İri döl (lat. makrosomiya) — uşağın doğularkən çəkisinin böyük olması deməkdir. Bu diaqnozu uşaq doğulan kimi tərəzidə çəkdikdən sonra qoyurlar. İri döl — yenidoğulmuşun çəkisinin 4 000 q-dan artıq olmasıdır. Körpələrin 7%-i doğulduqda 4 kq-dan, 1%-i — 4,5 kq-dan, 0,1%-i isə — 5 kq-dan artıq olur. Döl iri olduqda adətən keysəriyyə əməliyyatı tələb olunur.

Dölün iri olmasının səbəbləri

Dölün iri doğulması aşağıdakı amillərin təsirindən ola bilər:

• irsi meyl (valideynlərin boy və çəkisinin yüksək olması);
• hamiləliyin uzanması (3-10% halda);
• hamiləlik diabeti;
• hamiləliyə qədər anada piylənmə (çəki indeksi 30 kq/m²-dən çox);
• hamiləlik vaxtı çəkinin həddən ziyadə artması;
• hər iki tip şəkərli diabet (1-ci tip diabet 40% halda provokator olur);
• uşağın oğlan olması;
• əvvəlki doğuşlarda dölün iri olması hazırkı hamiləlikdə makrosomiya ehtimalını 5-10 dəfə artırır;
• genetik xəstəlik – Bekvit-Vaydman sindromu.

Sadalanmış faktorlardan ən əhəmiyyətlisi hamiləlik vaxtı ananın çəkisinin normadan çox artması və qanda qlükozanın səviyyəsinin yuxarı olmasıdır. Bunları hamiləliyə qədər korreksiya etmək lazımdır. Belə bəzən makrosomiyanın qarşısını almaq olur.

Dölün iri olması doğuş zamanı onun və ananın zədələnməsinə və hamiləliyin keysəriyyə əməliyyatı ilə başa çatmasına səbəb ola bilər.

İnkişaf mexanizmi

Yuxarıda deyildiyi kimi makrosomiyanın əsas səbəbi ananın qanında qlükozanın səviyyəsinin yüksək olmasıdır. Bu, pis idarəolunan şəkərli diabetdə, piylənmədə, hamiləlik zamanı çəki artımının çox olması fonunda baş verir. Qlükozanın yuxarı səviyyəsi uşağın da qanında təyin olunur. Bu, onun orqanizmində insulinin, insulinəbənzər böyümə faktoru və somatotrop hormonun sintezinin stimulyasiyasına səbəb olur. Onlar öz növbəsində, dölün böyüməsini aktivləşdirir, onun toxumalarında piy və qlikogenin yığılmasına səbəb olur. Bu proses doğuş gecikdikdə daha da tezləşir.

Tədqiqatlarla sübut olunmuşdur ki, makrosomiya çəkisindən asılı olmayaraq, qlükozaya tolerantlığı olan qadınlarda daha çox rast gəlinir. Həmçinin, belə patologiya qanda triqliseridlərin yuxarı səviyyəsilə əlaqədardır. Buna görə də, hətta hamiləlik baş verənə qədər ananın orqanizmində olan biokimyəvi pozğunluqlar provokasiyaedici faktor rolunu oynaya bilər. Göstərilir ki, bu halda təkcə ana və dölün travma riski artmır, həm də, dölün bətndaxili ölümü baş verə bilər.

İri döllükdə proqnoz

Makrosomiyanın nəticələri diabeti olmayan qadın 4250 q-dan, diabeti olan isə – 4000 q-dan ağır uşaq doğduqda daha çox özünü göstərir.

Patologiya keysəriyyə əməliyyatı (normal çəkili uşaqlara nisbətən 2 dəfə çox) və doğuş travmalarının çox rast gəlməsilə özünü göstərir. 4,5 kq-dan ağır uşaq doğulduqda zahılıq qanaxması 2 dəfə artaraq 3,1%-ə çatır, anaya qanköçürməyə tələbat isə – demək olar ki, 5 dəfə artır.

Ana tərəfindən digər fəsadlar da rast gəlinə bilər:

• doğuşun uzanması;
• doğuş fəaliyyətinin zəifliyi;
• doğuşdansonrakı endometrit.

Uşaqda doğuş travması (körpücük sümüyünün sınığı, qolun çıxığı) riski 20 dəfə, çiyin distosiyası (çiyin qurşağının çətin doğulması) ehtimalı – 10 dəfə artır. Belə uşaqların reanimasiya şöbəsində müalicə olunmasına tələbat 4 dəfə çox olur. Sonralar onlarda ensefalopatiya (doğuş zamanı keçirilmiş oksigen aclığı nəticəsində beyin funksiyalarının pozulması) ehtimalı artır.

Makrosomiya ölü doğulma riskini 2 dəfə artırır. Anada şəkərli diabet və uşağın çəkisi 5 kiloqram olarsa, bu, hər 1000 doğuşdan 8-ində, şəkərli diabet olmazsa — 2-sində baş verir. Əgər, uşağın çəkisi 5 kq-dan çox olarsa və anada şəkərli diabet olmazsa ölü doğulma ehtimalı hər 1000 doğuşdan 5-18-ində, bu xəstəlik olduqda isə — 40-da olur.

Bu patologiya ilə gələcəkdə baş verə biləcək bəzi xəstəliklər arasında əlaqənin olması sübut olunmuşdur. Bunlara insulinərezistentlik, hipertoniya, piylənmə, şəkərli diabet aiddir.

Belə nəticələrin qarşısını almaq üçün, hamilədə risk faktorları aşkar olunub korreksiya edilməli və doğuşun düzgün sonlandırılma (təbii doğuş, yoxsa, keysəriyyə) üsulu seçilməlidir.

İri döl necə diaqnostika olunur

3-cü trimestrdə hamilədə çəki artımı 6 kq-dan çox olarsa, makrosomiyadan şübhələnmək olar.

Adi akuşer müayinəsində dəqiq diaqnoz qoymaq olmaz. Uşaqlığının dibinin hündürlüyü etibarlı göstərici deyil. Ona ananın boyu, dölyanı mayenin miqdarı və bir sıra digər faktorlar təsir edə bilər. Amma, uşaqlıq dibinin hündürlüyü ilə hamiləlik müddəti uyğun gəlməzsə, qadını əlavə USM-ə göndərirlər. Lakin, USM özü də 100% dəqiqlik təmin etmir.

Əksər həkimlər uşağın doğularkən ehtimal olunan çəkisini təyin etmək üçün xüsusi formuldan istifadə edir: uşaqlıq dibinin sm-lə hündürlüyünü qarnın dairəvi ölçüsünə vururlar, alınan ədəd uşağın qramla çəkisi edir. Həmçinin, ödemi və piylənməsi olmayan qadında uşaqlıq dibinin hündürlüyü 40 sm-dən yuxarı və qarnının dairəvi ölçüsü 110 sm-dən çox olarsa, şübhə yaranır. Bu üsulları da dəqiq hesab etmək olmaz.

Makrosomiyanın doğuşa qədər dəqiq təyin oluna bilinməməsi səbəbindən bu vəziyyətin çoxlu hiper- və hipodiaqnostikası olur. Əgər dölün çəkisi səhvən artıq hesab edilərsə aşağıdakı fəsadlar mümkündür:

• yetişməmiş uşağın doğulması, məsələn, erkən keysəriyyə əməliyyatında və ya doğuşun stimulyasiyasında;
• keysəriyyə kəsiyində cərrahi fəsad.

Dölün artıq çəkisi səhvən normal qəbul edilərsə çiyinlərin distosiyası, yenidoğulmuşun doğuş travması, ananın doğuş yollarının travması, təcili əməliyyata ehtiyac yaranması ola bilər.

İri döl diaqnozu səhvən aşağıdakı hallarda qoyula bilər:

• çoxsululuq;
• hamiləlik müddətinin düzgün təyin olunmaması;
• çoxdöllü hamiləlik;
• kiçik çanağın şişləri, həmçinin uşaqlıq mioması.

Laborator müayinələr

İri döl riskin aşkarlanması üçün əsas test – hamiləliyin 24-28 həftəsində qlükozaya tolerantlığın təyinidir. Hamiləlik diabetinin vaxtında diaqnostika və müalicə olunması patologiyanın inkişaf ehtimalını azaldır.

Diabet riski olan qadınların qanında şəkər müntəzəm təyin olunmalıdır. Bu risklərə piylənmə, yaxın qohumlarında belə xəstəliyin olması, əvvəlki hamiləliklərdə hamiləlik diabeti və ya iri dölün olması aiddir.

İnstrumental müayinə

32-36 həftələrdə uşaqlığın ölçülərinin hamiləlik müddətinə uyğun gəlməməsi dölün USM-lə çəkisinin təyininə göstərişdir. Amma, gələcək uşağın çəkisi nə qədər yüksək olarsa, ölçmənin dəqiqliyi də bir o qədər az olur. Bu, hamiləlik və doğuşun aparılma qərarlarının verilməsində problemlər yaradır.

İri dölün USM-də aşkar olunması təxminən 56%-ə, aşkar olunmaması isə – təxminən 15%-ə bərabərdir.

USM-in əsas göstəricilərinə hamiləliyin 38 həftəsində dölün qarnının çevrəsinin uzunluğu aiddir. Əgər, o, 35 sm-i keçərsə, çəkisi 4 kq-dan artıq uşağın doğulma ehtimalı 90%-dən çox olar. Bu göstəricinin dəqiqliyi ultrasəs həkiminin təcrübəsindən və aparatın imkanlarından asılıdır.

Makrosomiyası olan uşağın vəziyyətini qiymətləndirmək üçün cift qandövranının doppleroqrafiyası və kardiotokoqrafiya aparılır.

İri döllüyün müalicəsi

Pasientə endokrinoloqun, dietoloqun konsultasiyası, lazım gəldikdə azkalorili (azşəkərli) pəhriz məsləhət görülür. Diabet olmadıqda qidanın məsləhət görülən kaloriliyi sutkada 2000-2200 kkal olmalıdır, diabetdə isə bu norma 1200 kkal-yə qədər azaldılır. Gündə 6 dəfə kiçik porsiyalarla qidalanmaq məsləhət görülür.

Doğuşun stimulyasiyası və ya keysəriyyə əməliyyatı planlaşdırıldıqda – hospitalizasiya aparılır.

Doğuşun sonlandırılması qərarı fərdi qaydada qəbul olunur. 39-cu həftədə doğuşun induksiyası doğuş travması və çiyinin distosiyası riskini azaldır. Keysəriyyə əməliyyatı qlükozatolerantlığı olmayan qadınlarda dölün çəkisi 4,5 kq-dan artıq olduqda, diabet olduqda isə, 5 kq-dan artıq olduqda məsləhət görülür.

İri döl zamanı cərrahi əməliyyata digər göstərişlərə aiddir:

• çanaq gəlişi;
• dar çanaq;
• uşaqlığın inkişaf qüsurları;
• süni mayalanmadan sonrakı hamiləlik;
• yanaşı gedən ağır xəstəliklər.

Amma, əməliyyat anada fəsadların riskini artırır, əsas da uşaqlıqda çapıq olduqda. Həm də, o, uşağın bazu kələfinin travma riskini azaltmır, çünki, bəzən zədələnmə əməliyyata qədər – bətndaxili baş verə bilir.

Təbii doğuş 1-ci dərəcəli makrosomiyada (4000-4500 qram) 80% halda fəsadsız keçir. Bu zaman həkimlər təcili keysəriyyə əməliyyatı aparmağa hazır olmalıdır.

Təcili əməliyyata göstərişlər:

• doğuş fəaliyyətinin anomaliyası (zəiflik, diskoordinasiya və s.);
• anatomik dar çanaq;
• dölün asfiksiyası.

Sonralar həm anada, həm də uşaqda qanda şəkərin miqdarı müntəzəm təyin olunmalıdır, beləki, makrosomiya gələcəkdə baş verə biləcək mümkün diabetin göstəricisidir.

Hələ uşaq istəməyən diabeti olan pasientlərə isə, effektiv kontrasepsiya seçilməlidir.

Profilaktika

Patologiyanın inkişafının qarşısını tamamilə alan metod yoxdur. Lakin, belə vəziyyətin riskini azaldan müəyyən profilaktik üsullar var:

1. Diabeti olan qadınların qanında şəkər və insulinin miqdarına nəzarət, azşəkərli pəhriz saxlamaq.
2. Hamiləliyin planlaşdırılma mərhələsində qadının çəkisinin normallaşdırılması.
3. Ağır piylənməsi olan qadınlara bariatrik əməliyyat göstərişdir.