XX əsrin sonlarında həkimlər sonsuzluğu müalicə etmək üçün köməkçi reproduktiv texnologiyalardan fəal istifadə etməyə başladılar. Embrionun yaranması və həyatının erkən mərhələləri, bu metodlardan istifadə edərkən ana bədənindən kənarda baş verir.

Süni mayalanma nədir

Süni – ekstrakorporal mayalanma – boru sonsuzluğunun əsas müalicə üsuludur. Onun effektivliyi 25-26% təşkil edir, bəzi tibb mərkəzlərində isə 40%-ə çatır. Sübut olunmuşdur ki, ekstrakorporal mayalanma (EKM) üsulu, uşaqlıq borularında aparılan mikrocərrahi müdaxilələrdən iki dəfə effektivdir.

Qadınlarda yumurtalıq rezervi — yetişməmiş yumurtahüceyrə ehtiyatı yüksək olduqca, EKM daha effektivdir. Buna görə də, ginekoloji müdaxilələr zamanı, yumurtalıqların daha çox hissəsinin qorunması vacibdir. Gələcəkdə bu, EKM-in müvəffəqiyyətlə bitmə şansını artırır.

Müasir dövrdə sonsuzluğun az effektiv və köhnə üsullarla müalicəsinə sərf olunan zamanı qısaltmaq lazımdır. Bəzi ölkələrdə EKM proqramları artıq məcburi tibbi sığorta sistemində qarşılanır. Ümid etmək olar ki, bu prosedur çox sayda qadının ana olmasına kömək edə biləcək.

Göstəriş və əksgöstərişlər

EKM proseduru, sonsuzluğun, digər müalicə üsullarının effektsiz olduğu bütün hallarında göstərişdir.

EKM aşağıdakı hallarda aparılmır:

• ağır ruhi və daxili xəstəliklər olduqda;
• hamiləliyi davam etdirə bilməyəcək səviyyədə uşaqlığın forma dəyişikliyi;
• yumurtalıqların törəmələri;
• endometriumun hiperplastik prosesləri;
• uşaqlığın xoşxassəli şişi (məsələn, böyük miomalar) üçün cərrahi müalicəyə ehtiyac;
• istənilən, o cümlədən əvvəllər keçirilmiş bədxassəli şişlər;
• kəskin iltihabi xəstəliklər.

Bu maneələrin çoxusu həll ediləndir. Sonra prosedur həyata keçirilə bilər.

Endoservisit, leykoplakiya və uşaqlıq boynu displaziyası müalicə edilməlidir. Servikal kanalın stenozu embrionların sınaq (araşdırma məqsədilə) transferini (köçirilməsini) tələb edir. Endometriumun hiperplaziyasında əvvəlcə gestagenlərlə üç aylıq müalicə göstərişdir.

Uşaqlığın submukoz mioması aşkar edildikdə, onun götürülməsi tələb olunur. Bu halda EKM 3 aydan sonra mümkündür. Digər lokalizasiyalı düyünlər, 3 sm-dən böyük ölçüdə olduqda çıxarılır. Bu halda süni mayalanma bir ildən tez həyata keçirilmir.

Yumurtalığın ilk dəfə aşkar edilmiş endometrioid kistası çıxarılmağı tələb edir. Əgər kistlər residiv verərsə, ovulyasiyanın induksiyasından imtina edib, EKM-in təbii tsikldə aparılması daha məqsədəuyğundur.

Əgər endometrioz xəstəsi olan pasientin yaşı 37-dən yuxarıdırdsa və follikulyar rezervi azalmışsa, onda endometriozun cərrahi müalicəsindən dərhal sonra ekstrakorporal mayalanma aparılmalıdır. Digər hallarda, əməliyyatdan sonra, əvvəl konservativ müalicə təyin olunur və yalnız sonra süni mayalanma aparılır.

Qadının süni mayalanmaya hazırlanması

Süni mayalanmaya hazırlıq məqsədilə aşağıdakı müayinələrdən keçmək lazımdır:

• ümumi müayinə, ginekoloqun baxışı;
• uşaqlıq və yumurtalıqların ultrasəs müayinəsi(USM);
• histerosalpinqoqrafiya və ya histeroskopiya;
• qan qrupu, rezus-faktor, HİV, RW, hepatitlərin təyini;
• qanın ümumi və biokimyəvi analizləri, koaquloqramma;
• uretral və servikal kanal yaxmalarının bakterioskopiyası;
• uşaqlıq boynu yaxmasının sitoloji müayinəsi;
• terapevtin rəyi;
• xlamidiya, ureoplazma, mikoplazma analizləri;
• endometriumun biopsiyası;
• hormonal profil;
• antispermal və antifosfolipid antitellərin təyini.

Qadının cinsi partnyorundan RW, HİV, HbsAq və spermoqramma analizləri götürülür. Lazım gələrsə onu xlamidiya, mikoplazma və ureoplazmaya görə yoxlayırlar, qan qrupu və rezus-faktorunu təyin edirlər.

