Uşaqlığın sallanması – çanaq orqanlarının prolapsının (yerdəyişməsi, sallanması) bir formasıdır. O, uşaqlığın vəziyyətinin pozulması ilə xarakterizə olunur: orqan uşaqlıq yolunun girişinə qədər yerini dəyişir və hətta ondan da aşağı düşür. Müasir dövrdə bu xəstəliyə çanaq dibinin yırtığı kimi baxılır.

Həkimlər bunun təsvirində "sallanma", "düşmə", "genital prolaps", "sistorektosele" kimi anlayışlardan istifadə edirlər. Uşaqlıq yolunun ön divarının sidik kisəsinin yerdəyişməsi ilə müşayiət olunan sallanması "sistosele" adlanır, arxa divarının düz bağırsaqla birgə sallanması "rektosele"adlanır.

Yayılması

Müasir tədqiqatlara əsasən cərrahi müalicə tələb edən sallanma riski 11% təşkil edir. Bu o deməkdir ki, hər 10 qadından ən azı biri bütün ömrü boyu bu xəstəliklə əlaqədar cərrahi əməliyyat keçirir. Əməliyyat keçirmiş qadınların üçdə birində sallanmanın təkrar yaranması baş verir.

Qadın nə qədər yaşlıdırsa, bu xəstəliyin əmələ gəlmə ehtimalı da bir o qədər çoxdur. Bu xəstəlik ginekoloji patologiyaların üçdə birini təşkil edir. Təəssüf ki, Azərbaycanda qadınların əksəriyyəti menopauzada uzun müddət ginekoloqa müraciət etmirlər və poblemlərin öhdəsindən özləri gəlməyə çalışırlar, baxmayaraqki onların hər ikisindən birində bu patologiya var.

Xəstəliyin cərrahi müalicəsi ən çox icra olunan ginekoloji əməliyyatlardandır. Məsələn, ABŞ-da 1 il ərzində 100 minə qədər qadın belə əməliyyat keçirir ki, buna da dövlət büdcəsinin 3%-i sərf edilir.

Təsnifatı

Normada uşaqlıq yolu və boynu geriyə, cismi isə qabağa əyilərək önə açılan bucaq əmələ gətirir. Uşaqlıq yolunun ön divarına sidik kisəsi bitişir, uşaqlıq boynu və yolunun arxa divarı isə düz bağırsağa söykənir. Sidik kisəsinin, uşaqlığın cismi və düz bağırsağın yuxarı divarları peritonla örtülüdür.

Uşaqlıq çanaq boşluğunda öz bağ aparatı və aralıq əzələləri hesabına durur. Bu elementlərin zəifliyi olduqda onun sallanması və ya düşməsi baş verir.

Xəstəliyin 4 dərəcəsi ayırd edilir.

1. Uşaqlıq boynunun xarici dəliyi vaginanın ortasına qədər düşür.
2. Uşaqlıq boynu uşaqlıq cismi ilə birgə vaginanın girəcəyinə qədər düşür, lakin xaricə çıxmır.
3. Uşaqlıq boynunun xarici dəliyi vaginadan çölə çıxır, cismi isə yuxarıda qalıb xaricə çıxmır.
4. Uşaqlığın aralıq nahiyəsinə tam düşməsi.

Bu təsnifat uşaqlığın vəziyyətini nəzərə almır, yalnız düşən hissələri təyin edir, buna görə də müxtəlif ölçmələr bir-birindən fərqlənir və nəticəni qiymətləndirmək çətinləşir. Bu çatışmazlıqlar qərb mütəxəssislərinin qəbul etdiyi genital prolapsın müasir təsnifatında yoxdur.

Lazımi ölçmələr qadın arxası üstə uzanıb gücənərkən santimetr lenti, uşaqlıq zondu və ya santimetr şkalası olan kornsanqla aparılır. Düşük himenin səviyyəsinə (uşaqlıq yolunun xarici dəliyi) nisbətən qiymətləndirilir. Uşaqlıq yolu divarlarının sallanması və dərinliyinin qısalma dərəcəsi ölçülür. Belələliklə uşaqlıq sallanmasının Baden-Walker-ə görə 4 dərəcəsi ayırd edilir.

