Normada aybaşı tsikli 21 gündən 35 günə qədər davam edir. Hər bir qadın üçün bu müddət fərqlidir, lakin əksər qadınlarda aybaşı intervalı sabit və ya 5 gündən çox olmur. Menstrual tsiklin qeyri-düzgünlüyünü vaxtında bilmək üçün, aybaşı qanaxmasının başlanğıcı həmişə menstrual təqvimdə qeyd edilməlidir.

Adətən stresdən, xəstəliklərdən, intensiv fiziki gərginlikdən, iqlim dəyişikliyindən sonra qadınlarda menstruasiyanın azacıq gecikməsi olur. Digər hallarda, bu əlamət hamiləliyin və ya hormonal pozğunluqların olmasını göstərir. Bu məqalədə aybaşı gecikməsinin əsas səbəbləri və inkişaf mexanizmlərini təsvir edəcəyik və bu vəziyyətdə nə etmək lazım gəldiyindən danışacağıq.

Aybaşı ləngiməsi niyə baş verir?

Aybaşı ləngiməsi orqanizmdəki fizioloji dəyişikliklərin nəticəsi və həmçinin cinsi və ya digər orqanların xəstəliklərinin ("ekstragenital patologiyalar") təzahürü ola bilər.

Normada hamiləlik dövründə menstruasiya baş vermir. Doğuşdan sonra da menstruasiya dərhal bərpa olmur və bu əsasən qadında laktasiyanın olub-olmamasından asılıdır. Hamiləliyi olmayan qadınlarda, tsiklin uzanması perimenopauzanın (klimaks) bir əlaməti ola bilər. Həmçinin, əgər digər pozğunluqlar olmazsa, qız uşaqlarında yeni başlayan aybaşı tsiklinin qeyri-düzgün olması normal sayılır.

Menstrual tsiklin pozulmasına səbəb olan funksional pozğunluqlara — stress, intensiv fiziki gərginlik, sürətli çəki itkisi, keçirilmiş infeksiya və ya digər kəskin xəstəliklər, iqlim dəyişiklikləri aiddir.

Ginekoloji xəstəliklərdən, xüsusilə, yumurtalıqların polikistozundan əziyyət çəkən pasientlərdə gecikmə ilə gedən qeyri-requlyar menstruasiya tez-tez rast gəlinir. Bundan başqa, belə bir simptom, reproduktiv orqanların iltihabi xəstəliklərindən, histeroskopiyadan, abort və ya diaqnostik qaşınmadan sonra meydana çıxa bilər. Yumurtalıqların disfunksiyası hipofiz vəzin və qadının hormonal fonunu tənzimləyən digər orqanların patologiyasında mümkündür.

Menstrual tsiklin pozulması ilə müşayiət olunan somatik xəstəliklərdən, piylənməni qeyd etmək lazımdır.

Aybaşı gecikməsi nə zaman normal sayılır?

Cinsi yetişkənlik və ovulyasiya dövrü

Qızların tədrici cinsi inkişafı ilk menstruasiyanın — menarxenin, adətən 12-13 yaşlarında başlanmasına səbəb olur. Lakin yeniyetmə dövründə reproduktiv sistem hələ tam formalaşmır. Buna görə də, menstrual tsikldə pozğunluqlar ola bilər. Yeniyetmə qızlarda aybaşı gecikməsi menarxedən sonra ilk 2 il ərzində baş verə bilər, bu müddətdən sonra o xəstəlik əlaməti hesab edilir. Əgər aybaşı 15 yaşa qədər görünmürsə – bu ginekoloqa müraciət etməyə səbəbdir. Əgər qeyri-requlyar aybaşı tsikli piylənmə, bədənin tüklənməsi, səsin dəyişməsi, eləcə də çoxlu menstruasiya qanı ilə müşayiət olunarsa, pozğunluqları vaxtında korreksiya etmək üçün tez bir zamanda mütəxəssisə müraciət etmək lazımdır.

Normada aybaşı tsikli 15 yaşa qədər artıq requlyar olur. Sonralar menstruasiya, orqanizmdə hormonların konsentrasiyasının dövrü dəyişikliklərin təsiri altında baş verir. Siklin birinci yarısında yumurtalıqların istehsal etdiyi estrogenlərin təsiri altında, onlardan birində yumurtahüceyrə yetişməyə başlayır. Sonra inkişaf edən qovuqcuq (follikul) partlayır və yumurtahüceyrə qarın boşluğuna düşür — ovulyasiya baş verir. Ovulyasiya zamanı cinsiyyət yollarından ağ rəngli selikli ifrazat gəlir, qarının aşağı sol və ya sağ yarısında bir qədər ağrı ola bilər.

Yumurtahüceyrə uşaqlıq boruları tərəfindən tutulur və uşaqlığa gətirilir. Bu zaman partlamış follukul, sarı cisim deyilən — progesteron sintez edən toxuma ilə əvəz edilir. Bu hormonun təsiri altında, uşaqlığı daxildən örtən qat – endometrium – böyüyür və mayalanma baş verərsə, embrionu qəbul etməyə hazırlaşır. Əgər mayalanma baş verməzsə, progesteron sintezi azalır və endometrium qopub düşür – aybaşı başlayır.

