Follikulyar kista — yumurtalığın follikuldan inkişaf edən şişəbənzər törəməsidir. O, yumurtalığın ən çox rast gəlinən xəstəliklərindəndir. Follikulyar kista şiş deyil, funksional kistalara aid edilir. Onun mayeli möhtəviyyatı törəmənin divarlarını genişləndirərək ölçülərini yalnız böyüdür (bəzən 10 cm-ə qədər), yəni, divarlarda hüceyrələrin patoloji çoxalması olmur. Törəmənin mənfəzindəki maye qeyri-iltihabi xarakterdə olub, tərkibinə görə qan plazmasına bənzəyir.

Bu forma bütün yumurtalıq kistalarının 75%-ini təşkil edir və bütün yaşlarda rast gəlinə bilər, hətta yeni doğulmuş uşaqlarda belə. Yeniyetmə yaşlarda follikulyar kistalar bütün ginekoloji xəstəliklərin beşdə birini təşkil edir. Xəstəlik ən çox reproduktiv yaşlı qadınlar (20-45 yaş) arasında yayılıb. Menopauzadan sonra follikulyar kistanın rast gəlinməsi azalır. Xəstəliyin gedişi xoşxassəlidir, yəni, heç vaxt xərçəngə çevrilmir.

Səbəbləri və inkişaf mexanizmi

Yumurtalığın follikulyar kistasının əmələ gəlməsinin iki əsas səbəbi müzakirə olunur — uşaqlıq artımlarında qandövranının güclənməsi və hormonal pozğunluqlar.

Follikulyar kistaların təxminən yarısı yumurtalıq və uşaqlıq borularının iltihabı ilə əlaqədardır. Bu proseslər çanaq orqanlarında qandövranının güclənməsi ilə müşayiət olunur. Eyni zamanda, ətraf toxumalarda da iltihabi proses – periooforit inkişaf edir.

Ovulyasiya, hamiləlik, doğuş, zahılıq dövrü və südvermə zamanı kiçik çanaq orqanlarında qandövranı artır. Dayandırılmış cinsi əlaqə, güclü oyanma fonunda orqazmın olmaması, həmçinin uşaqlıq mioması follikulyar kistanın yaranma ehtimalını artırır.

Kistanın digər yaranma mexanizmi — hormonal balansın pozulmasıdır, məsələn, hiperestrogeniya, follikulostimuləedici hormonun səviyyəsinin qalxması, lüteinləşdirici hormonun çatmamazlığı. Hormonal disbalans mərkəzi sinir sisteminin xəstəlikləri və ya stres zamanı onun funksional pozğunluqlarının nəticəsi ola bilər. O, abortlardan sonra və daxili orqanların digər xəstəlikləri nəticəsində əmələ gələ bilər.

Hiperestrogeniya fonunda daimi anovulyasiya ilə müşayiət olunan birfazalı menstrual tsikl yaranır. İkitərəfli follikulyar kistalar sonsuzluğun müalicəsi məqsədilə aparılan yumurtalıqların hiperstimulyasiyası zamanı əmələ gələ bilər.

Şəraityaradıcı amillərə aiddir:

• siqaretçəkmə;
• xroniki stres;
• infeksion xəstəliklər, xüsusən neyroinfeksiyalar.

Normada hər bir menstrual tsiklin gedişində yumurtalıqda içərisində yumurtahüceyrə olan dominant follikul əmələ gəlir. Tsiklin ortasında dominant follikul partlayır, yəni, ovulyasiya baş verir və yumurtahüceyrə qarın boşluğuna çıxır. Sonuncu daha sonra uşaqlıq borusuna düşərək orada spermatozoidlə görüşür.

Follikulyar kista o vaxt yaranır ki, follikul öz inkişafını başa çatdıra bilmir və ondan yumurtahüceyrə çıxmır, yəni ovulyasiya baş vermir. Nəticədə qapalı mühitdə qranulyar hüceyrələrin sintez etdiyi maye toplanmağa başlayır. Bundan başqa, partlamamış follikulun mənfəzinə qanın maye hissəsi sızır. Beləliklə mayeli törəmə böyüməyə başlayır. Normal böyüyən follikulla follikulyar kistanın fərqi onların diametrindədir, hansı ki, 30 mm hesab edilir.

Follikulyar kista adətən nazik və hamar divara malikdir, diametri 30-60 mm, möhtəviyyatı açıq-sarı rəngdə olur.