1. I mərhələ: ən aşağı düşən nöqtə uşaqlıq yolunun yarısına qədər çatır.
2. II mərhələ: bu nöqtə himenə çatır.
3. III mərhələ: maksimal düşmə nöqtəsi himendən uşaqlıq yolunun yarısı ilə xaricə çıxır.
4. IV mərhələ: tam düşmə, uşaqlıq yolu tamamilə xaricdə olur.

İnkişaf səbəbləri və mexanizmi

Xəstəlik adətən klimaksa qədər, qadınların fertil yaş dövründə başlayır. Gedişi həmişə proqressivləşir. Xəstəlik inkişaf etdikcə uşaqlığın, uşaqlıq yolunun, ətraf toxumaların da funksiyaları pozulur.

Genital prolapsın əmələ gəlməsi üçün iki amilin olması vacibdir:

• qarın boşluğunda yüksək təzyiq;
• bağ-əzələ aparatının zəifliyi.

Uşaqlıq sallanmasının səbəbləri:

• klimaks və postklimakterik dövrdə estrogenlərin sintezinin azalması;
• birləşdirici toxumanın anadangəlmə zəifliyi;
• aralıq əzələlərinin travması, məsələn doğuş zamanı;
• qan dövranının pozulması və qarındaxili təzyiqin artması ilə gedən xroniki xəstəliklər (daimi qəbizliklə keçən mədə-bağırsaq xəstəlikləri, uzun müddətli öskürəklə müşayiət olunan tənəffüs sistemi xəstəlikləri, piylənmə, yumurtalıqların, böyrəklərin, qaraciyərin, mədənin, bağırsağın şişləri).

Bu amillər müxtəlif kombinasiyalarda bağ və əzələ aparatını zəiflədir və onlar uşaqlığı normal vəziyyətində saxlaya bilmir. Qarın boşluğundakı yüksək təzyiq orqanı aşağı "çıxarır". Ön divar sidik kisəsi ilə bağlı olduğu üçün, bu orqan da onun arxası ilə gedərək sistosele yaradır. Nəticədə qadınların yarısında öskürək, fiziki gərginlik zamanı sidik saxlamazlığı kimi uroloji pozğunluqlar yaranır. Arxa divar isə sallanan zaman özü ilə düz bağırsağı dartaraq xəstələrin üçdə birində rektosele yaradır. Doğuşdan sonra, aralıq əzələlərin dərin cırığı olduqda adətən uşaqlıq sallanması yaranır.

Təkrari doğuşlar, intensiv fiziki gərginlik və irsi meyllik xəstəlik riskini artırır.

Uşaqlığın digər səbəblərdən amputasiyasından sonra uşaqlıq yolunun düşməsini ayrıca qeyd etmək lazımdır. Müxtəlif müəlliflərin məlumatlarına əsasən bu ağırlaşma uşaqlığı çıxarılmış qadınların 0,2-3,0%-ində rast gəlinir.

Kliniki mənzərə

Çanaq orqanlarının prolapsı olan xəstələr əksərən yaşlı və qoca qadınlardı. Daha cavan pasientlərdə isə, xəstəlik adətən erkən mərhələlərdə olduğu üçün onlar həkimə müraciət etməyə tələsmir, baxmayaraq ki, bu halda uğurlu müalicə şansı daha çoxdur.

Uşaqlıq sallanmasının əlamətləri:

• uşaqlıq yolunda və aralıqda yad törəmə hissiyatı;
• qarnın aşağısında, beldə xəstəni yoran uzunmüddətli ağrılar;
• yırtığın aralığa çıxaraq asan zədələnməsi və infeksiyalaşması;
• ağrılı və uzunmüddətli menstruasiyalar.

Qonşu orqanların patologiyalarında uşaqlıq sallanmasının əlavə əlamətləri ortaya çıxır:

• kəskin sidik ləngiməsi epizodları, yəni sidik ixracı mümkün olmur;
  
• sidik saxlamamaq;
• az miqdarda tez-tez sidik ixracı;
• qəbizlik;
• ağır hallarda nəcis saxlamamaq.

