Hamilə qadın ilk dəfə ginekoloqun qəbulunda olanda çanağının ölçüləri təyin olunur. Bu məlumatlar hamilənin tibbi sənədlərində qeyd edilir. Amma buna baxmayaraq, doğum evində doğuş başlayana qədər təkrar bir dəfə də ölçülür. Bu ondan ötrü lazımdır ki, anatomik dar çanaq vaxtında aşkar olunsun və doğuşun ona uyğun aparılma taktikası seçilsin.

Normal ölçülər

Qadın çanağı konusa bənzəyən kişi çanağından fərqli olaraq, qısa və silindrik formalı sümük kanaldır. Onun quruluşu uşağın maneəsiz doğula bilməsi üçün uyğunlaşıb. Belə ki, kişi çanağına nisbətən qasıq bucağı genişdir, oma burnu önə çox çıxmır, büzdüm isə çox əyilməyib.

Sümüklər əzələ və piy təbəqələri ilə örtülüdür, hansı ki, qalınlığı fərdi xarakter daşıyır. Buna görə də, budların çox fərqli olmasına baxmayaraq, çanağın normal ölçüləri müxtəlif qadınlarda çox fərqlənmir.

Çanağın ölçüləri pərgarabənzər xüsusi alət – pelviometrlə təyin olunur. Ölçmə zamanı aşağıdakı məsafələr təyin olunur:

• Distanta spinarum – çanaq sümüklərinin ön yuxarı tinləri arasındakı məsafə. Normada 25-26 sm olur.
• Distanta cristarum – qalça daraqları arasında olan ən uzaq məsafə, 28-29 sm-ə bərabərdir.
• Distanta trochanterica – bud sümüklərinin böyük burmaları arasında olan məsafə. Bunlar qadın bədənində olan ən uzaq nöqtələrdi. Normada burmalararası məsafə 30-31 sm-dir.
• Conugata externa – xarici konyuqata, düz ölçü deməkdir. Yan böyrüüstə, altdakı ayaq bükülmüş, üstdəki düz qalmaqla ölçülür. Pelviometrin bir ucu qasıq bitişməsinin yuxarı kənarına, ikincisi – omaüstü çuxura qoyulur. Normada bu məsafə 20-21 sm olmalıdır.
• Conugata vera – həqiqi konyuqata. Onu hesablamaq üçün xarici konyuqatadan 9 sm çıxılır. Digər üsulla diaqonal konyuqatadan 1,5-2 sm çıxılır. Normada 11-12 sm-dir.
• Conugata diaqonalis – bu, oma burnu ilə qasıq bitişməsinin yuxarı kənarı arasında olan məsafədir. Onu vaginal müayinə ilə təyin edirlər, normada 12,5-13 sm-dir.

Ölçmələrin düzgün aparılması hamiləlik və doğuş fəsadlarının risk qrupunu təyin etməyə imkan verir.

Dar çanaq məfhumuna nə daxildir?

Əgər çanağın ölçülərinin hər hansı bir göstəricisi normadan 2 sm və daha çox fərqlənirsə, onu anatomik dar hesab edirlər. Amma əsas göstərici kimi həqiqi konyuqata parametri hesab edilir. O, 11 sm-dən çox olmalıdır.

Həmçinin kliniki dar çanaq anlayışı mövcuddur. Bu, funksional vəziyyət olub, doğuş zamanı dölün başı ilə çanağın ölçüləri arasında uyğunsuzluq zamanı inkişaf edir. Yəni, ölçülər əvvəlcə norma daxilində ola bilər. Belə vəziyyətin inkişaf səbəbləri aşağıdakılardır:

• dölün böyük ölçüsü – ən əsas səbəb;
• uşağın başının çanağa qeyri-düzgün oturması;
• gecikmiş hamiləlik, hansı ki, nəticədə baş doğuş üçün lazım olan konfiqurasiyanı ala bilmir.

Həm kliniki, həm də anatomik dar çanaq xüsusi yanaşma tələb edir. Çox vaxt belə hamiləliklər keysəriyyə əməliyyatı ilə başa çatır. Amma, əgər doğuş zamanı aşkarlanan dar çanaq ana və uşağın həyatını xilas etmək üçün, cərrahi doğuşa mütləq göstərişdirsə, anatomik xüsusiyyətlər dərəcələrə bölünür. Belə ki, hamilələrin aparılması darlıq dərəcəsindən asılıdır.

