Qalxanvari vəz – daxili sekresiya vəzisi olub, maddələr mübadiləsinin normal gedişinə cavabdehdir. Normada onun çəkisi 12-25 q, əsas funksiyası isə – tiroksin hormonu sintez etməkdir.

Hamiləlik zamanı qalxanvari vəz ikiqat gərginliklə işləyir. Onun sintez etdiyi hormonlar dölün dayaq-hərəkət aparatı, ürək-damar və sinir sistemlərinin formalaşması üçün lazımdır. Beləliklə, hamiləlik planlaşdıran hər bir qadının qalxanvari vəzin hamiləliyə təsiri barədə məlumatı olmalıdır.

Hamiləlik zamanı qalxanvari vəzin funksional xüsusiyyətləri

Hamilələrdə qalxanvari vəzin intensiv işi onun təbii böyüməsinə gətirir. Bu, patologiya deyil. Lakin, bəzi hallarda hormonların həm yuxarı, həm də aşağı səviyyəsi müşahidə olunur. Belə kənaraçıxmalar təhlükəlidir və özbaşına açılış və ya ağır fiziki və əqli patologiyaları olan uşağın doğulmasına səbəb ola bilər.

Hamiləlik zamanı hormonların konsentrasiyası bir qədər aşağı olur. Normal göstəricilər aşağıdakı kimidir:

• tireotrop hormon (TSH) – 0,4-2,0 BV/l (0,1-0,4 hamiləliyinbirinci yarısı, 0,4-2 ikinci yarısı);
• tiroksin (T4) – 8-21 pmol/l;
• triyodtironin (T3) – 2,6-5,7 pmol/l.

Hər bir qadın hamiləliyin planlaşdırılma mərhələsində endokrinoloqun konsultasiyasında olmalıdır. Hamiləlik dövründə yod defisitinin profilaktikası mütləq tədbirlərə aiddir.

Hipotireoz zamanı hamiləlik

Hipotireoz – qalxanvari vəzin funksiyasının zəifləməsidir, hansıkı nəticədə istehsal olunan hormonların qanda səviyyəsi azalır. Patologiya hamilələrin az qismində – təxminən 2%-ində qeyd olunur. Bu onunla əlaqədardır ki, hipotireoz tez-tez sonsuzluqla müşayiət olunur. Xəstəlik uzun müddət diaqnostika olunmaya bilər, çünki, onun əlamətləri digər xəstəliklərin simptomları və ya adi yorğunluq kimi qiymətləndirilir.

Hipotireozun simptomları adətən kompleks xarakter daşıyır. Onlara aiddir:

• yaddaşın və diqqətin zəifləməsi;
• ümumi zəiflik, iş qabiliyyətinin pisləşməsi, yuxululuq;
• səsin xırıldaması, xorultu;
• saçın həddən artıq tökülməsi;
• dəri quruluğu;
• bədən temperaturunun azalması;
• əzələ qıcolması, oynaqlarda ağrı;
• bədən çəkisinin artması;
• depressiv vəziyyət.

Hipotireoz fonunda hamiləliyin gedişinin öz xüsusiyyətləri var. Hamiləliyin birinci trimestrində düşük təhlükəsi yüksəkdir, hansı ki, dölün öz endokrin sisteminin yarandığı 16-17 həftəyə qədər saxlanılır. Hamiləliyi saxlamaq üçün hormonal preparatlar qəbul olunmalıdır.

Hormonların lazımi qədər istehsal olunmaması, işlənmiş məhsulların bağırsaqlarla çıxarılmasının pozulmasına və orqanzmdə toplanmasına gətirir. Hamilə qadın bağırsaq fəaliyyətindən, arterial təzyiqin düşməsindən şikayətlənir, xolesterinin səviyyəsi qalxa bilər. Erkən doğuş və ciftin vaxtından əvvəl qopması riski qalır.

Döl tərəfindən fəsadlar:

• aşağı çəki ilə doğulma;
• infeksion xəstəliklərə müqavimətin azalması;
• fiziki və psixoloji inkişafın ləngiməsi;
• anadangəlmə hipotireoz;
• orqanlarda quruluş anomaliyaları.

Hipotireoz zamanı çox vaxt doğuş ləngiyərək 40-42 həftədə baş verir. Belə uşaqlarda sinir sisteminin patologiyaları və doğuş travmaları daha çox rast gəlinir.