Xüsusi forma — döl və yenidoğulmuşun follikulyar kistasıdır. O, yeni doğulmuş hər 2500 qızın birində rast gəlinir. Onun inkişafı embrionun yumurtalıqlarının ananın cinsi hormonları və həmçinin xorionik qonadotropinlə stimulyasiyası ilə əlaqədardır. Ana bətnində belə vəziyyəti diaqnostika etmək adətən mümkün olmur.

Doğulduqdan sonra uşağı hər ay müşahidə edirlər. Adətən xəstəlik 2-3 aydan sonra öz-özünə keçib gedir. Əgər fəsadlar inkişaf edərsə (qansızma, yumurtalığın burulması, toxumaların nekrozu), törəmə cərrahi yolla xaric edilir.

Follikulyar kistanın əlamətləri

Əksər hallarda follikulyar kistanın heç bir əlaməti olmur. Nadir hallarda qızlarda menstruasiya gec başlaya bilər.

Bəzi pasientlərdə qarnın aşağısında və ya qasıq nahiyələrində ağrı ola bilər. Bədən hərəkət etdikdə, cinsi əlaqə zamanı, ağırlıq qaldırdıqda ağrı arta bilər. Adətən ağrı menstrual tsiklin ikinci fazasında güclənir, yəni follikulun ölçüləri maksimum olanda. Həmin dövrdə bazal temperatur 36,8˚С-dən aşağı düşür. Bu əlamətlər zəif yaxmaşəkilli ifrazatla müşayiət oluna bilər, hansı ki, tədricən normal menstruasiyaya keçir.

Pasientlərin bəzisində bir neçə həftədən 3-4 aya qədər çəkən aybaşı ləngiməsi qeyd olunur. Bundan sonra ağrılı və çoxqanlı menstruasiya olur, hansı ki, uşaqlıq qanaxmasına keçə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, menstruasiya nə qədər çox gecikərsə, fəsadları da (kistanın partlaması, qansızma, burulma) bir o qədər çox rast gəlinər.

Uzun müddət mövcud olan kistalar kiçik çanaqda bitişmə prosesi törədir, hansı ki, qarnın aşağısında və qasıq nahiyələrində daimi küt ağrılarla müşayiət olunur.

Follikulyar kista ilə hamilə qalmaq olarmı?

Follikulyar kistanın olması — anovulyasiya əlamətidir. Bu xəstəlik hamiləlik ehtimalını azaldır, çünki, ovulyasiya yalnız sağlam yumurtalıqlarda baş verir, amma bu nadir hallarda olur. Xəstəliyin fəsadları (qansızma, partlama və d.) hamiləliyin özbaşına açılış riskini artırır. Qeyd edək ki, proses sağaldıqdan sonra reproduktiv funksiya tamamilə bərpa olur.

Əgər kista ilk dəfə hamiləlik zamanı aşkarlanmışsa, onu ikinci trimestrdə laparoskopik üsulla çıxarırlar. Bu, uşaq və anasının həyatı üçün təhlükə törədə biləcək fəsadlardan qaçmağa imkan verir.

Follikulyar kista nə ilə təhlükəlidir?

Follikulyar kista ciddi fəsadlar verə bilər:

• ayaqcığın burulması;
• divarın cırılması;
• yumurtalıq və ya qarın boşluğuna qansızma.

Ayaqcığın burulması venoz durğunluq, sinir və damarların sıxılması, orqanın böyüməsi, toxumalarda ödem verir. Bu, qarnın aşağısında fiziki gərginlik və ya cinsi əlaqə zamanı qəflətən başlayan intensiv ağrı ilə müşayiət olunur. Peritonun qıcıqlanma simptomları, ürəkbulanma, qusma, soyuq tər, qorxu hissi, bayılma, bədən temperaturunun yüksəlməsi xarakterdi. Adətən bağırsaq peristaltikası dayanır, qəbizlik inkişaf edir. Ağrı heç bir vəziyyətdə yüngülləşmir. Sorğu zamanı bu epizoddan bir neçə gün və ya həftə əvvəl qarnın aşağısında kəskin ağrı simptomunun olması, lakin ağrı tez keçdiyindən pasientin həkimə müraciət etmədiyi bəlli olur.

Follikulyar kistanın partlama simptomlarına qarında kəskin ağrı, ürəkbulanma, qusma, başgicəllənmə, peritonun qıcıqlanma simptomları daxildir. Bədən temperaturu adətən yüksəlmir. Belə vəziyyətə travma, cinsi əlaqə, ağırlıq qaldırma, idman səbəb ola bilər.

Yumurtalığa qansızma (apopleksiya) və ya qarındaxili qanaxma qanitirmə əlamətləri – dərinin avazıması, tezləşmiş nəbz, arterial təzyiqin düşməsi, soyuq tər, yuxululuq, huşun getməsi ilə müşayiət oluna bilər.

Follikulyar kistanın diaqnostikası

Xarici baxışda normadan hər hansı bir kənaraçıxma aşkar etmək mümkün olmur. Ginekoloji baxış zamanı patoloji törəməni uşaqlığın böyründə və ya önündə əlləmək olar. O, elastik konsistensiyalı, girdə formalı, səthi hamar, yaxşı hərəkətli, adətən ağrısız olur, ölçüsü adətən 5-6 cm-i keçmir. Qeyd etmək lazımdır ki, ikiəlli ginekoloji müayinə zamanı törəmənin partlaması halları müşahidə olunub.

Diaqnostikada əsasən ultrasəs müayinəsi istifadə edilir. O, törəmənin divarlarını görməyə, ölçüsünü dəqiqləşdirməyə, qandövranının olmasını təyin etməyə və digər spesifik akustik effektləri (güclənmə effekti) görməyə kömək edir.

Şübhəli hallarda kompyüter və ya maqnit-rezonans tomoqrafiyası, laparoskopiya aparılır.

Follikulyar kistanın müalicəsi

Follikulyar kistanın müalicəsi adətən medikamentoz üsulla aparılır. Adətən qeyri-steroid iltihabəleyhinə preparatlar, göstərişə görə – hormonal vasitələr təyin olunur. Əksər hallarda follikulyar kista 1-3 tsikl ərzində özbaşına sovrulub gedir. Bundan sonra qadın ən azı üç ay ərzində ginekoloqun müşahidəsində qalmalıdır.

Əgər konservativ müalicə effekt verməzsə, kista laparoskopik üsulla çıxarılır. Bu zaman çalışılır ki, yumurtalıq toxumasından mümkün qədər çox qalsın.

Əgər fəsadlar baş verərsə, təcili cərrahi müdaxilə tələb olunur. Ondan əvvəl yataq rejimi və qarnın aşağısına soyuq təyin olunur. Əməliyyat laparoskopik üsulla aparılır, hansı ki, alətlər və videokamera pasientin qarın boşluğuna qarın divarında olan kiçik dəliklərdən salınır. Yumurtalıqların toxuması sağlam olduqda, kistanı soyub çıxarırlar. Çoxsaylı və böyük törəmələrdə, qarındaxili qanaxmada, ayaqcığın burulmasında və perimenopauza dövründə yumurtalığın çıxarılması tələb oluna bilər.

Əməliyyatdan sonra müalicə yumurtalığın normal funksiyasının bərpasına yönəlir. Bu məqsədlə oral kombinə olunmuş kontraseptivlər və vitaminlər istifadə edilir.

Xəstəliyin proqnozu qənaətbəxşdir. Əksər hallarda patologiya müalicəyə yaxşı tabe olur. Lakin residiv halları da istisna edilmir, yəni, bir müddətdən sonra follikulyar kista ya həmin tərəfdə, ya da əks tərəfdə yenidən əmələ gələ bilər. Təkrar hallar diqqətli müşahidə və səbəblərin aydınlaşdırılmasını tələb edir. Follikulyar kistanı yumurtalığın kistomasından fərqləndirmək lazımdır.

Residivlərin profilaktikası

Müalicədən sonra qadın adi həyat tərzi sürə bilər. Bu xəstəlik cinsi həyatın məhdudlaşdırılmasını və uşaqlıqdaxili spiralın istifadəsini məhdudlaşdırmır. O, xüsusi pəhriz saxlamağı tələb etmir, lakin piylənmədən qorunmaq lazımdır. Ani hərəkətləri, ağırlıq qaldırmağı, qarın əzələlərini məşq etdirməyi, atlamaları istisna etmək tövsiyə olunur. Kompleks terapiyaya sanator-kurort müalicəsi və psixoprofilaktika da daxildir.

Stresdən uzaq durmaq lazımdır. Lazım gəldikdə vitaminlər, fitoestrogenlər və hormonal preparatlar tövsiyə olunur. Yaxşı yuxu və dincəlmək vacibdir. İsti vannalardan imtina etmək lazımdır. Çimərlik və ya solyaridə yanmaq belə pasientlərə məsləhət deyil.

Məsləhətlərə hamiləliyin əvvəlcədən planlaşdırılması, yaxşı kontrasepsiya seçimi (ən yaxşısı hormonaldı) və abortlardan imtina daxildir. Qadın menstrual tsiklin gündəliyini aparmalı və hormonal pozğunluğa şübhə yaranarsa (aybaşı ləngiməsi, qeyri-adi xarakter, aybaşıarası qanaxma), təcili şəkildə həkimə müraciət etməlidir.