Mayalanma baş verib embrion inkişaf etdikdə, yumurtalıqdakı sarı cisim aktiv surətdə progesteron sintez edir, hansının ki təsirindən, mayalanmış yumurtahüceyrə implantasiya edir, plasenta yaranır və hamiləlik inkişaf edir. Endometrium deqradasiya etmir, ona görə də qopub düşmür. Bundan başqa, progesteron yeni yumurtahüceyrənin yetişməsini dayandırır və uyğun olaraq qadın orqanizmində tsiklik proseslər dayanır.

Əgər gecikmə varsa

Aybaşı ləngiməsi 3 gün olarsa (və hətta ilk gündən), ev şəraitində hamiləliyin təyin edilməsi üçün test etmək olar. Əgər nəticə mənfi olarsa və qadın hələ də ləngimədən narahatdırsa, onda, vaginal USM-dən keçməli və qanda xorionik qonadotropinin səviyyəsi (XQ) təyin edilməlidir.

Əgər USM-də tsiklin ikinci fazası təyin edilərsə, onda menstruasiya tezliklə gələcək; əgər ikinci fazanın əlamətləri yoxdursa – yumurtalıq disfunksiyası haqqında düşünmək lazımdır (bu barədə aşağıda danışacağıq); normal hamiləlik zamanı uşaqlıqda döl yumurtası təyin olunur, uşaqlıqdankənar hamiləlik zamanı isə başqa yerdə, məsələn, uşaqlıq borusunda (boru hamiləliyində) olur. Şübhəli hallarda 2 gündən sonra XQ analizini təkrarlamaq olar. Onun konsentrasiyasının iki və ya daha çox dəfə artması uşaqlıq hamiləliyini göstərir.

Doğuşdan sonra menstruasiya

Doğduqdan sonra, bir çox qadınlarda menstruasiya dövrü dərhal bərpa olunmur, xüsusilə də körpəsini südlə qidalandıran analarda. Süd istehsalı, progesteron sintezini və ovulyasiyanı eyni zamanda dayandıran hormon – prolaktinin təsiri ilə baş verir. Nəticədə yumurtahüceyrə yetişmir və endometrium onu qəbul etməyə hazırlaşmır və sonda qopub düşmür.

Adətən menstruasiya, südvermə fonunda, doğuşdan sonra 8-12 ay ərzində tədricən bərpa olunur. Südvermə fonunda bərpadan ilk 2-3 ay müddətində aybaşı gecikməsi adətən normal sayılır, sonra isə yeni hamiləlik əlaməti ola bilər.

Reproduktiv funksiyanın başa çatması

Nəhayət, vaxt keçdikcə qadınlarda reproduktiv funksiya tədricən azalmağa başlayır. 45-50 yaşlarında normada aybaşı gecikməsi, qeyri-requlyar tsikl, xəstələnmə müddəti dəyişə bilər. Lakin, bu dövrdə də, bəzi tsikllərdə ovulyasiya mümkündür, buna görə də, gecikmə 3-5 gündən artıqdırsa, qadının hamiləlik barədə düşünməsi lazımdır. Bu ehtimalları istisna etmək üçün, ginekoloqa vaxtında müraciət etmək və kontrasepsiya vasitələrini seçmək lazımdır.

Daimi olmayan tsikl pozğunluqları

Mənfi test fonunda menstruasiyanın gecikməsi adətən orqanizmə mənfi təsir edən amillərlə əlaqədardır. Menstrual tsiklin qısa müddətli pozulma səbəblərinə aşağıdakılar aiddir:

• emosional stress, məsələn, imtahan sesiyası və ya məişət problemləri;
• idman yarışları da daxil olmaqla, intensiv fiziki gərginlik;
• pəhriz vasitəsilə bədən çəkisinin sürətli azalması;
• səyahət və ya işgüzar səfər zamanı iqlim dəyişikləri və saat qurşağının dəyişməsi.

Bu amillərin təsiri altında, baş beynin sinir hüceyrələrində oyanma və ləngimə proseslərində disbalans yaranır. Nəticədə, bədənin əsas tənzimləyici mərkəzləri olan hipotalamus və hipofiz vəzi hüceyrələrinin funksiyalarının müvəqqəti pozulması baş verə bilər. Hipotalamusdan ifraz edilən maddələrin təsiri altında, hipofiz vəzi yumurtalıqlarda estrogen və progesteron sintezini nizamlayan follikulostimuləedici və luteinləşdirici hormonları tsiklik sekresiya edir. Buna görə də, sinir sistemi fəaliyyəti dəyişildikdə, menstrual tsiklin müddəti də dəyişə bilər.

