Hamilə qadınlar arasında "toksikoz" sözü adətən hamiləliyin başlanğıcı ilə assosiasiya olunur. Ürəkbulanma və qusma çox narahatçılıq verməsinə baxmayaraq, əksər halda onlar döl və ana üçün təhlükəli deyil.

Erkəndən fərqli olaraq, gecikmiş toksikoz – hamiləliyin təhlükəli fəsadlarından biridir, hansı ki, bütün orqan və sistemlərin fəaliyyətini pozur. Gecikmiş toksikoz (hestoz) qadınların 10-15%-ində qeyd olunur. Bu mürəkkəb və müalicəyə çətin tabe olan vəziyyət, mütləq qaydada həkim müşahidəsi tələb edir.

Həmçinin oxuyun: Hamiləlik toksikozları: əlamətləri, müalicəsi, ana və uşaq üçün təhlükəsi

Səbəbləri

Aparılmış çoxsaylı tədqiqatlar nəticəsində xəstəliyin bir neçə inkişaf nəzəriyyəsi irəli sürür, lakin, onların heç biri tam dəqiq deyil.

Ümumən gecikmiş toksikozun aşağıdakı inkişaf səbəblərini ayırd etmək olar:

• daxili orqanlarda qandövranının pozulması, anemiyanın ağır forması;
• qaraciyər, böyrək, endokrin və sinir sistemlərinin xroniki xəstəlikləri;
• çoxdöllü hamiləlik və ya iri döl;
• əvvəllər keçirilmiş abortlar və ginekoloji xəstəliklər;
• hamiləliklərarası müddətin iki ildən az olması;
• əvvəlki hamiləliklərdə gecikmiş toksikozun olması;
• xroniki yorğunluq, stresslər;
• zərərli istehsalat şəraiti.

Yaşı 35-dən yuxarı və ya 19-dan aşağı olan, piylənmədən əziyyət çəkən, uşaqla rezus-konflikti olan qadınlar risk qrupuna aid edilir. Həkimlər həmçinin irsi meyli qeyd edir – vaxtı ilə anasında gecikmiş toksikoz əlamətləri olan qızlarda onun inkişaf ehtimalı yüksəkdir.

Amma, çox vaxt patoloji vəziyyətin səbəbini təyin etmək mümkün olmur.

Gecikmiş toksikoz hamiləliyin hansı müddətində və necə əmələ gəlir?

Pisləşmə demək olaraq heç vaxt qəflətən və özbaşına başlamır. Patologiya özünü orqanizmdə tədricən baş verən dəyişikliklərlə göstərir, hansı ki, onlara həm hamilə qadın özü, həm də onu müşahidə edən ginekoloq diqqət yetirməlidir. Bir qayda olaraq, gecikmiş toksikozu hamiləliyin 30 həftəsindən sonra diaqnostika edirlər.

Əlamətləri və təhlükə dərəcəsi

Xəstəliyin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, uzun müddət ərzində hiss edilmiyə bilər. Sidiyin ümumi analizindən və pasientə xarici baxışdan sonra, həkimdə ilk şübhələr yaranır.

Gecikmiş toksikoz arterial təzyiqin qalxması, ödemlərin və sidikdə zülalın əmələ gəlməsi, çəkinin artması ilə başlayır.

Toksikoz çox təhlükəli vəziyyətdir, çünki orqanizmdə ciddi fəsadlar törədir. Su-duz mübadiləsinin pozulması mayenin orqanizmdən tam çımasına imkan vermir. Nəticədə ciftin tamlığı pozulur, döl isə, oksigen və inkişaf üçün lazım olan digər maddələri ala bilmir. Dölyanı mayedən mübadilə məhsulları pis çıxarılır, hansı ki, uşağın sinir sisteminə zərər verir. Belə vəziyyət təkcə sağlamlıq üçün deyil, həm də həyat üçün təhlükəlidir. Bəzi hallarda planlaşdırılan vaxtdan əvvəl hamiləliyin sonlandırılmasına ehtiyac yaranır.

Gecikmiş toksikozun əsas əlamətləri bunlardır:

• əllərin, ayaqların, sifətin şişməsi;
• sidikdə zülal olması;
• arterial təzyiqin 130/80-dən yuxarı olması;
• qulaqlarda küy, başgicəllənmə, bayılma;
• çəkinin həftədə 500 q-dan çox artması;
• güclü ürəkbulanma, qusma, gözün önündə "qarışqa" gəzməsi.

Sadalanan əlamətlərdən birinin olması – mütləq toksikoz olması demək deyil, amma, yüksək diqqət tələb edir.