Pasientlərin yarısında cinsi əlaqə zamanı ağrı olur. Bu onların həyat keyfiyyətini pozur, ailə münasibətlərində gərginlik yaradır, qadının psixikasına mənfi təsir edir və çanaq dissensiyası və ya çanaq disinergiyası deyilən sindrom formalaşdırır.

Belə pasientlərdə çox vaxt ayaqlarda ödem, qıcolma və ağırlıq hissi, trofik pozğunluqlarla gedən varikoz xəstəliyi də inkişaf edir.

Diaqnostika

Uşaqlıq sallanmasını necə təyin etməli? Bundan ötrü həkim anamnez toplayır, ümumi və ginekoloji baxış aparır, əlavə müayinə metodları təyin edir.

Qadın ginekoloqa doğuşların sayi və gedişi, keçirdiyi əməliyyatlar, daxili orqanların xəstəlikləri, qəbizlik, köpün olması barədə məlumat verməlidir.

Əsas diaqnostika metodu – ikiəlli ginekoloji müayinədir. Həkim uşaqlığın düşmə səviyyəsini təyin edir, çanaq dibi əzələlirində defekti tapır, funksional testlər – gücənmə (Valsalva testi) və öskürək sınaqlarını yoxlayır. Düz bağırsağın vəziyyətini və çanaq dibinin quruluş xüsusiyyətlərini qiymətləndirmək üçün rektovaginal müayinə aparılır.

Uşaqlıq və artımların, sidik kisəsinin ultrasəs müayinəsi təyin olunur. Bu cərrahi əməliyyatın həcmini təyin etməyə kömək edir. Xəstəliyin erkən mərhələlərində kolposkopiya aparılır. Kiçik çanağın dəyişilmiş anatomiyasını qiymətləndirmək üçün maqnit-rezonans tomoqrafiya təyin oluna bilər.

Sidik saxlamazlığının diaqnostikasında uroloqlar urodinamik metodlardan istifadə edirlər, lakin orqanların sallanmasında onun nəticələri yanlış ola bilər. Buna görə belə müayinə vacib deyil.

Lazım gələrsə endoskopik müayinə təyin olunur: histeroskopiya (uşaqlığa daxildən baxma), sistoskopiya (sidik kisəsinə daxildən baxma), rektoromanoskopiya (düz bağırsağa daxildən baxma). Adətən belə müayinələrə sistitə, proktitə, endometriumun hiperplaziyası və ya polipinə, xərçənginə şübhə yarandıqda ehtiyac olur. Çox vaxt əməliyyatdan sonra qadın aşkarlanan iltihabi xəstəliklərin konservativ müalicəsi üçün uroloqa və ya proktoloqa göndərilir.

Müalicə

Cərrahi müalicə

III–IV dərəcəli uşaqlıq sallanmasını necə müalicə etməli? Əgər aparılan konservativ metodlara baxmayaraq uşaqlıq uşaqlıq yolundan kənara çıxırsa, ən effektiv müalicə üsulu – cərrahi müdaxilə təyin olunur. Əməliyyatın məqsədi cinsi orqanların normal vəziyyətinin bərpası və qonşu orqanların funksiyalarının – sidik ifrazının, defekasiyanın korreksiyasıdır.

Cərrahi müalicənin əsası – vaginoplastika və ya kolporafiyadır, yəni uşaqlıq yolu divarlarının bərkidilməsidir. Sidikqaçırma olduqda eyni vaxtda uretranın divarları da bərkidilir – uretropeksiya (ön kolporafiya) aparılır. Əgər aralıq əzələlərinin zəifliyi varsa, onların plastikası uşaqlıq boynunun və peritonun bərkidilməsilə birgə aparılır, yəni, arxa kolporafiya və ya kolpoperineoplastika əməliyyatı icra edilir.

Əməliyyat, həcmindən asılı olaraq transvaginal yolla (uşaqlıq yolundan) aparıla bilər. Məsələn, bu üsulla uşaqlığı çıxartmaq, vaginanın divarlarını tikmək (kolporafiya), ilgək əməliyyatları, uşaqlıq yolunun və ya uşaqlığın sakrospinal fiksasiyası, uşaqlıq yolunun torlu implantatlarla bərkidilməsini icra etmək olar.

