Hamiləlik dövründə qadının əksər orqanlarına yüksək funksional yük düşür. Bu zaman, bəzi xəstəliklərin dekompensasiya riski artır və hətta yeni patoloji vəziyyətlər yarana bilər. Hamiləliyə xas belə vəziyyətlərdən biri də hestasion şəkərli diabetdir. Adətən o, gələcək ananın həyatı üçün böyük təhlükə törətmir. Amma, vaxtında adekvat müalicə aparılmazsa, şəkərli diabet uşağın bətndaxili inkişafını ləngidər və onun ölüm riskini artıra bilər.

Şəkərli diabet nədir?

Şəkərli diabet şəkər mübadiləsinin pozulması ilə müşayiət olunan endokrin xəstəlikdir. Onun əsas patogenetik mexanizmi insulinin (mədəaltı vəzdə sintez olunur) mütləq və nisbi çatmamazlığıdır.

İnsulin çatmamazlığının əsasında aşağıdakı patoloji mexanizmlər durur:

• mədəaltı vəzdə insulin sintezinə cavabdeh olan hüceyrələrin miqdarının azalması;
• az aktivliyi olan proinsulinin yetişmiş aktiv insulinə çevrilmə prosesinin pozulması;
• anomal quruluşlu insulinin sintezi;
• hüceyrələrin insulinə həssaslığının azalması;
• insulinə əks təsirləri olan hormonların həddən artıq sintezi;
• orqanizmə daxil olan şəkərin mədəaltı vəzdə istehsal olunan insulinə nisbətən çox olması.

İnsulinin şəkər mübadiləsinə təsiri hüceyrələrdə qlükoprotein reseptorlarının olması ilə əlaqədardır. Onların aktivləşməsi şəkərin qandan hüceyrələrə keçməsinə səbəb olur. Həmçinin insulinin təsiri altında qlükozanın hüceyrələrdə parçalanması və qlikogen ehtiyatı şəklində toplanması baş verir. Bu zaman əsas depo rolunu qaraciyər və skelet əzələləri oynayır. Qlikogendən qlükozanın alınması da insulinin təsiri altında baş verir.

Bu hormon eyni zamanda yağ və zülal mübadiləsinə də təsir göstərir. O, anabolik təsirə malikdir, yağların parçalanmasını ləngidir və hüceyrələrdə RNT və DNT-nin sintezini stimulyasiya edir. Buna görə də, insulin az əmələ gəldikdə, onun aktivliyi azaldıqda və ya hüceyrələrin insulinə həssaslığı azaldıqda, çoxtərəfli metabolik pozğunluqlar baş verir. Amma şəkərli diabetin əsas əlaməti şəkər mübadiləsinin pozulmasıdır. Bu zaman, qanda şəkərin baza səviyyəsinin yuxarı olması və yeməkdən sonra onun həddən artıq yüksəlməsi qeyd olunur.

Dekompensasiyaolunmuş şəkərli diabet damar və trofik fəsadlara gətirir. Bu zaman hətta insulindənasılı olmayan orqanlar da (böyrəklər, baş beyin, ürək) zədələnir. Əsas bioloji mayelərin turşuluğu dəyişir, hansı ki, uşaqlıq yolu, ağız boşluğu və bağırsaqlarda disbakteriozun inkişafına səbəb olur. Dəri və selikli qişaların baryer funksiyası və yerli immunitetin aktivliyi azalır. Nəticədə dəri və sidik-cinsiyyət sistemində infeksion-iltihabi xəstəliklərinin, irinli fəsadların və sağalma proseslərinin pozulma riski artır.

Şəkərli diabetin növləri

Şəkərli diabetin bir neçə növü ayırd edilir. Onlar bir-birindən səbəbləri, mexanizmi və gediş tipinə görə fərqlənir.

• 1-ci tip şəkərli diabet mütləq insulin çatmamazlığı ilə əlaqədar olub, mədəaltı vəzdə insulin sintez edən hüceyrələrin ölməsi səbəbindən baş verir;
• 2-ci tip şəkərli diabet, toxumaların insulinə həssaslığının azalması ilə xarakterizə olunur;
• hestasion şəkərli diabet, bu zaman yüksək şəkər ilk dəfə hamiləlik vaxtı aşkar olunur və doğuşdan sonra adətən keçib gedir;
• diabetin digər formaları, kombinəolunmuş endokrin pozğunluqlar və ya infeksiyalar, intoksikasiyalar, dərmanların təsirindən, pankreatit və autoimmun patologiyalarda mədəaltı vəzin funksiyalarının pozulması nəticəsində baş verir.

Hestasion diabeti qadında əvvəllər olmuş şəkərli diabetin dekompensasiyasından ayırmaq lazımdır.