Süni mayalanma necə aparılır

Müalicə kursu vaxtı qadın ağır fiziki yükdən, qəhvə içməkdən, siqaret çəkməkdən və spirtli içkilərdən çəkinməlidir. Follikulun punksiyasından dörd gün əvvəldən, hamiləlik diaqnozu qoyulana qədər cinsi əlaqəni məhdudlaşdırmaq məsləhətdir. Bədənin qızmasından qaçmaq (vanna və hamam daxil olmaqla), həmçinin kəskin respirator xəstəliyi olan şəxslərlə təması məhdudlaşdırmaq lazımdır.

Sperma donoru olan kişilər prosedura üç ay qalmış isti prosedurlardan, ağır fiziki gərginlikdən, alkoqol qəbulundan və siqaret çəkmədən çəkinməlidir. Sperma veriləcəyi gündən bir həftə əvvəl, cinsi əlaqələr məhdudlaşdırılmalıdır.

Ekstrakorporal mayalanma aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:

1. Superovulyasiyanın induksiyası — yumurtalıqlarda çoxlu miqdarda follikulların aktivləşdirilməsi.
2. Follikulların punksiyası — yumurtalıqdan yumurtahüceyrə götürülməsi.
3. Yumurtahüceyrələrin mayalanması və embrionların kultivasiyası – mayalanma və embrionunun inkişafının ən erkən mərhələlərinə nəzarət.
4. Embrionun uşaqlıq boşluğuna köçürülməsi (transferi) – yaranmış rüşeymin qadın orqanizminə "əkilməsi".
5. Lutein fazasına dəstək — embrionun implantasiyası üçün uşaqlıq divarının hazırlanması.
6. Hamiləliyin diaqnozu.

EKM zamanı superovulyasiyanın stimulyasiyası bir tsikldə bir neçə yetişmiş folikul yaratmaq məqsədilə aparılır. Bunun üçün, preparatları ilə fərqlənən müxtəlif proqramlar (protokollar) tətbiq edilir. Ovulyasiyanın stimullaşdırılması protokolunun seçilməsini, pasientin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, həkim həyata keçirir. Bəzən induksiya aparılmır.

Stimulyasiya üçün anti-estrogenlər, qonadotropinlər, qonadotropin-rilizinq-hormonun aqonist və antoqonistləri istifadə olunur. Bu zaman, yumurtalıq və endometriumda baş verən proseslərin müşahidəsi follikulometriyanın köməyi ilə həyata keçirilir. O, tsiklin ikinci, beşinci və yeddinci günlərində, sonra isə hər gün aparılır. Follikullar 15 mm diametrə çatdıqda, monitorinq gündəlik aparılır.

Ovulyasiyanın induksiyasiyasının dayandırılması meyarlarına endometriumun qalınlığının 9 mm olması, uşaqlıq divarında yaxşı qan dövranı və minimum üç follikulun diametrinin 18 mm-ə çatması aiddır. Bundan sonra yumurtahüceyrənin inkişafının tamamlanması üçün xorionik qonadotropin (İXQ) bir dəfə əzələdaxili inyeksiya edilir.

Bundan 34-36 saat sonra, ambulatoriya şəraitində, yaxşı olar ki anesteziya altında, yumurtahüceyrələr toplanır (yığılır). Bu məqsədlə, ultrasəs nəzarəti altında transvaginal yolla xüsusi iynə ilə yetişmiş follikullar punksiya edilir və yumurtahüceyrələr şprislə sovrulur. Bundan sonra, qadın ən azı iki saat tibbi nəzarətdə qalır.

Punksiyadan qabaq, anesteziyanın fəsadlarının qarşısını almaq məqsədilə, qida və su qəbulundan imtina edilir.

Əgər punksiyanı transvaginal yolla etmək çətin olarsa, laparoskopiya aparıla bilər.

Laboratoriya şəraitində Petri kasasında alınmış yumurtahüceyrələrin keyfiyyəti qiymətləndirilir və kultivasiya mühitinə yerləşdirilir. İki saat ərzində inkubatorda qaldıqdan sonra, oositləri təmizlənmiş spermatozoidlərlə görüşdürürlər. Spermatozoidlər keyfiyyətsiz olduqda, yumurtahüceyrəni tək bir spermatozoidlə (ICSI – IntraCytoplasmic Sperm Injection) mayalandırırlar.

Mayalanmaya nəzarəti 12-18 saatdan sonra həyata keçirirlər, sonra əmələ gəlmiş ziqotlar qidalı mühitə keçirilir və burada onların ilkin inkişafı başlayır.

72 saatdan və ya aspirasiyadan 120 saat sonra embrionları uşaqlıq boşluğuna köçürürlər. Adətən iki embrion köçürülür, ümumiyyətlə dörddən çox embrion köçürülmür.