Laparotomiya zamanı (qarın divarında kəsik aparmaqla) uşaqlıq boynu və yolu öz toxumaları hesabına (bağlar, aponevroz) fiksasiya olunur.

Bəzən laparoskopik üsul – az travmatik müdaxilə tətbiq olunaraq uşaqlıq yolu və ətraf toxumaların defekti bərkidilir.

Uzunmüddətli nəticələrinə görə laparotomiya və transvaginal üsul bir-birindən fərqlənmir. Vaginal üsul az travmatikdir, qan itgisi və kiçik çanaqda bitişmələr azdır. Laparoskopiyanın tətbiqi, lazımi alətlərin və peşəkar personalın olmaması ilə əlaqədar məhdud ola bilər.

Vaginal kolpopeksiya (uşaqlıq boynunun transvaginal bərkidilməsi) regionar və ya peridural anesteziya ilə, venadaxili və ya endotraxeal narkozla aparıla bilər ki, bu da onun yaşlı adamlarda tətbiqini genişləndirir. Bu əməliyyat zamanı çanaq dibini möhkəmləndirmək üçün torşəkilli implant – meş istifadə olunur. Əməliyyat təxminən 1,5 saat davam edir, qanitirmə cüzidir – 100 ml-ə qədər. Əməliyyatdan iki gün sonra qadın artıq otura bilir. Pasient bir neçə gün sonra evə yazılır, sonrakı reabilitasiya və müalicə ambulator şəraitdə 1-1,5 ay ərzində davam edir. Uzaq dövrdə ən geniş yayılmış ağırlaşma – uşaqlıq yolu divarının eroziyasıdır.

Laparoskopik əməliyyat endotraxeal narkozla olunur. Onun gedişində torlu protez istifadə edilir. Bəzən uşaqlıq amputasiya və ya ekstirpasiya edilir. Əməliyyatdan sonra pasient tez aktivləşdirilir. Əməliyyatdan 3-4 gün sonra xəstə xəstəxanadan evə yazılır, ambulator reabilitasiya 6 həftəyə qədər davam edir.

Əməliyyatdan sonra 6 həftə ərzində qadına 5 kq-dan artıq ağırlıq qaldırmaq olmaz, cinsi sakitlik tələb olunur. Müdaxilədən sonra 2 həftə ərzində fiziki sakitlik də tələb olunur, sonra yüngül ev işləri ilə məşğul olmaq olar. Əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilmə müddəti 27-40 günə qədərdir.

Əməliyyatdan sonrakı uzaq dövrdə nə etmək lazımdır:

• 10 kq-dan artıq yük götürmək olmaz;
• defekasiyanı normallaşdırmalı, qəbizlikdən qorunmalı;
• öskürəklə müşayiət olunan tənəffüs yolları xəstəliklərini vaxtında müalicə etməli;
• həkimin təyinatına əsasən uzun müddət estrogen şamlarının (Ovestin) istifadəsi;
• idmanın bəzi növləri ilə məşğul olmamalı: velosiped sürmək, ağır atletika və s.

Yaşlı qadınlarda patologiyanın müalicəsində özəlliklər

Yaşlı adamlarda uşaqlıq sallanmasının müalicəsi yanaşı xəstəliklərə görə tez-tez çətin olur. Bundan başqa, xəstəlik adətən son mərhələlərdə olur. Buna görə həkimlər böyük çətinliklərlə rastlaşır. Müalicənin yaxşı nəticəsi üçün, qadın istənilən yaşda patologiyanın ilk əlamətləri yaranan kimi həkimə müraciət etməlidir.

Cavan olmayan pasientlərdə uşaqlıq sallanmasının erkən mərhələlərində ginekoloji həlqə istifadə edilir. Pessariya adlanan bu həlqə sintetik materialdan hazırlanır və uşaqlıq yolunun dərinliyinə yeridilib onun tağını saxlayaraq uşaqlığı düşməyə qoymur. Həlqə gecə çıxarılır, səhər isə qadın onu geri yerinə qoyur. Ginekoloji pessariyanın müalicəvi effekti yoxdur. Onun istifadəsi zamanı iltihabi ağırlaşmalar – kolpitlər, vaginitlər və həmçinin eroziyalar mümkündür.