Hestasion diabetin xüsusiyyətləri

Hestasion diabetinin inkişaf mexanizmi bir neçə komponentdən ibarətdir. Bu zaman əsas rolu insulinin hipoqlikemik effektilə digər hormonların hiperqlikemik təsirləri arasındakı disbalans oynayır. Toxumaların tədricən artan insulinərezistentliyi nisbi insulin çatmamazlığı mənzərəsini ağırlaşdırır. Hipodinamiya və artıq bədən çəkisi trigger rolunu oynayır.

Hamiləlik zamanı fizioloji metabolik dəyişikliklər endokrin pozğunluqlar üçün fon rolunu oynayır. Hamiləliyin artıq ilk mərhələlərində maddələr mübadiləsində dəyişikliklər baş verir. Nəticədə, döldə əsas karbohidrat mübadiləsi tez bir zamanda rezerv lipid mübadiləsinə keçir. Bu, qoruyucu mexanizmdir. Bununla, hətta anada qlikogen ehtiyatı qurtardıqda belə fetoplasentar baryerdən dölə qlükozanın keçməsi təmin olunur.

Hamiləliyin əvvəllərində bu cür metabolik dəyişiklik inkişaf edən dölün energetik tələblərini ödəməyə kifayət edir. Sonralar insulinərezistentliyin öhdəsindən gəlmək üçün mədəaltı vəzdə insulin sintez edən hüceyrələrin böyüməsi, artması və funksional aktivliyinin yüksəlməsi baş verir. Əmələ gələn insulinin miqdarının artması, onun böyrək və ciftdə parçalanmasının artması ilə kompensasiya olunur.

İnsulinin antaqonistləri ciftdə sintez olunan steroid hormonlar, estrogenlər və böyrəküstü vəzdə əmələ gələn kortizoldur. bu hormonlar potensial diabetogen hesab edilir. Onların konsentrasiyası hamiləliyin 16-18 həftəsindən artmağa başlayır və adətən hamiləliyin 20-ci həftəsindən başlayaraq nisbi insulin çatmamazlığı olan qadınlarda hestasion diabetin ilk laborator əlamətləri meydana gəlir. Çox vaxt xəstəlik hamiləliyin 24-28 həftələrində aşkarlanır, özü də bu zaman qadında diabet üçün tipik şikayətlər olmaya da bilər.

Bəzən isə qlükozaya tolerantlıq diaqnostika olunur, hansı ki, prediabet hesab edilir. Bu halda insulin çatmamazlığı yalnız qida ilə artıq miqdarda karbohidrat daxil olduqda və ya digər provokasiyaedici momentlərdə özünü göstərir.

Müasir məlumatlara əsasən, hestasion diabet mədəaltı vəz hüceyrələrinin ölümü və insulin molekulunun dəyişməsilə müşayiət olunmur. Məhz buna görə də, qadınlarda baş vermiş endokrin pozğunluqlar geriyə dönəndir və doğuşdan sonra adətən özbaşına düzəlir.

Uşaq üçün hestasion diabet nə ilə təhlükəlidir?

Hamilə qadında hestasion diabetin aşkar olunması həmişə onun uşağa necə təsir etməsi barəsində suallar doğurur. Çünki bu xəstəlik çox vaxt gələcək ananın sağlamlığı üçün təhlükə törətmir və hətta onun əhvalı belə pozulmur. Amma müalicə ilk növbədə perinatal və akuşer fəsadlarının qarşısının alınması üçün lazımdır.

Şəkərli diabet qadının toxumalarında mikrosirkulyasiyanın pozulmasına gətirir. Kiçik damarların spazmı onların endotelinin zədələnməsi və lipidlərin peroksidləşməsilə müşayiət olunur və xroniki damardaxili laxtalanma sindromu – DDS-ə səbəb olur. Bütün bunlar xroniki fetoplasentar çatmamazlığa və dölün hipoksiyasına səbəb olur.

Qlükozanın uşağa artıq miqdarda daxil olması da fəsadsız ötüşmür. Çünki, onun mədəaltı vəzi lazımi miqdarda insulin sintez eləmir, ananınkı isə, fetoplasentar baryerdən keçmir. Nəticədə heç nə ilə idarə olunmayan qlükoza dissirkulyator və metabolik pozğunluqlara gətirir. İkincili baş vermiş hiperlipidemiya hüceyrələrdə struktur və funksional pozğunluqlara və hipoksiyaya səbəb olur.