Hestoz zamanı əsas dəyişikliklər qan-damar sistemində olan pozğunluqlarla əlaqədardır. Bu, oksigen aclığına və toxumalarda maye yığılmasına səbəb olur.

Böyrəklər bu prosesə çox həssasdır. Onların normal fəaliyyəti zamanı sidikdə zülal olmamalıdır, amma, qandövranının pozulması onların işinə mənfi təsir göstərir və nəticədə sidikdə yüksək miqdarda zülal əmələ gəlir. Gecikmiş toksikoz sinir sisteminin fəaliyyətinə pis təsir göstərir. Ağır hallarda beyin ödemi inkişaf edə bilər.

Patoloji vəziyyətin bir neçə forması ayırd edilir: hamiləlik ödemi, nefropatiya, preeklampsiya, eklampsiya. Bu formalar xəstəliyin müxtəlif mərhələləridir.

Hamiləlik ödemi

Hamiləliyin son dövrlərində ən çox rast gəlinən patologiyalara aiddir. Daha çox çoxdöllü hamiləlikdə inkişaf edir. İlk əlamətləri – baldırların səhərlər artan şişkiliyidir. Tədricən ödem əllərə, bel və oma nahiyəsinə, sifətə yayılır. Qadın fikir verir ki, barmağından üzüyü çətin çıxardır və ya əvvəllər asan geyindiyi ayaqqabını, indi geyinə bilmir.

Ödemin daha bir əlaməti – sutka ərzində ifraz olunan sidiyin həcminin azalmasıdır. Çəki qəflətən artır, bəzən bütün bədəndə ağırlıq hissi, təngnəfəslik və taxikardiya olur. Amma ümumi vəziyyət normada qalır, qaraciyər və böyrək fəaliyyətində pozğunluq müşahidə olunmur. Doğuşdan sonra ödem əlamətləri keçib gedir.

Xəstəliyin erkən mərhələlərində bu əlamətlərlə ev şəraitində mübarizə aparmaq olar. Ümumi vəziyyətin yaxşı olmasına baxmayaraq, bunu etmək vacibdir, çünki, müalicənin olmaması toksikozun digər mərhələyə keçməsinə səbəb ola bilər.

Nefropatiya

Nefropatiya ödemin fəsadı kimi inkişaf edir. Bu zaman, bütün bədəni əhatə edən ödemlərdən başqa, arterial təzyiqin çox artması, başgicəllənmə, susuzluq, yuxusuzluq, bel və oma nahiyələrində ağırlıq hissi və ağrılar qeyd olunur. Tez-tez qaraciyərin zədələnməsi baş verir, hansı ki, onun böyüməsinə, sağ qabırğaaltı nahiyədə ağrılara və sarılığa gətirir. Xəstədə şəkərli diabet, hipertoniya, nefrit kimi digər xəstəliklər olduqda, nefropatiya riski artır.

Nefropatiya ağır patologiya olub, dölün hipoksiyasına və inkişafdan qalmasına, erkən və fəsadlı doğuşlara, qanaxmalara gətirir.

Preeklampsiya

Patologiya hamiləlik ödemi və nefropatiyası ilə əlaqədar inkişaf edir. Gecikmiş toksikozun bu mərhələsində sidikdə zülalın miqdarı kəskin qalxır. O, sutkada 0,5-1 q/l-ə qədər və daha çox arta bilər. Qadının bütün bədənini əhatə edən ödem, gicgahlarında və sağ qabırğaaltı nahiyədə ağrı, ürəkbulanma və qusma qeyd edilir.

Pasientlər görmənin pisləşməsindən, qeyri-stabil psixoloji vəziyyətdən – eyforiya, oyanıqlıq, apatiyadan şikayətlənir. Patoloji vəziyyət qanın analizində özünü göstərir: eritrositlərin parçalanması və trombositlərin sayının azalması baş verir.

Qadının vəziyyəti həm özünün, həm də gələcək körpəsinin sağlamlığı üçün təhlükə törədir, hansı ki, cift qandövranının pozulması səbəbindən lazım olan maddələri ala bilmir. Nəticədə dölün ölüm riski və ya epilepsiya və serebral iflic kimi xəstəliklərin inkişaf ehtimalı artır.

Eklampsiya

Eklampsiya bayılmalar, qıcolmalar və komatoz vəziyyətlə özünü göstərir. Eklampsiya sürətlə inkişaf edir, bəzi hallarda qıcolma tutmalarından sonra baş beyinə qansızma və ondan sonra geriyədönməz koma ola bilər. Qıcolmaların qısamüddətli olmasına baxmayaraq, çox təhlükəlidir, çünki qəfləti ölüm verə bilər.