Dar çanaq tez-tez rast gəlinmir – onu 3% halda, klinikini isə, bütün doğuşların yalnız 1,5-1,7%-ində aşkarlayırlar.

Daralmanın hansı formaları var?

Daralmanın vahid təsnifatı yoxdur, buna görə də, müxtəlif yanaşmalar istifadə olunur. Postsovet ölkələrində formasına və ölçülərin dəyişmə dərəcəsinə əsaslanırlar. Formasına görə daralmanın çox və az rast gəlinən formaları ayırd edilir.

Çox rast gəlinənlərə aiddir:

• köndələn daralma;
• yastı daralma, hansı ki, sadə və yastıraxitikə bölünür;
• ümumi bərabər daralma.

Nadir rast gəlinənlər bütün daralmaların 4,4%-ini təşkil edir. Onlara aiddir:

• çəpsürüşən və ya çəpdaralan;
• çanağın ekzostaz, sümük şişləri, yerdəyişən sınıqlar nəticəsində daralması;
• digər formalar.

Həqiqi konyuqatanın dəyişmə dərəcəsinə görə patologiyanın başqa təsnifatı da istifadə edilir. Onların rastgəlmə tezliyi də fərqlidir. Əgər 1-ci daralma dərəcəsi 96% halda rast gəlinirsə, ikinci 4%, 3 və 4-cü dərəcələr isə praktik olaraq rast gəlinmir. Bu təsnifat aşağıdakı kimidir:

• 1-ci dərəcə – 11-9 sm;
• 2-ci dərəcə – 9-7,5 sm;
• 3-cü dərəcə – 7,5-5 sm;
• 4-cü dərəcə – 5 sm-dən az.

Amma daralmaya belə yanaşma həmişə informativ deyil. Bəzən köndələn ölçü kiçilir, amma həqiqi konyuqata normada qalır. Onda köndələn daralma təsnifatından istifadə edilir:

• 1-ci dərəcə – 12,5-11,5 sm;
• 2-ci dərəcə – 11,5-10,5 sm;
• 3-cü dərəcə – 10,5 sm-dən az.

Bu təsnifat hər yerdə tətbiq olunmur. Qərb ölkələrində təsnifat çanağın rentgenoloji müayinəsi zamanı alınan formalarına görə aparılır:

1. Ginekoid – quruluşuna görə normal qadın çanağına uyğun gəlir.
2. Android – quruluş və formasına görə kişi çanağına bənzəyir – aşağıya doğru daralır, oma burnu irəli çıxır.
3. Platipelloid – yastı daralmış çanaq, çanaq ön-arxa istiqamətdə sıxılmış kimi görünür.
4. Antropoid – primatlar üçün xarakter, yanlardan daralır.

Şəkillərdə çanağın köndələn ölçüsündən müstəvi keçirilir, hansı ki, girişi iki – yuxarı və aşağı hissələrə bölür. Onların formalarından asılı olaraq, 12 əlavə konfiqurasiya əmələ gəlir. Həmçinin böyük, orta və kiçik çanaq ayırd edilir, özü də sonuncu dara uyğun gəlir.

Çanağın daralma səbəbləri

Çanaq sümüyü aşağı ətraflar üçün qurşaq əmələ gətirir. O, bir neçə sümüyün birləşməsindən əmələ gəlir: oturaq, qasıq və qalça. Arxada onlar onurğanın oma şöbəsilə birləşir və aşağı ətrafları saxlayır.

Qurşaq sümükləri bərabər inkişaf etmir. Uşaq dünyaya gələndə onun sümükləri qığırdaqla birləşmiş olur. Ən intensiv böyümə 3 yaşına qədər baş verir. Amma onların birləşməsi də bir mərhələdə olmur. Birinci birləşmə 5-6 yaşında baş verir. 7-8 yaşında oturaq və qasıq sümükləri tam birləşməlidirlər. 14-16 yaşında bütün sümüklər birləşməlidir, 20-25 yaşlarında isə qığırdaqdan iz belə qalmır.

Aşağı ətrafın qurşaq sümüklərinin inkişafı da uzun müddət çəkir. Qızlarda çanağa girişin köndələn ölçüsü 8-10 yaşlarda çox tez böyüyür, sonra 10-12 yaşlarda ləngiyir və 14-16 yaşlarda yenidən intensiv böyüməyə başlayır. Ön-arxa ölçü daha ləng böyüyür.

Bu məlumatları qızların anaları, müəllimləri və idman məşqçiləri nəzərə almalıdırlar. Əgər, intensiv böyümə dövründə qızın orqanizminı neqativ faktorlar təsir göstərərsə, bu, sümüklərin düzgün formalaşmamasına gətirə bilər. Belə təsirlərə aiddir:

• ağırlıq qaldırma;
• sağ və sol tərəfə gərginliyin bərabər bölünməməsi;
• qeyri-düzgün oturma və durma;
• yüksəklikdən tullanma;
• hündür kablukda gəzmə.

Həmçinin düzgün paltar seçmənin də əhəmiyyəti var. Bud və sarğıları sıxan dar cins paltarlar yeniyetməyə xeyir gətirə bilməz.

Bətndaxili inkişaf dövrü də sümük sisteminin inkişafına təsir göstərə bilir. Əgər döl əsas qidalı maddələri tam almazsa, mineral mübadilə pozulur və sümük aparatının inkişafında problemlər yaranır.

Çanağın dar olmasına qidalanma xarakteri, yaşayış şəraiti və sosial səviyyə, keçirilmiş infeksiyalar səbəb ola bilər. Əvvəllər keçirilmiş poliomielit, sümük vərəmi, osteomielit sağlamlığa təsir edə bilər. Çanağın, aşağı ətraf və onurğanın sümük travmaları təhlükəlidir.

Yüksək sosial-məişət şəraiti, tibbi yardımın səviyyəsi və uşaq əməyinin olmaması, müasir dövrdə raxitik, kifotik, çəpdaralma kimi ağır dərəcəli deformasiyaların itməsinə səbəb olmuşdur.

Hansı əlamətlərə görə çanağın dar olmasından şübhələnmək olar?

Ölçmələr aparmadan xarici görünüşə görə darlıqdan şübhələnmək çətindir. Qadın budlarının ölçüləri, piy qatı çox dəyişkən olduğu üçün, sümük parametrlərini təyin etməyə imkan vermir. Yalnız pelviometrin istifadəsi dəqiq qiymətləndirməyə imkan verir.

Çanağın dar olmasını həyat anamnezini araşdırarkən ehtimal etmək olar. Uşaq vaxtı keçirilən ayaq və ya onurğanın travmalarında, müalicə olunmayan raxitdə, patologiyadan qaçmaq mümkün deyil.

Akuşer anamnezində aşağıdakı parametrlər öyrənilir:

• menstruasiyanın başlaması, onun xarakteri;
• əvvəlki hamiləlik və doğuşların necə keçməsi;
• doğulan uşaqların çəkisi;
• travmalar, cırıqlar, simfizin aralanması olubmu.

Bu, reproduktiv funksiyanı və təbii doğuşun mümkünlüyünü qiymətləndirməyə imkan verir. Skeletin vəziyyəti, oynaqların hərəkiliyi, boy və çəki də, hamilənin çanağının vəziyyətini qiymətləndirmək üçün vacibdir. Gec mərhələlərdə xarici baxışla çanağın darlığından şübhələnmək olar. Çanağın dar olması əyilmə bucağına görə təyin olunur. Normada, o, 45-55°-dir, patoloji daralmada isə daha çox olur. Bu zaman oma geriyə əyilir, bel lordozu isə daha çox büruzə çıxır.

Amma diaqnoz üçün təkcə ölçü kifayət deyil. Böyük çanağın ölçüləri həmişə doğuş yollarının vəziyyətini göstərə bilmir. Buna görə də əlavə göstəricilərdən istifadə edirlər:

1. Yan konyuqata – bu məsafə 14,5-15 sm-dir. Qalça sümüklərinin hər tərəfində yuxarı tinlər (ön və arxa) arasındakı məsafədir.
2. Qasıq bitişməsinin hündürlüyü – bu, qasığın bərk sümük hissəsinin hündürlüyüdür. Normada 5-6 sm-dir. Əgər bu məsafə kiçikdirsə, həqiqi konyuqata da qısa olacaq. Deməli, çanaq dardır.
3. Çanağın dairəvi ölçüsü nisbi kəmiyyətdir, amma norma 85 sm qəbul olunub.
4. Solovyov indeksi. Biləyin dairəvi ölçüsünə əsasən hesablanır. Normada 1,4-1,5 sm-dir. Artmış ölçü sümüklərin qalın olması deməkdir, hansı ki, doğuş yollarının daralmasını göstərir.
5. Mixaelisin oma rombu. O, omada yaxşı görsənir. Normada onun kənarları demək olar ki, bərabərdir. Çanaq sümüklərinin dəyişilməsi zamanı rombu əmələ gətirən əzələlər yerlərini və rombun konfiqurasiyasını dəyişir. Onun diaqonalları normada 10 və 11 sm olur. Əgər horizontal diaqonalla rombu 2 üçbucağa bölsək, yuxarıdakının hündürlüyü 4,5 sm olar.
6. Oturaq qabarlarının daxili hissələri arasındakı məsafə ölçülür. Normada bu məsafə 9,5 sm-dir.

Əlavə müayinələr

Diaqnoz və daralma dərəcəsi yalnız bir müayinə üsulu əsasında qoyulmur. Həkim vaginal müayinə zamanı daxildən çanaq sümükləri əlləməlidir. Onlar hamar, çıxıntısız, əyriliksiz olmalıdır. Təcrübəli həkim doğuş yollarının həcmini təqribən qiymətləndirməyi bacarmalıdır.

Akuşer müayinəsini rentgenoloji və ultrasəs müayinə metodları tamamlamalıdır. Hamiləliyin lap əvvəllərində şüa diaqnostikası metodunu istifadə etmək əksgöstərişdir. Bu dövrdə bütün orqan və sistemlərin mayası qoyulur. Buna görə də, radiasion şüalanma böyük fəsadlar verə bilər. Amma, 38-ci həftədə bu üsul təhlükəsizdir: bütün orqanlar artıq formalaşıb, qısamüddətli şüalanma onların funksiyalarını poza bilməz.

Rentgenoloji müayinənin digər variantına, hələ hamiləliyə hazırlıq dövründə çanağın müayinəsi aiddir. Mayalanmaya qədər öz orqanizminin imkanlarını qiymətləndirmək və arzuolunmaz fəsadların qarşısını almaq lazımdır.

Rentgenoloji müayinə metodu yaxşı olar ki, hamiləlik vaxtı tətbiq edilməsin. Çanağın ölçmələri zamanı kənaraçıxmalar aşkarlanmadıqda və həmçinin anamnezində doğuşun fəsadları olmayan qadınlarda rentgenodiaqnosttika aparmamaq olar. Gec mərhələlərdə rentgenoqrafiya aşağıdakı hallarda aparılır:

• böyük və kiçik çanağın ölçmələrində kənaraçıxmalar var;
• USM-in məlumatlarına görə dölün çəkisi 4 kq-ı keçir;
• əvvəlki doğuşlar uzun çəkmişdir;
• əvvəlki doğuş zamanı kliniki dar çanaq inkişaf etmişdir;
• əvvəlki doğuş zamanı cırıqlar, simfizin travması kimi fəsadlar olmuşdur;
• anamnezdə akuşer maşalarının tətbiqi var;
• əvvəlki doğuşda döl travma almışdır;
• əvvəlki hamiləlikdə çanaq gəlişi olmuşdur.

USM təhlükəsiz müayinə üsuludur. Buna görə də onu hamiləliyin bütün dövrlərində kiçik çanağın ölçülərini təyin etmək üçün istifadə etmək olar.

Mümkün fəsadlar

Anatomik dar çanaqda ana və dölün həyatı üçün təhlükəli fəsadlar inkişaf edə bilər. Doğuş yollarının belə vəziyyəti çox vaxt dölün anormal vəziyyətinə gətirir, hansı ki, doğuşa qədər qalır. Bunlara köndələn, çəp və çanaq gəlişləri aiddir. Hətta normal vəziyyətdə uzun müddət baş hərəkətli qalır, hansı ki, kiçik çanağın girəcəyinə otura bilmir.

Hamiləliyin sonu çanağın daralma dərəcəsindən asılıdır. 1-ci dərəcədə, digər əksgöstərişlər olmadıqda, təbii doğuş mümkündür. 2-ci dərəcədə doğuş uzana bilər. Uzun davam müddəti uşağın antenatal ölümü ilə təhlükəlidir. 3-cü dərəcə keysəriyyə əməliyyatı üçün mütləq göstərişdir.

Əgər təbii doğuş qərarı verilmişsə, onda aşağıdakılardan çəkinmək lazımdır:

• dölyanı mayenin vaxtından əvvəl axması;
• dölün kiçik hissələrinin düşməsi;
• ciftin vaxtından əvvəl ayrılması;
• dölün doğuş zamanı hipoksiyası və ya kəllədaxili travması;
• doğuş fəaliyyətinin anomaliyaları;
• xorioamnionit;
• anatomik dar çanağın klinikiyə keçməsi;
• qasıq bitişməsinin dağılması;
• aşağı seqmentin gərilməsi və uşaqlıq cisminin cırılması;
• sidik-cinsiyyət və rektovaginal fistulalar, hansılarkı dölün yumşaq toxumaları uzun müddət sıxması nəticəsində yaranır;
• doğuşun 3-cü və erkən zahılıq dövründə qanaxma riski.

Anatomik dar çanaq mamalıqda həyat üçün təhlükəli fəsadlara gətirir. Onların inkişaf mexanizmi doğuş yollarında olan maneə ilə əlaqədardır. Buna görə də, vaxtından qabaq axmış dölyanı maye uşağın başının çanağa normal oturmasına imkan vermir. Amniotik mayenin çox miqdarı isə, özü ilə uşağın əl və ya ayağını doğuş yollarından düşməsinə səbəb olacaq. Bu zaman, doğuşun biomexanikası pozulacaq və doğuş fəaliyyətinin anomaliyası inkişaf edəcək.

Qasıq bitişməsinin ayrılması

Doğuş taktikasının düzgün seçilməməsi zahılıq dövründə qasıq bitişməsinin ayrılması ilə nəticələnə bilər. Bu bağın dağılması çox nadir hallarda rast gəlinir. Onun provokatoru relaksin zülalıdır, hansı ki, doğuşdan qabaq qığırdaq toxumasını və bağ aparatını yumşaldır. Hamilənin yataqda qasıq nahiyəsində olan güclü ağrılar nəticəsində çevrilə bilmədiyini gördükdə, qasıq bitişməsinin ayrılmasından şübhələnmək olar. Amma, dəqiq diaqnoz rentgenoloji müayinə əsasında qoyulur.

Bu halda müalicə bud və sarğı nahiyələrini sıx bintləmək və ciddi yataq rejiminə əməl etməkdən ibarətdir. Bəzi qadınları adi çarpayı əvəzinə qamakda yatızdırırlar ki, öz çəkisi hesabına qasıq sümükləri yaxınlaşsın. Əgər dağılma erkən dövrdə aşkar olunmuşsa, müalicə üçün 2-3 həftə kifayət edir. Simptomlar gec əmələ gəlmişsə, bərpa üçün 3-4 həftə tələb olunur.

Fistulalar

Yaranma mexanizmi uşağın başının uzun müddət ərzində çanağın yumşaq toxumalarını sıxması il əlaqədardır. Bu zaman qandövranının pozulma zonası əmələ gəlir. Toxumalar hipoksiyaya – oksigen aclığı və mexaniki əzilməyə məruz qalır. Buna görə də, təzyiq yerində sonralar fistula əmələ gəlir.

Bu patologiya doğuşdan dərhal sonra deyil, çox gec diaqnostika olunur. O, uşaqlıq yolundan nəcis, qaz, irin və ya sidik ifrazı ilə müşayiət olunur. Bu halda müalicə yalnız cərrahi üsulladır. Bu onunla izah olunur ki, fistul kanalının içəri səthini epitel qişası örtür, hansı ki, ona artıq qapanmağa imkan vermir. Buna görə də, onu kəsərək uşaqlıq yolunu düz bağırsaq və ya sidik kisəsindən ayırmaq lazımdır.

Uşaq üçün təhlükə

Dar çanaqda körpənin kəllə-beyin travması alma riski xeyli artır. Əsas da doğuş gecikərsə. Uşağın kəllə quruluşu elədir ki, sümüklər bir-birilə qığırdaq vasitəsilə birləşir. Bəzi yerlərdə isə heç qığırdaq da olmur, məsələn, əmgəklərdə yalnız bərk membran var. Doğuşdan sonra onlar tədricən bağlanır – əvvəlcə qığırdaq, sonra isə sümük toxuması ilə əvəz olunur.