Hiperqlikemiya uşaqda insulin sintez edən hüceyrələrin hipertrofiyasına və onların vaxtından əvvəl üzülməsinə gətirib çıxarır. Nəticədə, yenidoğulmuşda karbohidrat mübadiləsində ciddi pozğunluqlar inkişaf edə bilər. Əgər hestasion diabet 3-cü trimestrdə də korreksiya olunmazsa, döldə displastik piylənmə, spleno- və hepatomeqaliya ilə müşayiət olunan makrosomiya (bədən kütləsinin böyük olması) inkişaf edir. Bu zaman, uşaq doğulduqda tənəffüs, ürək-damar və həzm sistemlərinin tam yetişməməsi qeyd olunur. Bütün bunlar diabetik fetopatiya adlanır.

Hestasion diabetin əsas fəsadlarına aiddir:

• dölün bətndaxili inkişaf ləngiməsilə müşayiət olunan hipoksiyası;
• erkən doğuş;
• dölün bətndaxili ölümü;
• hestasion diabetli qadınlardan doğulmuş uşaqlar arasında yüksək ölüm göstəricisi;
• makrosomiya, hansı ki, doğuşun fəsadlı keçməsinə və ana və uşaqda doğuş zədələri (körpücük sümüyü qırığı, Erba iflici, diafraqmal sinirin iflici, kəllə və onurğanın boyun hissəsinin travması) riskinin artmasına gətirir;
• hamilə qadında toksikoz, preeklampsiya və eklampsiya;
• hamiləlik zamanı sidikçıxarıcı yolların tez-tez residivləşən infeksiyaları;
• selikli qişaların (həmçinin cinsiyyət yollarının) göbələk xəstəlikləri.

Bəzi həkimlər erkən dövrlərdə hamiləliyin açılışla başa çatmasını da hestasion diabetin ağırlaşmaları siyahısına aid edirlər. Amma çox güman ki, açlılışın səbəbi əvvəllər diaqnostika olunmayan adi diabetin dekompensasiyasıdır.

Əlamətləri və diaqnostikası

Diabetdən əziyyət çəkən hamilələr nadir hallarda bu xəstəliyə xarakter şikayətlər söyləyir. Tipik əlamətlər özünü çox büruzə vermir, həm də qadınlar onları çox vaxt hamiləlik əlaməti hesab edir. Dizuriya, susuzluq, dəri qaşınması, çəkinin yaxşı artmaması təkcə hestasion diabetdə rast gəlinmir. Ona görə də bu xəstəliyin diaqnostikasında əsas yeri laborator müayinələr tutur. USM isə maksimum fetoplasentar çatmamazlıq və dölün inkişaf qüsurlarını aşkarlaya bilər.

Əsas müayinə üsulu – hamilənin qanında şəkərin səviyyəsinin təyinidir. Onu 20-ci həftədən başlayaraq müntəzəm aparırlar. Göstərici normanın yuxarı sərhədlərində olduqda, qlükozaya tolerantlıq testi təyin olunur. Yüksək risk qrupunda olan hamilələr üçün belə testin ilk dəfə qəbula gəldikdə və təkrar 24-28 həftələrdə (hətta acqarına qlükoza normal olduqda belə) aparılması məsləhətlidir.

Kapilyar qanda şəkərin 7 mmol/l, venoz qanda isə 6 mmol/l-dən çox olması – hestasion şəkərli diabetin etibarlı laborator göstəricisidir. Həmçinin gün ərzində təsadüfi ölçmələr nəticəsində şəkərin 11,1 mmol/l-dən yuxarı olması – xəstəlik əlamətidir.

Qlükozaya tolerantlıq testinin aparılması bütün şərtlərə dəqiq əməl etməyi tələb edir. 3 gün ərzində qadın adəti qida və fiziki aktivliyə əməl edir, diabetdəki məhdudiyyətləri nəzərə almır. Testdən qabaqkı gün şam yeməyində 30-50 q karbohirdat olmalıdır. Analiz 12-14 saatlıq aclıqdan sonra aparılır. Test zamanı siqaretçəkmə, hər-hansı bir preparatın qəbulu, fiziki gərginlik (həmçinin pilləkənlə qalxma), yemək və içmək qadağan edilir.

Birinci sınaq – acqarına qan götürülməsidir. Bundan sonra hamiləyə təzə hazırlanmış şirin su (75 q quru şəkəri 300 ml suda həll edirlər) verilir. Qlikemiyanın dinamikası və gizli piklərini qiymətləndirmək üçün, analizin hər 30 dəqiqədən bir təkrarlanması məsləhət görülür. Amma, qanda şəkərin miqdarı adətən maye qəbul edildikdən 2 saat sonra təyin olunur.

Normada şəkər yükündən 2 saat sonra qlikemiya 7,8 mmol/l-dən çox olmamalıdır. Tolerantlığın azalması barədə göstərici 7,8-10,9 mmol/l olduqda danışılır. Göstərici 11,0 mmol/l-dən çox olduqda, hestasion şəkərli diabet diaqnozu qoyulur.

