Menarxe ilk aybaşı dövrünə deyilir. O, qızın tam inkişaf etməsinin əsas göstəricilərindən biridir. Normada menstruasiyanın başlama vaxtı çox dəyişkəndir. Əksər qızlarda bu 12-13 yaşlarda baş verir, amma daha erkən (10-11) və ya gec yaşlarda (14-15) başlaması da, həmişə normadan kənaraçıxma sayılmır.

İlk aybaşının gəlmə vaxtı yumurtalıqların (stabil menstrual tsiklin və sonralar mayalanma qabiliyyətinin formalaşması üçün lazım olan hormonları sintez edir) yetişmə göstəricisidir.

Cinsi inkişafın mərhələləri

Cinsi inkişaf endokrin xarakterli mürəkkəb proses olub, bir neçə il davam edir və 2 dövrə bölünür: prepubertat və pubertat.

Prepubertat dövrü 8-9 yaşında başlayır və qızın fiqurasında ilk dəyişikliklərlə özünü göstərir. Həmçinin bu dövrdə bədənin intensiv böyüməsi müşahidə olunur: bir il ərzində boy artımı 9-10 sm-ə qədər ola bilər.

Əslində pubertat dövrü də bir neçə il davam edir. Bu dövrdə qızlarda süd vəzləri böyüməyə başlayır, qasıqda tüklər çıxır. Orqanizmin sintez etdiyi hormonların təsirindən bel və budların konturları formalaşır, qadın fiquru yaranmağa başlayır. Pubertat dövrü menarxe ilə sonlanır.

14-16 yaşında cinsi inkişaf dövrü başa çatır. Süd vəzləri formalaşır, "qadın" çanağı və qadın tipli tüklənmə inkişaf edir. Normal işləyən yumurtalıqlar menstrual tsiklin requlyarlığını və aybaşının vaxtında gəlməsini təmin edir. Əksər hallarda tsikl 28-30 gün davam edir, lakin, 21-36 günə qədər dəyişməsi də, patologiya deyil. Yuxarı yaşlarda bir neçə ay gecikmə yumurtalıqların fəaliyyətinin pozulmasından xəbər verir və sonsuzluqla nəticələnə bilər.

Qızlarda cinsi inkişaf haqqında daha ətraflı "Qızların cinsi inkişafı və yetkinliyi" adlı məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Menarxenin başlaması

İlk aybaşı – cinsi yetişmənin və cinsiyyət orqanlarının tam fəaliyyətə başlamasının əlamətidir. Bu dövrdə orqanizmdə həmçinin aşağıdakı dəyişikliklər baş verir:

• yumurtalıqlar qadın cinsi hormonları olan estrogenlər sintez edir, başlanğıcda onların miqdarı az olur;
• uşaqlıq boruları böyüyür, uzanır və qıvrılır;
• uşaqlığın həcmi və endometriumun qalınlığı artır;
• uşaqlıq yolunun mikroflorası formalaşır, seliyin miqdarı artır;
• cinsiyyət dodaqlarının piy qatı artır.

Ağ rəngli və iysiz vaginal ifrazatın əmələ gəlməsi menarxenin əlaməti kimi qiymətləndirilir. Qızların psixoemosional vəziyyətindəki dəyişikliklər menarxenin yaxınlaşmasından xəbər verir. İlk menstruasiyadan bir qədər əvvəl onların əksəriyyəti çox yorulmadan, başağrılarından, baş gicəllənmədən, qıcıqlanmadan, qarnın aşağısında zəif ağrılardan şikayətlənir. Bu dövr valideynlər tərəfindən xüsusi diqqət tələb edir.

Menarxenin başlanma yaşı fiziki və cinsi inkişafın düzgün getməsinin yeganə göstəricisi deyil. Menstrual tsiklin requlyarlığı və vaxtında gəlməsi də nəzərə alınmalıdır.

Yuxarı yaşlı qadınlarda qeyri-requlyar tsikl hormonal fonun pozulmasından xəbər verir. Cavan yaşlarda yalnız hər beş qızdan birində menarxedən sonra requlyar tsikl formalaşır. Əksər yeniyetmə qızlarda bir il və daha çox müddət ərzində aybaşı qeyri-müntəzəm keçir. Menstruasiya iki-üç ay ərzində olmaya bilər, amma, onun olmaması xəstəlik demək deyil. Ləngimə altı ay və daha çox olarsa, narahatçılıq verməlidir. Adətən menstrual tsikl tam olaraq təqribən iki il ərzində formalaşır.

Cinsi inkişafın normal gedişini qiymətləndirmək üçün ifrazatın həcmi nəzərə alınır, hansı ki öz növbəsində, qeyri-stabil ola bilər.

Başlama vaxtı

Menarxenin başlama vaxtına bir sıra amillər təsir edir. Əsas rolu irsiyyət oynayır. Əgər pasientin ana və ya nənəsində menarxe erkən başlamışsa, onda da vəziyyətin təkrarlanmasına patologiya kimi baxılmır. Bundan başqa, menarxenin başlama vaxtına yaşayış şəraiti, qidalanma, əvvəllər keçirilmiş xəstəliklər təsir göstərir. Statistikaya görə, şimal bölgələrində yaşayanlarda aybaşı cənubdakılardan gec başlayır. Gecikmiş menarxe arıq qızlarda, erkən isə – dağ yerlərində yaşayanlarda müşahidə olunur.

Uşaqlarda vaxtından əvvəl menarxe – 10 yaşından tez başladıqda hesab olunur. Ona həmişə patologiya kimi baxmırlar. Süd vəzlərinin böyüməsi və bədəndə tüklənmənin başlaması ilə özünü göstərən bəzi hormonal pozğunluqlar hipotalamo-hipofizar sistemindəki dəyişikliklər səbəbindən baş verə bilər. Şəraityaradıcı amillər arasında hormonal aktiv şişləri, doğuş travmalarını, mərkəzi sinir sisteminin xəstəliklərini (məsələn, epilepsiya) misal göstərmək olar.

Menstruasiyanın erkən başlaması (10 yaşına qədər) hazırlıqsız uşaqda qorxu və psixoloji şok törədə bilər. Qızın gələcək hadisələrə hazırlanması üçün, anasının onunla söhbət aparması böyük əhəmiyyət daşıyır.

Diqqət! Böyük yaşlarda belə qadınlarda ürək-damar xəstəlikləri, şəkərli diabet, süd vəzi xərçəngi, osteporozla xəstələnmə riski bir qədər yüksəkdir.

Gecikmiş menarxe erkəndən çox rast gəlinir. Səbəbləri müxtəlif ola bilər, amma çox vaxt onun səbəbi yeniyetmə qızın çəkisinin çox aşağı olmasıdır. Qadınlarda aybaşı orqanizmdə estrogen kifayət qədər əmələ gəldikdə mümkündür. Çəki defisiti olduqda, əmələ gələn estrogenlərin miqdarı kritik konsentrasiyaya qədər azalır və ya tamamilə dayanır.

Tibbi məlumatlara əsasən aybaşı gəlməsi üçün piy toxumasının orqanizmdə payı 17%-dən çox olmalıdır. Menstruasiyanın gəlməsi üçün minimal çəki 45 kq-dır. Aşağı çəki – onun gec gəlməsinin ən xarakter səbəbidir.

Təəssüflər olsun ki, müasir qızların əksəriyyəti çox vaxt öz bədənlərində olmayan artıq "kiloqramlar" görürlər. Ağır pəhrizlər menarxenin vaxtında gəlməməsinə və xəstəliklərə səbəb olur.

İlk menstruasiyanın gecikməsinə aşağıdakı amillər şərait yaradır:

• pis yaşayış şəraiti;
• endokrin vəzlərin patologiyası;
• intensiv fiziki gərginlik;
• daimi psixoloji stresslər, depressiv vəziyyətlər;
• daxili cinsiyyət orqanlarının tam yetişməməsi.

Hələ menstruasiyası gəlməyən 15-16 yaşlı qızlar ginekoloq və endokrinoloqda müayinədən keçməlidirlər. Baxmayaraq ki, bir çox hallarda menarxenin gecikməsi xəstəlik əlaməti deyil, problemə lazımi diqqətin yetirilməməsi genital infantilizmlə nəticələnə bilər. Yuxarı yaşlı qadınlarda onun əlamətləri uşaqlıq yolunun tam inkişaf etməməsi, uşaqlığın qeyri-düzgün forması, kiçik yumurtalıqlardır. Çox vaxt fiziki infantilizm psixi inkişafın ləngiməsilə müşayiət olunur, hansı ki, qız öz yaşına nisbətən çox cavan görünür və cavan yaşlara uyğun hərəkətlər edir.

Cinsi inkişafın gecikməsi barədə daha ətraflı "Qızlarda cinsi inkişafın ləngiməsi" adlı məqaləmizdə oxuya bilərsiniz.

Yuxarı yaşlarda belə qadınlarda çox vaxt açılışlar, sonsuzluq, fəsadlı doğuşlar diaqnostika olunur.

Müalicəsi

Həkimin birinci vəzifəsi – patologiyanın səbəbini təyin etməkdir. Xəstəlik aşkar olunmadıqda, qıza uşaq ginekoloqunun nəzarətində qalmaq tövsiyə olunur və şəxsi gigiyena qaydaları öyrədilir. Digər hallarda müalicə təyin olunur. Erkən menarxedə hipofiz hormonlarının əmələ gəlməsini azaldan preparatlar təyin edilir. Əgər erkən menarxenin səbəbi şişdirsə, onun cərrahi müalicəsi aparılır.

Genital infantilizmin müalicəsi məqsədilə hormonal terapiya və orqanizmdə mübadilə proseslərini normallaşdıran preparatlar təyin olunur. Qidanın korreksiyası və çəkinin normallaşdırılması vacibdir.

İlk aybaşının gəlməsini necə tezləşdirmək olar?

Əksər hallarda gündəlik rejimin və qidalanmanın korreksiyası və ya yaşayış şəraitinin və psixoloji komfortun yaxşılaşdırılması kifayət edir. Ciddi patologiyalar aşkarlandıqda, qıza başa salınmalıdır ki, təyin olunmuş müalicə ona gələcəkdə sağlam olmağa və uşaq doğmağa kömək edəcək. Lakin, aybaşının olmamasının həddən artıq qabardılması məsləhət görülmür.

İlk menstruasiyanın gediş xüsusiyyəti

Adətən ilk aybaşı zamanı ifrazat az və zəif olur. Çox vaxt qəhvəyi rəngdə olur. İtirilən qanın həcmi normada 150 ml-i keçmir.

İlk aybaşı nə qədər davam edir?

İlk aybaşının davam müddəti 3 gündən 5-6 günə qədər dəyişir. İfrazatın həcmi ən çox ilk iki gündə olur, sonra intensivlik tədricən azalır. Bəzən menarxe az olur və iki gündən çox çəkmir, bu da norma əlamətidir.

Mayalanma qabiliyyəti menarxedən yalnız altı-səkkiz ay sonra, hormonal fon stabilləşdikdə formalaşır. Adətən ilk dövrlərdə aybaşılar ağrısız olur, amma, böyük qadınlardakı kimi, qızlarda da qarında dartıcı ağrılar, ürəkbulanma, süd vəzlərinin bərkiməsi, ümumi zəiflik ola bilər. Bəzi qadınlar emosional həssas, qıcıqlanmış və ya kövrək olur. Bir qayda olaraq, belə əlamətlər müalicəsiz bir neçə sutka ərzində keçir.

Qızın öz kritik günlərinə pozitiv yanaşması çox vacibdir. Anası qıza menstruasiya vaxtını hesablamağı və aybaşı təqvimini aparmağı öyrətməlidir. Aybaşı vaxtı qız adi həyat tərzini pozmamalı, cinsiyyət orqanlarının gigiyenasına yüksək diqqət yetirməli və ağır fiziki işlərdən, soyuqdan qorunmalıdır. Cinsi həyat başlayana qədər tampon əvəzinə gigiyenik bezlərdən istifadə etmək məsləhətdir. Aybaşı vaxtı gündə ən azı iki dəfə duş qəbul edilməlidir. Hamama və ya saunaya getmək, çayda və ya dənizdə çimmək qadağandır.

Menarxe – həkimə getməyi tələb etməyən, təbii fizioloji prosesdir. Lakin bəzi faktorlar həkimə müraciət üçün əsas ola bilər:

• aybaşının davam müddəti 3 gündən az və ya bir həftədən çox olduqda;
• ifrazatın həcmi çox, rəngi al-qırmızı, xoşagəlməz iyli, qan laxtaları ilə zəngin olduqda;
• tsikl requlyarlaşdıqdan sonra gecikmə 36 gündən çox olduqda;
• aybaşılar arasındakı interval yarım ili keçərsə;
• menstruasiyalar güclü ağrı, qusma, temperaturun qalxması ilə müşayiət olunarsa.

Hətta şikayət olmasa belə, cinsi inkişaf başa çatdıqdan sonra, yəni, 16 yaşından gec olmayaraq, ginekoloqun qəbuluna getmək lazımdır.

Çoxqanlı aybaşı

Çoxqanlı ifrazat – ifraz olunan qanın həcminin normanı (150 ml) keçməsidir. Bu halda, aybaşı bir həftədən çox sürür və ifrazatda çoxlu qan laxtası olur. Böyük qanitirmə (menorragiya) yeniyetmələr arasında geniş yayılmış haldır və bütün patoloji qanaxmaların 37%-ini təşkil edir.

Patologiyanın əsas səbəblərinə aiddir:

• əvvəllər keçirilmiş kəskin iltihabi xəstəliklər;
• intensiv fiziki gərginlik və ya psixoloji stresslər;
• orqanizmdə progestron çatmamazlığı;
• uşaqlıq və digər daxili cinsiyyət üzvlərinin tam inkişaf etməməsi.

Böyük həcmli qan itkisi kəskin anemiyaya gətirir ki, o da öz növbəsində tez yorulma, başgicəllənmə, trombositlərin sayının azalması ilə müşayiət olunur. Sikli normallaşdırmaq və qanaxmanı dayandırmaq məqsədilə uşaqlığın yığılmasını artıran (Oksitosin) və qansaxlayıcı preparatlar (Vikasol, Disinon, Kalsium qlükonat və s.) təyin olunur.

Güclü qanaxmanın anemiya ilə nəticələnməsi səbəbindən, pasient mütləq qaydada dəmir preparatları qəbul etməlidir. Həmçinin vitaminlər, fizioterapiya, akupunktura göstərişdir.

Qanaxmanın profilaktikası məqsədilə aşağıdakı tədbirlər məsləhət görülür:

• gündəlik və qida rejiminə əməl etməli;
• xroniki və infeksion xəstəlikləri vaxtında müalicə etməli;
• bədən çəkisinin normallaşdırmalı;
• müntəzəm olaraq ginekoloq və endokrinoloqa müraciət etməli;
• profilaktik olaraq fol turşusu, E və C vitaminləri qəbul etməli;
• aybaşı vaxtı intensiv fiziki gərginlik və soyuqdan qorunmalı.