçinin damarlardan süzülən leykositlər vardır, vaginal yaxmanın müayinəsi çoxlu məlumat almağa imkan verir:

1. Müxtəlif nahiyələrdən ibarət olan hüceyrələrin xarici görünüşü hormonal səviyyəni əks elətdirir. Ovulyasiya zamanı sekresiya olunan estrogen kiçik nüvəli asidofil hüceyrələrin sayını artırır. Yaxmada qopmuş vaginal hüceyrələrin öyrənilməsi ovulyasiya vaxtını dəqiqləşdirməyə, estrogen çatmamazlığı əlaməti olan vaginal epitelin atrofiyasına diaqnoz qoymağa imkan verir. Estrogen uşaqlıq yolu epitelini qalınlaşdırmağa qadirdi. Buna görə də yaxmada dəyişilmiş hüceyrələrin əmələ gəlməsi terapevtik təsiri qiymətləndirməyə kömək edir.
2. Vaginal yaxmanın mikroskopik müayinəsi uşaqlıq cismi və boynundan inkişaf edən şiş hüceyrələrini aşkarlamağa imkan verir. Bu, şişə şübhə olduğu zaman daha dərin kliniki araşdırma aparmağa əsas ola bilər.
3. Vaginal yaxmanın mikrob tərkibi uşaqlıq yolunun infeksion zədələnməsindən şübhələnməyə imkan verir.

Uşaqlıq yolunun təmizliyi

Uşaqlıq yolunun dörd təmizlik dərəcəsi ayırd edilir:

• birinci dərəcə: uşaqlıq yolu möhtəviyyatı turşdur, onda çoxlu epitel hüceyrələri və Dederleyn çöpləri (süd turşusu bakteriyaları) var, leykosit və patogen mikroblar yoxdur.
• ikinci dərəcə: uşaqlıq yolu möhtəviyyatında tək-tək leykositlər görünür, süd turşusu bakteriyaları azalır, ayrı-ayrı patogen mikroblar təyin olunur, mühitin reaksiyası turşdur.
• üçüncü dərəcə: leykositlərin üstünlüyü və streptokokk, stafilokokk, bağırsaq çöplərinin, bəzən trixomonadanın olması ilə xarakterizə olunur, mühitin reaksiyası qələvidir.
• dördüncü dərəcə: süd turşusu bakteriyaları olmur, çoxlu leykosit, xəstəliktörədici mikroblar var, mühitin reaksiyası qələvidir.

İlk iki təmizlik dərəcəsi sağlam qadınlarda rast gəlinir, ancaq üçüncü və dördüncü dərəcələr iltihabi prosesin olmasından, yəni müxtəlif mənşəli birincili və ya ikincili kolpitin inkişafından xəbər verir.

Əməliyyatlar

Uşaqlıq yolunda aşağıdakı əməliyyatlar aparılır:

• kolpoperineorafiya — uşaqlıq və uşaqlıq yolunun sallanmalarında çanaq dibini möhkəmləndirmək üçün uşaqlıq yolu divarlarının və aralıq əzələlərinin tikilməsi;
• kolpopeksiya — uşaqlıq yolunun qarnın ön divarına fiksasiyası (adətən yaşlı şəxslərdə uşaqlıq çıxarıldıqdan sonra aparılır);
• kolporafiya — uşaqlıq yolu sallanmalarında və sidikqaçırmada divarların artıq hissəsinin kəsilib yenidən tikilməsi;
• kolpopoez — plastik əməliyyatla süni uşaqlıq yolu yaradılması;
• kolpotomiya — müxtəlif ginekoloji əməliyyatların bir mərhələsi kimi və ya kiçik çanaq irinliklərini boşaltmaq məqsədilə uşaqlıq yolu divarının kəsilməsi;
• plastik əməliyyatlar — uşaqlıq yolunun cavanlaşdırılması əməliyyatları. Son zamanlar çox populyarlaşıb.