Buna görə qadına uşaqlıq sallanmasında bandaj cox kömək edir. Onu daha cavan pasientlər də istifadə edə bilər. Bu qarını bərk əhatə edən xüsusi dəstəkləyici alt paltarlarıdır. Onlar uşaqlığın düşməsinə mane olur və kiçik çanağın digər orqanlarını saxlayır, qeyri-iradi sidik ifrazını və qarında ağrıları azaldır. Yaxşı bandaj seçmək asan deyil, ona görə qinekoloq kömək etməlidir.

Qadın mütləq müalicəvi gimnastika etməlidir.

Ağır dərəcəli sallanmada cərrahi əməliyyat aparılır, adətən bu vaginal yolla uşaqlıın çıxarılmasıdır.

Nəticələri

Əgər xəstəlik qadında fertil yaşında tapılırsa, onda adətən sallanma ilə hamilə qalmaq sualı yaranır. Xəstəliyin erkən mərhələlərində, xəstəliyin əlamətləri yoxdursa bu mümkündür. Əgər sallanma çoxdursa, onda planlaşdırılan hamiləlikdən 1-2 il əvvəl əməliyyat tövsiyə olunur.

Hamiləliyin uşaqlıq sallanması olduqda saxlanılması çətindır. Bu xəstəlikdə uşağı axıra qədər saxlamaq olarmı? Əlbəttə olar, lakin patoloji hamiləlik, düşük, vaxtından əvvəl və sürətli doğuş, zahılıq dövründə qanaxma riski çox artmış olur. Hamiləliyin uğurla başa çatması üçün daimi ginekoloqun nəzarətində olmalı, bandaj gəzdirməli, lazım gəldikdə pessariya istifadə etməli, müalicəvi idmanla məşğul olmalı, həkim təyin edən preparatlar istifadə edilməlidir.

Bundan başqa uşaqlıq sallanması hamiləlik üçün nə ilə təhlükəlidir:

• sistit, pielonefrit – sidik-ifrazat sisteminin infeksiyaları;
• vezikosele – sidik kisəsinin kisəvari genişlənməsi, hansında ki, sidik qalaraq tam boşalmama hissiyatı verir;
• aralığın dərisini qıcıqlandıran sidik saxlamazlığı;
• rektosele – qəbizlik və defekasiya vaxtı ağrılar verən düz bağırsaq ampulunun genişlənməsi və düşməsi;
• bağırsaq ilgəklərinin və həmçinin uşaqlığın özünün boğulması;
• uşaqlığın içinin çevrilməsi və ardınca nekrozu;
• seksual həyat keyfiyyətinin pisləşməsi;
• ümumi yaşam keyfiyyətinin azalması: qadın ictimai yerlərə çıxmağa utanır, çünki sidik saxlamadıqda həmişə tualetə qaçmalı, gigiyenik bez dəyişdirməlidir, hərəkət zamanı onu daimi ağrı və diskomfort üzür, özünü sağlam hiss eləmir.

Profilaktika

Uşaqlığın sallanmasının qarşısını belə almaq olar:

• lazım gəldikdə gücənmə dövrünü ləğv etməklə və ya keysəriyyə əməliyyatı ilə uzun davam edən travmatik doğuşları azaltmalı;
• qarındaxili təzyiqi qaldıran xəstəlikləri, o cümlədən xroniki qəbizliyi vaxtında aşkarlayıb müalicə etməli;
• doğuşun gedişində baş verən cırılma və kətsiklərdə aralığın toxuma qatlarının dəqiq bərpası;
• estrogen defisitində, məsələn klimaks vaxtı qadınlara əvəzedici hormonal terapiya məsləhət görməli;
• genital prolaps riski olan pasientlərə çanaq dibi əzələlərini bərkidən xüsusi idman hərəkətlərinin, məsələn Kegel gimnastikasının təyini.