Mama-ginekologiyada ən aktual problemlərdən biri – hamiləlik zamanı dölün hipoksiyasıdır. Bəzi məlumatlara görə onun rastgəlmə tezliyi 4-6%-dən 10,5% arası dəyişir.

Hipoksiya, yəni oksigen aclığı ilə əlaqəli patologiya uşaqlarda təkcə bətndaxili dövrdə deyil, həm də doğuşdan sonra ağır fəsadlar verə bilər. Beləki, patologiyaların 63%-i bətndaxili dövrdə, 21%-i – doğuş vaxtı, 5-6%-i isə – doğuşdan sonra inkişaf edir. Dölün hipoksiyasını necə təyin etməli və odan qorunmaq olarmı?

Hipoksiya nə ilə təhlükəlidir?

Hamiləlik və doğuşu tez-tez ağırlaşdıran bu patoloji vəziyyət uşağın ölü doğulması və yenidoğulmuşun xəstəliklərinin əsas səbəblərindən biridir.

Hamiləlik və doğuşun fərqli dövrlərində baş verən oksigen aclığı müxtəlif patologiyalar və onlara uyğun nəticələrlə özünü göstərir. Məsələn, hipoksiya orqanların mayasının qoyulduğu hamiləliyin erkən mərhələlərində inkişaf anomaliyaları, toxumaların diferensiasiyası dövründə isə – dölün inkişafdan qalması, mərkəzi sinir sisteminin zədələnməsi (60-80% halda), yenidoğulmuşun adaptasiya mexanizmlərinin pozulması, uşağın doğulduqdan sonra tez-tez xəstələnməsinə səbəb olur.

Ağır bətndaxili hipoksiya dölün ölü doğulmasına və ya yenidoğulmuşun olümünə (23%), onda intellektual və psixomotor pozğunluqlara səbəb ola bilər. Bundan başqa, onlarda ürək və damarların (78%), mərkəzi sinir (98%) və sidik-ifrazat sistemlərinin (70%), gözlərin ağır zədələnmələri rast gəlinir.

Dölün hipoksiyası nədir?

Dölün hipoksiyası — oksigen çatmamazlığı nəticəsində onun orqanizmində baş verən dəyişikliklər kompleksinə deyilir. O, sərbəst xəstəlik olmayıb, cift sistemində baş verən müxtəlif xarakterli patoloji proseslər nəticəsində yaranan vəziyyətdir.

Hətta ağırlaşmamış normal fizioloji gedişli hamiləlikdə dölün oksigenlə təchizatı böyük adamlara nisbətən çox zəifdir. Lakin kompensator mexanizmlər (ürəkdöyünmənin çox olması, qanın oksigen tutumunun artıqlığı və s.) bətndaxili inkişafın bütün mərhələlərində defisitə dözümlülük yaradaraq, döl orqanizminin oksigenlə təchizatını tam təmin edir.

Kompensator mexanizmlərin pozulması hipoksik vəziyyətə gətirir, hansı ki, davam müddətinə görə aşağıdakılara bölünür:

1. Xroniki — oksigenin uzun müddət ərzində çatmamazlığı səbəbindən inkişaf edir. Xroniki bətndaxili hipoksiya əsasən plasentada iltihabi və degenerativ dəyişikliklər nəticəsində baş verən morfofunksional pozğunluqlarla əlaqədardır.
2. Yarımkəskin — dölün adaptasion qabiliyyətinin azalması ilə izah olunur və doğuşdan 1-2 gün qabaq inkişaf edir.
3. Kəskin — doğuş zamanı yaranır. Kəskin hipoksiya hamiləlik dövründə nadir hallarda inkişaf edir. Proqnoz baxımından xoşagəlməz fakt onun xroniki hipoksiya fonunda inkişaf etməsidir.

Hipoksiyanın səbəbləri

Səbəb və mexanizmləri başa düşməklə hipoksiyasından qorunmaq mümkündür. Hipoksiyanın bütün səbəblərini üç qrupda birləşdirmək olar:

• hamilə qadının orqanizmində baş verən dəyişikliklər – ürək-damar və tənəffüs sistemi patologiyaları, aşağı boş venanın basılma sindromu, zəhərlənmə və ya orqanizmin intoksikasiyası, anemiya, qanitirmə və ya şok vəziyyətləri, hamiləlik və doğuşun fəsadları, hansı ki, qadının orqanizmində karbon qazının artıqlığına və ya oksigenin çatmamazlığına gətirir;
• cift sistemində baş verən dəyişikliklər – toksikozlar, hamiləliyin uzanması, erkən doğuş təhlükəsi, ciftin anomal yerləşməsi və ya cift damarlarının trombozu, ciftin infarktı, göbək ciyəsinin yalançı düyünü və ya damarlarının trombozu, ciftin vaxtından qabaq qopması, doğuş fəaliyyətinin anomaliyası, göbək ciyəsinin dölün boynuna dolanması, sonuncunun dartılması və ya düşməsi;
• dölün patologiyaları – infeksiyalaşma, anadangəlmə inkişaf qüsurları, hemolitik xəstəlik, anemiya, doğuş vaxtı başın uzun müddət sıxılması.

Oksigenin çatmamazlığı mübadilə proseslərinin və orqanların funksiyalarının pozulmasında ən əsas faktordur. Oksigenlə doyma dərəcəsinin azalması qanın tənəffüs funksiyasının pozulmasına və onda turş mühitin yaranmasına gətirir. Bu, orqanizmin daxili mühitini dəyişir.

Əvvəlcə universal kompensator reaksiya həyati vacib sistem və orqanların qorunmasına yönəlir — böyrəküstü vəzlərdə katexolaminlərin istehsalı artır və nəticədə dölün ürəkdöyüntüsü tezləşir. Bundan başqa, həyati vacib olmayan orqanlarda qan damarlarının sıxılması nəticəsində qandövranının mərkəzləşməsi baş verir. Bu, dölün həyati vacib orqanlarında (ürək, beyin, böyrəküstü vəz, cift) qanlanmanı artırır və onlara oksigenin gəlməsi digər orqanların hesabına yaxşılaşır.

Ağır və uzunmüddətli hipoksiya kompensator mexanizmlərin üzülməsinə, böyrəküstü vəzlərin qabıq maddəsinin funksiyalarının zəifləməsinə, qanda katexolaminlərin və kortizolun səviyyəsinin azalmasına səbəb olur. Bu isə öz növbəsində həyati vacib orqanların hormonal requlyasiyasının pozulmasına, ürək vurğuları və arterial təzyiqin azalmasına, qanın sürətinin zəifləməsinə, venalarda, əsasən də aşağı boş vena sistemində qan durğunluğuna səbəb olur.

Belə pozğunluqlar qanın özüllüyünün dəyişməsinə, mikrosirkulyasiyanın pozulmasına, orqanlarda qazlar mübadiləsinin pisləşməsinə, kiçik damarların keçiriciliyinin artmasına, toxumaların ödeminə və s. səbəb olur.

Makro- və mikrosirkulyasiyanın ağır dəyişiklikləri metabolik pozğunluqlarla birlikdə toxumalarda işemiya və nekroza səbəb olur. İlk növbədə baş beyində ödem, massiv qansızmalar, tənəffüs və ürək-damar mərkəzlərinin fəaliyyətinin pozulması baş verir.

Bu pozğunluqların ağırlığı hipoksiyanın dərəcəsindən və davametmə müddətindən asılıdır. İntensivliyindən asılı olaraq, patologiyanın aşağıdakı ağırlıq dərəcələri ayırd edilir:

• yüngül dərəcə və ya funksional hipoksiya – yalnız hemodinamik xarakterli pozğunluqlar olur;
• dərin hipoksiya – metabolizmin bütün növlərinin geriyədönər dəyişikliyi ilə müşahidə olunur;
• ağır və ya destruktiv hipoksiya – bu zaman hüceyrə səviyyəsində geriyədönməz dəyişikliklər inkişaf edir.

Kliniki mənzərə

Dölün hipoksiyasının klinik əlamətləri çox azdır və onları aşkar etmək çətindir. Bundan ötrü ürək döyüntülərinə qulaq asmaq lazımdır.

Ürək vurğularının normadan kənara çıxması hipoksiyadan şübhələnməyə əsas verir. Bu halda əlavə müayinə üsullarına ehtiyac yaranır.

Dölün oksigen aclığını hamilə qadın özü təyin edə bilərmi?

Bu prosesin mexanizmini başa düşən qadınlar bilir ki, dölün oksigenlə təchizatının pozulması onun hərəki aktivliyində özünü göstərir. Bunu dölün hərəkətlərini düzgün qiymətləndirməklə bilmək olar.

Oksigen aclığı olduqda döl özünü necə aparır?

Patoloji vəziyyətin başlanğıc mərhələsində qadın dölün tərpənişlərinin artmasını qeyd edir. Oksigenin çatmamazlığı uzun müddət ərzində davam edərsə – dölün tərpənişləri tam dayanır.

Hərəkətlərin sayının saatda 3-ə qədər azalması təcili olaraq əlavə müayinə metodları və uyğun müalicənin aparılmasını tələb edir.