Eklampsiya zamanı qıcolma tutmaları üz əzələlərinin xəfif titrəməsilə başlayır. Sonra vəziyyətin qəflətən pisləşməsi, qıcolmaların yuxarı və aşağı ətraflara və gövdəyə yayılması baş verir. Tutmaların davam müddəti bir dəqiqəyə qədər olur, lakin, bəzən o qədər təkrarlanır ki, qadın özünə gəlməyə macal tapa bilmir.

Xəstəliyin ən ağır və təhlükəli forması – komatoz vəziyyətdir, hansı ki, qəflətən, hətta qıcolmalarsız da baş verə bilər.

Qadın özünə gəldikdən sonra güclü başağrılarından, ümumi zəiflik və əzginlikdən şikayətlənir. Əksər hallarda (70%) eklampsiya hamiləlik vaxtı inkişaf edir, amma, doğuş (30% halda) və zahılıq dövründə də (təxminən 2% halda) olması mümkündür.

Hamiləlik ödemindən başqa, hestozun bütün formaları stasionarın hamiləlik patologiyası şöbəsində müalicə olunur. Böyrək çatmamazlığında, ciftin vaxtından əvvəl qopmasında, dölün kəskin hipoksiyasında təcili keysəriyyə əməliyyatı göstərişdir.

Diaqnostikası

Toksikozun təhlükəsini nəzərə alaraq, bütün hamiləlik ərzində genikoloqun nəzarətində olmaq lazımdır. Hər bir hamilə qadın mütəmadi olaraq bir sıra ümumi müayinələrdən keçməlidir:

• arterial təzyiqin ölçülməsi, hansı ki, fiziki gərginlikdən sonrakı göstəricilər daha vacib hesab edilir;
• zülalı aşkar etmək üçün, sidiyin ümumi analizi, lazım gələrsə, Neçiporenko və Zimnitski üsulları ilə verilməli;
• qanın ümumi və biokimyəvi analizləırinin aparılması;
• qəbul edilən mayenin həcminə nəzarət;
• gündəlik çəki artımına nəzarət;
• göz dibinin müayinəsi üçün okulistin konsultasiyası;
• nefroloq və nevroloqun konsultasiyası;
• böyrəklərin və böyrəküstü vəzlərin USM-i;
• elektrokardioqrafiyanın (EKQ) aparılması.

Yüngül şişkinlikdə və ümumi vəziyyət qənaətbəxş olduqda, həkimin həyat tərzi və qidanın korreksiyasına görə məsləhətlərinə əməl etmək kifayət edir.

Nefropatiyanın, əsas da ağır formalarının diaqnostikası elə bir çətinlik törətmir, amma, bəzi hallarda onu diabetik və uremik komalardan fərqləndirmək lazımdır.

Müalicəsi

Nefropatiyanın yüngül formalarında aşağıdakılardan ibarət dərman terapiyası təyin olunur:

• sedativ preparatlar (valerian siropu);
• spazmolitik preparatlar (Papaverin, No-şpa);
• arterial təzyiqi normallaşdıran vasitələt (Eufillin, Dibazol, Nifedipin);
• trombozun qarşısını alan, qandövranını normallaşdıran preparatlar;
• ödemlərin qarşısını almaq üçün sidikqovucular.

Stasionar şöbədə müalicə müddəti 10-14 gün çəkir. Vəziyyətin tam normallaşması uzun müddət tələb edir və adətən uşaq doğulduqdan sonra başa çatır. Qadının arterial təzyiqi stabilləşir, sidik analizi normaya gəlir, ödemlər itir.

Preeklampsiya əlamətləri olduqda, hipotenziv və qıcolmaəleyhinə müalicə aparmaq üçün, pasienti intensiv terapiya şöbəsinə yerləşdirirlər. Əsas məqsəd – vəziyyətin stabilləşməsi və qıcolmaların dayandırılmasıdır. Yalnız bundan sonra, hamiləliyin sonlandırılması məsələsi həll olunur. O, həm təbii yolla, həm də keysəriyyə əməliyyatı ilə həyata keçirilir, əgər ona əlavə göstərişlər varsa.

Təcili tədbir görülməzsə, gecikmiş toksikozun aşağıdakı fəsadları ola bilər:

• ağciyər ödemi;
• kəskin ürək çatmamazlığı;
• insult və iflic;
• psixi pozğunluqlar;
• qaraciyər nekrozu;
• baş beyin ödemi və koma;
• dölün və ananın ölümü.

Qıcolmaların qarşısını almaq üçün maqnezium-sulfat venadaxili yeridilir. Amma qadını toksikozun ağır simptomlarından xilas etməyin yeganə üsulu – hamiləliyin sonlandırılmasıdır.

Preeklampsiyanın yüngül formalarında çalışırlar hamiləliyi 36-37 həftələrdə sonlandırsınlar. Eklampsiyanın ağır formalarında isə, hamiləlik müddətindən asılı olmayaraq, qıcolma dayanan kimi, təcili doğuş aparılır. Əgər, cərrahi doğuşa başqa göstərişlər yoxdursa (məsələn, ciftin vaxtından əvvəl qopması), bu vəziyyətdə təbii doğuşa daha çox üstünlük verilir.

Profilaktikası

Qidalanma və gündəlik rejim

Gecikmiş toksikozun inkişaf riskini tamamilə aradan götürmək mümkün deyil, amma, rasional qida və sağlam həyat tərzinə aid qaydalara əməl etməklə, risk qrupunda olan qadınlarda xəstəliyin ağır formalarından qaçmaq olar.

Hamiləliyin ikinci yarısında olan qadınlar hisəverilmiş və ədviyyatlı qidalardan, şirniyyatdan ya tamamilə imtina etməli, ya da istifadəni minimuma endirməlidir. Yaxşı olar ki, qida buğda və ya sobada bişsin.

Ödemə meyllik olduqda, duzun istifadəsi azaldılmalıdır (sutkada 3-4 q-dan artıq olmaz). Duzsuz pəhriz mayenin orqanizmdən çıxmasına və ödemlərin azalmasına gətirir.

Hamiləliyin ikinci yarısında aşağıdakılar xeyirlidir:

• suda bişmiş yağsız ət və balıq;
• kəsmik və qatıq məhsulları;
• qaraciyər, yağsız pendir;
• tərəvəz (yerkökü, kələm, çuğundur), meyvə (alma, ərik, limon), qoz;
• sıyıqlar;
• meyvə qurusundan hazırlanmış kompot.

Ödemlərə meyllik olduqda və çəki həddən çox artdıqda, qəbul olunan sutkalıq kalori 3000-i keçməməlidir. Rasional qida qaydalarına yaxşı əməl etdikdə, çəki artımı həftədə 350 qramı ötmür. Həmçinin qəbul olunan mayenin miqdarına da nəzarət etmək lazımdır. O, sup, kompot, çayla birlikdə sutkada 1-1,5 litrdən çox olmamalıdır.

Gecikmiş toksikozun qarşısının alınmasında gündəlik rejimə əməl etmək vacib şərtlərdən biridir. Sutkada 7-9 saatdan az olamayaraq yatmaq lazımdır, hansı ki, 1 saatı gündüz yuxusunun payına düşür. Təmiz havada tələsmədən gəzinmək də, çox xeyirlidir.

Patoloji vəziyyət dölün aktivliyinə mənfi təsir göstərə bilər. Buna görə də, gələcək ana gün ərzində uşağın tərpənişlərinə fikir verməlidir. Normada 25 həftədən sonra hərəkətlər yaxşı hiss olunmalıdır. Əgər uşağın aktivliyi azalmışsa, bu barədə həkimə məlumat verilməlidir.

Dölün tərpənişlərini saymaq üçün, əli yarım saat ərzində qarının üstünə qoyurlar. Bunu gündə iki dəfə (səhər və axşam) yataqda uzanıqlı vəziyyətdə etmək lazımdır.

Digər profilaktik tədbirlər

Qadın öz sağlamlığına diqqətlə yanaşsa, gecikmiş toksikozun inkişaf riskini azaltmaq mümkündür. Hər bir hamilə qadın üçün əsas şərt, vaxtında mama-ginekoloqun yanında qeydiyyata durmaqdır. Gələcək ana vaxtlı-vaxtında bütün analizlərdən keçməli və həkimin qəbulunda olmalıdır. Hamiləlik vaxtı çəkiyə nəzarət etmək və sağlam həyat tərzi sürmək lazımdır.

Risk qrupunda olan hamilələr həkimlərin məsləhətlərinə daha inadla əməl etməlidir. Onlara böyrək və qaraciyər xəstəlikləri, endokrin patologiyaları, əkiz hamiləliyi olan, yaşı 35-dən çox və cinsi infeksiyalar keçirmiş qadınlar aiddir. Əhvalın hər cür pozulmasında həkimə müraciət etmək vacibdir, çünki, lazımi analizləri və uyğun müalicəni yalnız o təyin edə bilər.