Hipertireoz zamanı hamiləliyin gedişi

Bu zaman qanda qalxanvari vəz hormonlarının səviyyəsi qalxır. Onun aşağıdakı əlamətləri var:

• həddən artıq yuxululuq və diqqətin yayınması;
• bədən çəkisinin artması;
• qəbizliyə meyllik;
• nəbzin tezləşməsi, taxikardiya;
• əllərin qeyri-iradi titrəməsi;
• ətraf mühit temperaturundan asılı olmayaraq həddən artıq tərləmə;
• emosional sferada pozğunluqlar (əsəbilik, ərköyünlük, həyəcan və s.).

Qalxanvari vəzin hiperplaziyası hamiləliyin erkən dövrlərində toksikoz simptomlarını gücləndirir. Güclü ürəkbulanma və dayanmaz qusma hətta hamiləliyin pozulmasına göstəriş ola bilər.

Hipertireoz acılışa, erkən doğuşa, ölü hamiləliyə, yüngül çəkili uşağın doğulmasına səbəb ola bilər. Uşaqda ürək-damar sistemi, cinsi orqanlar və baş beynin inkişaf anomaliyaları riski yüksəkdir.

Qalxanvari vəzin diffuz dəyişikliyi

Qalxanvari vəzin işinin pozulması çox vaxt irsi xarakter daşıyır. Patologiyanın inkişafına şəraityaradıcı amillərə LOR orqanların xəstəlikləri, keçirilmiş infeksiyalar (qrip, qızılca), bəzi dərman preparatlarının nəzarətsiz qəbulu, əlverişsiz ekoloji şəraitdə yaşayış ola bilər.

Qalxanvari vəzin xəstəliklərinə aiddir: autoimmun tireoidit, diffuz toksiki zob, bədxassəli şişlər.

Autoimmun tireoidit

Xəstəliyin dəqiq səbəbləri hələ bilinmir, amma bəllidir ki, irsi xarakter daşıyır və digər faktorlar trigger rolu oynayır.

Autoimmun tireoiditin əsas əlamətlərindən biri qalxanvari vəzin patoloji böyüməsidir. Ona azərbaycanca ur, rusca zob deyilir. Normada orqan əllənmir. Amma hamiləlik zamanı bir qədər böyüyə bilər. Zobun 3-4-cü mərhələsində boynun konturlarının qalınlaşmasını, 5-ci mərhələdə isə, ətraf orqan və toxumaları sıxılmasını müşahidə etmək olar.

Pasientlər həmçinin aşağıdakılardan şikayətlənir:

• udmanın çətinləşməsi və ağrılı olması;
• sifətin şişməsi;
• üzün dərisində piqment ləkələrinin əmələ gəlməsi;
• saçların tökülməsi;
• menstrual tsiklin pozulması;
• iş qabiliyyətinin azalması və yorğunluq.

Xəstəliyin geniş yayılmış formalarından biri də – düyünlü tireoiditdir. Bəzən qalxanvari vəzdə düyün o qədər böyüyür ki, pasientə diskomfort verir və ətraf toxumaları sıxır. Bu zaman qalxanvari vəzin çıxarılması əməliyyatı göstərişdir.

Tireoidit doğuşdan sonra da inkişaf edə bilər. Xəstəliyin bu forması onunla təhlükəlidir ki, qadınlar doğuşdan sonra əhvalın pozulmasını depressiya ilə və ya adi yorğunluqla əlaqələndirib, həkimə vaxtında müraciət etmirlər.

Əgər doğuşdan sonra tireoidit keçirmiş qadın gələcəkdə hamiləlik planlaşdırırsa, qanda qalxanvari vəz hormonlarını daimi nəzarətdə saxlamalıdır.

Diffuz toksiki zob (bazedov xəstəliyi)

Endokrin sistemin irsi xəstəliklərindən olub, aşağıdakı simptomlarla müşayiət olunur:

• vəzin ölçüləri böyüyür;
• dombagözlük və gözlərin parıldaması;
• əllərin titrəməsi;
• mədə-bağırsaqların funksiyalarının pozulması;
• adi iştaha fonunda bədən çəkisi defisiti;
• arterial təzyiqin oynaması, taxikardiya;
• zəiflik, yorğunluq, əsəbilik.

Ağır gedişli bazedov xəstəliyi və hamiləlik bir-birinə uyğun gəlməyən məfhumlardı. Xəstəliyin yüngül gedişində, əgər qalxanvari vəz çox böyüməyibsə, hamiləliyi saxlamaq olar, amma pasient daimi həkimin nəzarətində qalmalıdır. Hamiləlik təbii doğuşla, özü də fəsadsız sonlana bilər.

Həkim nəzarəti zahılıq dövründə davam etdirilməlidir, beləki, xəstəlik kəskinləşə bilər.

Bədxassəli şişlər

Xəstələnmə piki 45-60 yaşlara düşür, amma, ekoloji vəziyyətin pisləşməsilə əlaqədar, qalxanvari vəzin xərçəng riski cavan yaşlarda artır. Provokasiyaedici amillərə uşaqlıq və yumurtalıq xəstəlikləri, düz bağırsaq polipləri, çoxdüyünlü zob və digər xəstəliklər aiddir.

Qadın boyun nahiyəsində və limfa düyünlərində ağrıdan, udmanın çətinləşməsindən, təngnəfəslikdən əziyyət çəkir. Onda infeksion xəstəliklərlə əlaqəsi olmayan öskürək, səsin xırıldaması, boğazda yad cisim hissi yaranır.

Ən effektiv müalicə üsulu – orqanın çıxarılmasıdır. Belə bir əməliyyatdan sonra, xəstə yeni bir şiş riski olmadan tam bir həyat sürə bilər.

Qalxanvari vəzin çıxarılması üçün digər göstərişlərə aiddir:

• onkologiyaya şübhə;
• düyünlərin udmaya mane olan böyük ölçüsü;
• kistlərin olması;
• hipertireozun müalicəyə tabe olmayan ağır forması.

Əgər qadına hormonal preparatlar qadağandırsa, hamiləlik vaxtı qalxanvari vəzi çıxartmaq olar.

Qalxanvari vəz çıxarıldıqdan sonra hamiləlik

“Qalxanvari vəz çıxarıldıqdan sonra hamilə qalmaq olmaz” fikri tamamilə səhvdir. Orqanın hamiləlikdə böyük rolunun olmasına baxmayaraq, onun olmaması sonsuzluğa hökm deyil. Hamiləlik və doğuşun normal keçməsi üçün, qadın aşağıdakı qaydalara əməl etməlidir:

• hormonlara görə müntəzəm analizlər verməli;
• həkimin təyin etdiyi əvəzedici hormonal terapiya preparatlarını qəbul etməli;
• endokrinoloqa müraciət etməli və onun bütün məsləhətlərinə əməl etməli;
• yod tərkibli qidalardan ibarət pəhriz saxlamalı.

Doğuş həm təbii yolla, həm də keysəriyyə əməliyyatı ilə başa çatdırıla bilər. İkinci variant adətən iri döldə, uşağın anormal gəlişində, ananın artıq çəkisi olduqda məsləhət görülür.

Əvəvzedici hormonal terapiya preparatları mayalanmanın planlaşdırıldığı dövrdən qəbul edilir. Spontan hamiləlik adətən açılışla başa çatır. Eyni zamanda, hamiləliyi orqan çıxarıldıqdan təxminən 2 il sonra və hormonal fon tam bərpa edildikdə planlaşdırmaq lazımdır.

Gördüyümüz kimi, qalxanvari vəzin olmaması ana olmağa mane olmur. Yalnız xərçəng səbəbindən orqanın çıxarılması istisna təşkil edir. Bu halda, əvvəlcə uzunmüddətli kimya və şüa terapiyası keçmək lazım gəlir.

Patoloji dəyişikliklərin diaqnostikası

Qalxanvari vəzin hansı vəziyyətdə olduğunu bilmək üçün TSH-ın qanda səviyyəsi, vəzin USM-i və punksion biopsiya təyin olunur.

Qalxanvari vəzin USM-i aşağıdakı hallarda aparılır:

• əlləmə zamanı patoloji dəyişikliklər aşkarlanır;
• qeyri-infeksion öskürək və təngnəfəslik var;
• bədən çəkisi birdən-birə çox artır;
• pasientin əhvalı tez-tez dəyişir, çox yorulur;
• ürəkdöyüntüsü əmələ gəlir.

Qalxanvari vəzin USM-i zamanı zob, kista və müxtəlif şişlər aşkarlana bilər. Onun nəzarəti altında qalxanvari vəz punksiya olunur. Bu prosedur zamanı dəridən vəz toxumasına xüsusi quruluşlu iynə yeridilir.

Prosedur zəif ağrı verdiyi üçün, adətən anestetikə ehtiyac olmur. Əgər qadın həddən artıq həyəcanlanırsa, ona təbii əsaslı sedativ preparatlar (Valerian ekstraktı, Novo-passit) təyin oluna bilər.

Hamiləlik zamanı qalxanvari vəzin punksiyası təhlükəsiz prosedurlara aiddir. Bəzən prosedurdan sonra iynənin yerində kiçik hematoma əmələ gəlir. Bundan başqa, bədən temperaturu qalxa bilər.

Dəqiq müayinə üsullarından biri – qanın hormonlara görə analizidir. Bundan ötrü venadan qan götürülür. Analizi səhər yeməyindən qabaq vermək lazımdır. Müayinədən qabaq fiziki gərginlik və gündəlik rejimin qəflətən dəyişilməsi məsləhət görülmür. Analiz aparılmazdan bilavasitə qabaq, qadın ən azı 30 dəqiqə fiziki və mənəvi sakitlik halında olmalıdır. Bu şərtlərə əməl edilməsi nəticənin dəqiq alınmasına kömək edir.

Müalicə prinsipləri

Qalxanvari vəz patologiyaları üçün xarakter olan neqativ simptomları aradan götürmək üçün, kompleks müalicə tələb olunur. Ona dərman terapiyası, yodtərkibli qida pəhrizi, radioyodterapiya, tənəffüs gimnastikası aiddir.

Hormonların çatmamazlığını bərpa etmək üçün L-tiroksin preparatı təyin olunur. Bu, təbii hormonun analoqu olub, orqanzim tərəfindən yaxşı mənimsənilir və əlavə təsirləri yoxdur.

Preparatın dozasını və qəbul müddətini yalnız həkim təyin edir. Preparatın nəzarətsiz qəbulu ana və dölün vəziyyətinə mənfi təsir edə bilər. Dozanın aşması aşağıdakı əlamətləri verə bilər:

• başağrısı və yuxusuzluq;
• qaşınma ilə müşayiət olunan dəri səpkisi;
• ürək ritminin pozulması;
• ürəkbulanma və qusma;
• həddən artıq tərləmə.

Bu əlamətlərin hər-hansı birinin əmələ gəlməsi, preparatın dozasının azaldılmasını tələb edir. Bundan ötrü həkimə müraciət etmək lazımdır.

Preparatı səhər, acqarına qəbul etmək lazımdır. Səhər yeməyindən sonrakı qəbul lazımi effekti verməyəcək. Tez-tez hamiləyə polivitaminlər təyin olunur. Bu halda onların qəbulunu daha gec vaxta keçirirlər ki, tiroksinin mənimsənilməsi pisləşməsin.

Hamiləlik zamanı yod defisitini bərpa etmək üçün Yodomarin 100 və 200 preparatlarının qəbulu göstərişdir. Bu dərman vasitəsi gecikmiş toksikozların və gələcək uşağın əqli cəhətdən geri qalmasının yaxşı profilaktikasıdır.

Pəhriz

Orqanzimdə yod defisitini xüsusi yodtərkibli pəhrizlə effektiv bərpa etmək olar. Hamilə və süd verən ana üçün gündəlik tələbat 200 mkq-dır.

Yodlaşdırılmış süfrə duzundə eyni zamanda çoxlu miqdarda xeyirli minerallar var. Gələcək ana yeməklərə ancaq belə duz əlavə etməyi özü üçün bir adətə çevirməlidir. Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki, bu məhsulun xüsusi saxlanılma qaydası var.

Yodlaşdırılmış duzu ağzı yaxşı bağlanan qabda saxlamaq lazımdır ki, yod buxarlanmasın. Qidanı hazır olan vaxt duzlamaq lazımdır, əvvəlcədən yox. Həmçinin saxlama müddətinə fikir vermək lazımdır, yarım ildən sonra yodlaşdırılmış duz özünü faydalı keyfiyyətlərini itirir və yalnız adi duz kimi istifadə edilə bilər.

Gələcək ana öz rasionuna yodla zəngin aşağıdakı məhsulları əlavə etməlidir:

• dəniz kələmi;
• dəniz məhsulları (kalmar, krevetka);
• dəniz və çay balıqları;
• mal əti;
• çuğundur, qarağat, pomidor, göy soğan;
• yumurta;
• sitrus meyvələri (limon, mandarin, portağal), ananas, banan;
• süd, kərə yağı, bərk pendir.

Balıq yağı da yodla zəngindir. Rasiondan yağlı, qızartmalı, duzlu, istiotlu, şirin qidaları çıxartmalı, yeməyi əsasən buğda və ya sobada bişirmək lazımdır.

İçkilərə yodun spirtli siropunu əlavə etmək lazım deyil. Belə özünümüalicə qida borusu və mədənin selikli qişasında ağır dərəcəli kimyəvi yanıq törədə bilər. Bu səbəbdən də yod şəbəkəsi etmək olmaz.

Xüsusi pəhrizə əməl etmək yod defisitində yalnız köməkçi üsuldur. Ağır dərəcəli pozğunluqlarda dərman maddələri qəbul edilməlidir.

Mütəxəssislər yod defisitinin profilaktikasına hələ hamiləliyin planlaşdırılması mərələsindən başlamağı məsləhət görür, əsas da o halda ki, gələcək ana yod defisitli ərazidə yaşayır.