Hipoksiyanın diaqnostikası

Hamiləliyin erkən və gecikmiş mərhələlərində hipoksiyanı aşkar etmək üçün USM, kardiotokoqrafiya (KTQ), cift damarlarının doppleroqrafiyası, dölyanı mayenin biokimyəvi müayinəsi və s. kimi əlavə müayinə üsulları tətbiq edilir.

KTQ-də hipoksiyanın başlanğıc əlamətlərinə aiddir:

• ürək vurğularının sayının 170-dən yuxarı, 100-dən aşağı olması;
• ürək ritminin dəyişkənlik dərəcəsinin azalması (normada 5-25-dir);
• ürək ritminin qısa müddət ərzində monoton xarakterdə olması (50%-dən çox olmayaraq);
• funksional sınaqlara zəif reaksiya;
• KTQ-nin 5-7 bal qiymətləndirilməsi.

Oksigenin ağır defisitində aşağıdakılar müşahidə olunur:

• ağır taxikardiya (170-dən çox) və ya bradikardiya (100-dən az);
• ürək ritminin dəyişkənliyinin azalması;
• yazının 50%-ində ürək ritminin monotonluğu;
• funksional sınaqlara paradoksal cavab;
• kardiotokoqrammanın 4 bal qiymətləndirilməsi.

Hipoksiyanın diaqnostikasında dölün baş beyin damarları və aortasında qandövranının dopplerometrik müayinəsi böyük rol oynayır. Bu üsul KTQ-yə nisbətən hipoksiyanı daha erkən dövrlərdə aşkarlamağa imkan verir.

Doğuş zamanı hipoksiya ürək fəaliyyətinin pozulması ilə müşayiət olunur. Bu zaman ən asan müayinə üsulları auskultasiya və KTQ-dir.

Bundan başqa, təhlükəli əlamətlərə (amma baş gəlişində) dölyanı mayedə mekoniumun olması aiddir. O, ayrı-ayrı fraqmentlər (yüngül formada) və ya çirkli emulsiya şəklində (ağır formada) ola bilər. Amma, bu, təkcə kəskin formada deyil, həm də doğuşdan bilavasitə əvvəl olan hipoksiyalarda da ola bilər. Əgər hipoksiya epizodları təkrarlanmazsa, asfiksiyasız doğuş mümkündür.

Doğuşaqədərki dövrdən fərqli olaraq, doğuşun birinci və ikinci dövrlərində xoşagəlməz əlamətlərdən biri — dölün hərəki və tənəffüs aktivliyinin yaranmasıdır, hansı ki, onda ağır aspirasion sindroma (çirklənmiş dölyanı maye dölün ciyərlərinə düşür) gətirir.

Hipoksiyanın müalicə və profilaktikası

Müalicə proqramına səbəbkar patologiyanın korreksiyası, cift qandövranının normallaşdırılması, dölün adaptasion imkanlarının yaxşılaşdırılması və həmçinin oksigen defisitinə davamlığının artırılması daxildir.

Dölün hipoksiyası aşağıdakı istiqamətlərdə müalicə edilir:

1. Uşaqlıq tonusunun azaldılması.
2. Cift damarlarının genişləndirilməsi.
3. Qanın qatılığının yaxşılaşdırılması.
4. Uşaqlıq divarı və ciftdə maddələr mübadiləsinin stimulyasiyası.

Bu məqsədlə yataq rejimi, gündə iki dəfə təmiz havada gəzmək, ürək-damar çatmamazlığı olduqda – hiperbarik oksigenasiya təyin olunur.

Dərman preparatlarından Eufillin, Kurantil, Trental, antikoaqulyantlar (Heparin), Metionin, Fol turşusu, B₁₂ vitamininin yüksək dozaları, Kokarboksilaza, Lipostabil, antioksidantlar (E, C vitaminləri) istifadə oluna bilər.

Bəzi hallarda, məsələn, kəskin hipoksiyada, xroniki hipoksiyada aparılan müalicəyə baxmayaraq nəticə olmadıqda, KTQ göstəricilərinin pisləşməsi zamanı, azsululuqda, dölyanı mayedə mekonium əmələ gəldikdə – hamiləliyin müddətindən asılı olmayaraq təcili sonlandırılması göstərişdir.

Cərrahi əməliyyata hazırlıq mərhələsində və ya təbii doğuşda nəm oksigenlə tənəffüs, qlükoza, eufillin, kokarboksilaza və askorbin turşusunun venadaxili yeridilməsi aparıla bilər.

Hipoksiyanın profilaktikasına doğuşaqədərki dövrdə vəziyyətə düzgün diaqnoz qoymaq, risk qrupuna daxil olan qadınları vaxtında aşkar etmək və hospitalizasiya daxildir.