Amma, əgər doğuş bir neçə gün gecikərsə, qığırdaq toxuması bərkiyə bilir. Nəticədə uşağın başı doğuş kanalının konfiqurasiyasını ala bilmir və böyük təzyiqə məruz qalır ki, bu da özünü nevroloji statusda bildirir.

Buna görə də, doğuşdan sonra belə uşaqlar nevroloqun müşahidəsində olmalıdır. Doğuş zalında yenidoğulmuşda kəllə-beyin travmasına şübhə olarsa, reanimatoloqun iştirakı tələb olunur. Lazım gəldikdə uşaq intensiv terapiya palatasına köçürülür.

Həkim hansı taktikanı seçir?

Anatomik dar çanaqda hamiləliyin gedişi normaldan heç nə ilə fərqlənmir. Çətinlik doğuşun sonunda ola bilər. Protokol üçüncü trimestrdə mütləq qaydada USM-in aparılmasını nəzərdə tutur. Bu zaman dölün gəlişi təyin olunur. 35-36 həftəyə qədər, o, son vəziyyətini alır. Bu, xarici akuşer çevrilməsi aparmaq üçün son vaxtdır. Amma, digər risk faktorları olduqda, bu, yol verilməzdir.

Doğuş planı hər bir qadın üçün fərdi qaydada təyin olunur. 1-ci dərəcə daralma əməliyyat üçün göstəriş deyil. Amma ağırlaşdırıcı şərtlər olduqda, seçim həkimdə qalır. 1-ci dərəcə daralmada risk faktorlarına aiddir:

• dölün USM-də təsdiqlənmiş böyük ölçüləri;
• çanaq gəlişi;
• uşaqlıqda əvvəlki əməliyyatlardan sonra yaranmış çapıq;
• dölün xroniki hipoksiyası;
• süni mayalanma ilə alınmış hamiləlik;
• qadının yaşının çox olması;
• ilk doğuş;
• anamnezdə ölü doğuş;
• cinsiyyət orqanlarının inkişaf qüsurları.

Əgər dölyanı mayenin vaxtından əvvəl axması baş vermişsə, doğuş stimulyasiya olunur. Amma bu halda daralma birinci dərəcəni keçməməli və başqa ağırlaşdırıcı faktorlar olmamalıdır.

Təbii doğuş seçilərsə, çanağın funksional qiymətləndirilməsi (Vasteyn, Sanqeymeyster əlamətlərinin təyini) aparılır. Mütləq qaydada partoqramma (uşaqlıq boynunun açılışı zamanla göstərilir) çəkilməli, dölün hipoksiyasının profilaktikası aparılmalıdır. Qadın demək olar ki, daimi monitora qoşulu qalır.

Həkim və mamaça epiziotomiyaya, maşa qoymağa və ya uşağı vakuum-ekstraksiya etməyə hazır olmalıdır. Mütləq uşaq reanimasiyası ilə əlaqə olmalıdır ki, fövqəladə hallarda körpəyə vaxtında kömək göstərmək mümkün olsun.

Qanaxmanın qarşısını almaq üçün venadaxili damcı üsulu ilə Oksitosin yeridilir. Bu hormon təbii yolla hipofizdə ifraz olunur və uşaqlıq əzələlərini yığdırır. Onu ehtiyatla istifadə edirlər ki, doğuş çox aktivləşməsin, çünki, çanaq dar olduqda, çox təhlükəlidir.

Təbabətin müasir səviyyəsi çanaq sümüklərinin deformasiyasının xeyli azalmasına səbəb olub. Buna görə də, qız uşaqlarının anaları uşaqlarının reproduktiv sağlamlığı ilə çox erkən dövrlərdən maraqlanmalıdır. Uşaqlara ortoped-travmatoloqun profilaktik baxışını, hansı ki, çanaq və digər sümüklərin vəziyyətini qiymətləndirir, əbəs yerə aparmırlar.

Uşaqlıqda düzgün qidalanma, qış və payız vaxtları uşaqlara D vitaminin verilməsi, raxitlə xəstələnməni xeyli azaldıb. Uşaq böyüdükcə ayaqqabılar düzgün seçilməli, fiziki gərginliyə, cinsi yetişmə dövründə isə onun əlamətlərinə nəzarət edilməlidir. Belə olduqda, hamiləlik planlaşdıran qadına onun sümük aparatının vəziyyəti mane ola bilməz.