Qadınların çoxunu antibiotik qəbulundan sonra menstruasiya gecikməsinin olub-olmadığı maraqlandırır. Bir qayda olaraq, antibiotik preparatları birbaşa tsiklin vaxtına təsir etmir və menstruasiya gecikməsinə səbəb ola bilməz. Ancaq bunu antibiotikin təyininə səbəb olan infeksion xəstəlik edə bilər. İnfeksiya sinir sisteminə toksiki (zəhərli) təsir göstərir və həmçinin hormonal tənzimlənmənin pozulmasına səbəb olan stres faktorudur. Məsələn, bu, sistit zamanı mümkündür.

Normada, belə hallarda gecikmədən sonra növbəti menstruasiya vaxtında baş verir. Siklin daimi pozğunluqları müəyyən dərmanların istifadəsi zamanı baş verə bilər:

• oral kontraseptivlər, xüsusilə də aşağı dozada;
• endometrioz və digər xəstəliklərin müalicəsi üçün bəzi hallarda istifadə olunan uzun təsir müddətli hestagenlər;
• prednizolon və digər qlükokortikoidlər;
• rilizinq-hormonların agonistləri;
• kimyaterapevtik vasitələr və digərləri.

Gecikmə zamanı menstruasiyanı necə çağırmalı?

 

Belə imkan var, amma əvvəlcə aydınlaşdırmaq lazımdır – bu qadına menstruasiya nə üçün lazımdır. Adətən, onlar suala belə cavab verirlər – normal dövrü bərpa etmək üçün. Bu zaman başa düşmək lazımdır ki, hormonal preparatlarla düşünülməmiş öz-özünə müalicə əlbəttə ki, menstruasiya yarada bilər, ancaq reproduktiv sistemin disfunksiyasına, hamiləlik qabiliyyətinin pozulmasına gətirib çıxara bilər.

Bu üsulla qadın yalnız menstruasiya gecikməsi deyil, daha çox problem ilə rastlaşa bilər. Bundan başqa, o hamilə də ola bilər. Buna görə də, menstruasiyanın 5 gündən artıq gecikməsi olarsa, əvvəlcə ev şəraitində hamiləliyin təyini testi məsləhət görülür, bundan sonra ginekoloqa müraciət etmək lazımdır.

Sikli normallaşdırmaq üçün pasient gecikməyə səbəb olan xarici amillərdən (stres, aclıq, həddən artıq yükləmə) azad olmalı və həkimin məsləhətlərinə əməl etməlidir.

Gecikməyə səbəb olan xəstəliklər

Aybaşının requlyar ləngiməsi adətən hipotalamus-hipofizar sistemin və ya yumurtalıqların, az hallarda isə — uşaqlıq və ya artımların xəstəlik əlamətləridir. Bu, təkcə reproduktiv sisteminin xəstəliklərində deyil, həm də ekstragenital patologiyalarda da müşahidə oluna bilər.

Hipotalamus və ya hipofiz vəzin zədələnməsi bu və qonşu nahiyələrin şişlərində, bura qansızma zamanı (məsələn, doğuş vaxtı) ola bilər. Hamiləlikdən başqa tsiklin pozulmasının əsas səbəbləri – yumurtalıq xəstəlikləridir:

• yumurtalıqların polikistoz sindromu;
• yumurtalıq şişləri;
• yumurtalıqların rezistentliyi sindromu;
• yumurtalıqların vaxtından əvvəl tükənməsi.

Belə hallarda qadını ağrı çox vaxt narahat etmədiyi üçün, o, uzun müddət həkimə müraciət etmir. Bu isə, onun sağlamlığı üçün ciddi nəticələrə səbəb ola bilər.

Aybaşı ləngiməsi digər ginekoloji xəstəliklərdə, xüsusilə də endometrioz, xroniki endometrit, uşaqlığın inkişaf anomaliyalarının fonunda baş verə bilər. Bu vəziyyətlərdə, tez-tez qarnın aşağı hissəsi dartılır, menstruasiya əvvəli və sonrası yaxmaşəkilli ifrazat görülür. Bundan başqa, tsiklin pozulması təcili hormonal kontrasepsiya, diaqnostik qaşınma, histeroskopiya, tibbi və digər növ abortları tez-tez müşayiət edir. Əgər, uşaqlıqdaxili manipulyasiyadan sonra tsiklin qeyri-requlyarlığı davam edərsə, ginekoloqa müraciət etmək lazımdır.

Nəhayət, aybaşı ləngiməsi bəzi ekstragenital xəstəliklər zamanı baş verir:

• epilepsiya;
• nevroz və digər psixi vəziyyətlər;
• öd yolları və qaraciyər xəstəlikləri;
• qan xəstəlikləri;
• süd vəzi şişi;
• böyrəküstü vəz xəstəlikləri və hormonal disbalans ilə müşayiət olunan digər vəziyyətlər.

Menstruasiya ləngiməsinin çoxsaylı səbəbləri, diqqətli diaqnoz və müalicədə fərqli yanaşmalar tələb edir. Aydındır ki, düzgün taktikanı yalnız savadlı həkim, ümumi, ginekoloji və əlavə müayinələrdən sonra seçə bilər.