Hamiləlik şəkərli diabetinə diaqnozu sidikdə şəkərin təyininə və ya ev qlükometrlərinin göstəriciləri əsasında qoyula bilməz. Yalnız qanın standartlaşdırılmış laborator analizi bu xəstəliyin olmasını təsdiqləyir və ya inkar edir.

Müalicə prinsipləri

İnsulinoterapiya

Qanda qlükozanın səviyyəsinə qadın özü ev qlükometrinin köməyilə nəzarət edir. Beləki, hamilə qadın özü analizi acqarına və yeməkdən 2 saat sonra aparır və alınan nəticələri xüsusi gündəliyə yazır.

Əgər azkalorili pəhriz şəkərin səviyyəsini normallaşdırmırsa, həkim insulin terapiyası barədə qərar qəbul edir. Bu zaman hər yeməkdən qabaq onun kaloriliyinə uyğun qısa təsir müddətli insulin təyin olunur. Bəzən əlavə olaraq orta təsir müddətli insulin istifadə oluna bilər. Hər dəfə qəbulda həkim gündəlik şəkərin səviyyəsi, dölün inkişaf dinamikası və diabetik fetopatiyanın ultrasəs əlamətlərinə əsaslanaraq müalicə sxemini korreksiya edir.

İnsulin xüsusi iynələrlə dərialtına yeridilir. Adətən bundan ötrü qadına kömək lazım gəlmir, endokrinoloq ona insulin vurmağı öyrədir. Əgər insulinin sutkalıq dozası 100 TV-ni keçərsə, dərialtı insulin pompasının yerləşdirilməsi barədə qərar qəbul edilə bilər.

Diqqət! Şəkər azaldan tabletlər hamiləlik vaxtı qadağandır!

Köməkçi terapiya məqsədilə mikrosirkulyasiyanı və fetoplasentar çatmamazlığı yaxşılaşdıran preparatlar, Xofitol, vitaminlər istifadə edilə bilər.

Hestasion diabetdə qidalanma

Hamiləlik zamanı diabetin müalicəsinin əsasında pəhriz durur. Bu zaman bədən çəkisi və qadının aktivliyi nəzərə alınır. Dietik məsləhətlərə yemək rejimi, qidanın tərkibi və kaloriliyinin korreksiyası daxildir. Eyni zamanda, menyuda əsas qida maddələri, vitaminlər və həzm traktının funksiyalarını yaxşılaşdıran məhsullar olmalıdır. Qidanın 3 əsas qəbul vaxtları arasında qəlyanaltılar təşkil etmək lazımdır, həm də kalorili qidalar adətən günün birinci yarısına düşməlidir. Amma sonuncu gəlyanaltıda 15-30 q karbohidrat olmalıdır.

Bəs hamiləlik diabetində nə yemək olar? Bunlara yağsız quş, mal və balıq əti, meyvə-tərəvəz, pendir, qatıq, yağsız kəsmik, yumurta, bitki yağı, qoz daxildir. Hansı meyvənin yemək olduğunu bilmək üçün, o, yeyildikdən 1-2 saat sonra qanda şəkər ölçülməlidir. Adətən alma, armud, nar, sitrus meyvələri, əriyə icazə verilir. Az miqdarda təzə ananas və ya şəkərsiz ananas şirəsi olar. Banan və üzümü isə menyudan çıxartmaq lazımdır, çünki, onlar qanda şəkəri çox qaldırır.

Doğuş və proqnoz

Hestasion şəkərli diabetdə həm təbii doğuş, həm də keysəriyyə əməliyyatı mümkündür. Taktika dölün çəkisindən, ananın çanağının parametrlərindən, xəstəliyin kompensasiya dərəcəsindən asılıdır.

Təbii doğuşda hər 2 saatdan bir, hipoqlikemiyaya meyllik olduqda isə – hər saat qanda şəkərin miqdarı təyin olunur. Əgər qadın hamiləlik zamanı insulinoterapiyada olarsa, doğuş zamanı preparatı perfuzor vasitəsilə yeridirlər. Əgər ona pəhriz kifayət edirdisə, insulinin yeridilməsi qərarı glikemiyanın səviyyəsinə uyğun verilir. Keysəriyyə kəsiyində qlikemiya əməliyyatdan qabaq və ondan sonra hər 2 saatdan bir monitorinq edilməlidir.

Hestasion şəkərli diabet vaxtında aşkar edilib kompensasiya edildikdə, ana və uşaq üçün proqnoz qənaətbəxşdir. Buna baxmayaraq yenidoğulmuşlar risk qrupuna aid edilir və neonatoloq və pediatrın daimi nəzarəti altında olurlar. Amma, qadın üçün hestasion diabetin nəticəsi normal keçmiş doğuşdan bir neçə il sonra 2-ci tip şəkərli diabet kimi ortaya çıxa bilər.