Transfer xüsusi kateterlərin köməyi ilə servikal kanaldan həyata keçirilir. Əgər bu mümkün deyilsə, uşaqlıq divarının dəlinməsi (transmiometrik giriş) və ya laparoskopiya istifadə olunur. Transferdən sonra yüksək keyfiyyətli embrionlar qalarsa, onları xüsusi şəraitdə dondurub və təkrar prosedurlar üçün istifadə etmək olar.

Transferdən hamiləlik testinin nəticələrinə qədər, fiziki fəaliyyəti və cinsi aktivliyi məhdudlaşdırmaqla normal həyat sürmək olar. Hamama, hovuza getməmək, daha çox istirahət etmək və tam qidalı yemək tövsiyə olunur.

Aspirasiyadan 24 saat sonra, rüşeymin implantasiyası üçün, lutein fazanı dəstəklənməsi başlanılır. Bundan ötrü, hamiləlik diaqnozu qoyulana qədər, progesteron və ya utrojestan tətbiq edilir.

39 yaşdan yuxarı qadınlarda lütein fazanı üç dəfə yeridilən XQ inyeksiyası ilə təmin edirlər. Bu zaman, yumurtalıqların hiperstimulyasiya riski azalır.

Embrion köçürülməsindən iki həftə sonra qanda və ya sidikdə XQ təyin edilir. 21-ci gündən başlayaraq, hamiləliyin təyin edilməsi üçün USM istifadə edilir. Hamiləlik yalnız döl yumurtası vizual göründükdə dəqiq təyin edilir.

Əgər hamiləlik baş vermişsə, qadına sxemlə progesteron, XQ, mikrofollin təyin edilir. Eyni zamanda, dölün anadangəlmə xəstəliklərinin doğuşdan əvvəl diaqnostikası zəruridir.

EKM üçün xəstəxanada yatma müddəti follikulların punksiyası üçün bir gün və həmçinin embrionun uşaqlıq boşluğuna keçirilməsi üçün əlavə bir gündür.

Süni mayalanmanın ağırlaşmaları

Ağır və xoşagəlməz fəsadlardan biri – yumurtalıqların hiperstimulyasiya sindromudur. Əlverişsiz şəraitdə o xəstənin ölümünə səbəb ola bilər. Bu sindrom, superovulyasiyanın induksiyasını ağırlaşdırır və çoxsaylı yumurtalıq kistlərinin yaranması, onların ödemi, qarın boşluğunda maye yığıntısı, su-elektrolit balansı pozğunluqları, qanın qatılaşması və tromboembolik ağırlaşmaların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunur. Müxtəlif mənbələrə görə onun rastgəlmə tezliyi 2-dən 44%-ə qədərdir.

Prosedur zamanı istifadə edilən dərmanlara fərdi uyğunsuzluq və allergik reaksiyalar mümkündür. Nadir hallarda uşaqlıq və ya yumurtalıqlarda iltihabi proseslər inkişaf edir.

Ektrakorporal mayalanma 2-6% hallarda ektopik hamiləliyin inkişafına səbəb olur. Onun qarşısını almaq üçün, superovulyasiya induksiyasını dayandırmaq məqsədilə aparılan XQ inyeksiyasından əvvəl, endometriumun qalınlığını izləmək lazımdır. Əgər embrionun uşaqlıq boşluğuna köçürülməsindən üç həftə sonra, USM-də döl yumurtası tapılmazsa, XQ-nin qanda göstəricisi dinamikada yoxlanılır. Ektopik hamiləlik zamanı XQ-nin səviyyəsi zəif artır. Belə olduqda qadın xəstəxanaya yerləşdirilir və hamiləliyin yerləşməsi təyin edilir, sonra dərman vasitəsilə, ya da əməliyyat yolu ilə ləğv edilir.

EKM zamanı çoxdöllü hamiləlik üçdə bir halda inkişaf edir. O, düşük və erkən doğuşlara səbəb ola bilər.

Çoxdöllü hamiləlik zamanı, bəzən embrionlardan birinin inkişafında əhəmiyyətli ləngimə olarsa, döllərin sayı, perikardial kisəyə kalium xlorid inyeksiyasıyla azaldılır. Bu manipulyasiya hamiləliyin 9-cu həftəsindən tez tətbiq edilmir.

Nəticə

Prosedurun yüksək qiymətinə, 100%-li hamiləliyin təmin olunmamasına, sağlamlıq üçün ciddi ağırlaşmaların olma ehtimalına baxmayaraq, ekstrakorporal mayalanma – sonsuzluğun müalicəsinin ən effektiv üsullarından biridir. Toplanmış təcrübə, peşəkar mama-ginekoloqların işlədiyi Azərbaycanın bir çox tibb mərkəzinlərində bu prosedurun müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə imkan verir.

"Sınaq şüşəsində yaranan uşaqlar" adətən sağlam doğulur, normal böyüyür və inkişaf edir. Eyni zamanda EKM proseduru hüquqi və etik baxımdan digər reproduktiv texnologiyalardan daha yaxşı başa düşülür.

Süni mayalanma haqqında animasiya filminə baxın: