Menopauza – hər bir sağlam qadının həyatında bir mərhələ olub, onun cinsiyyət sisteminin aktivliyinin yaşla əlaqədar tədricən azalması ilə xarakterizə olunur.

Bəzi qadınlarda bu zaman sinir sisteminin, daxili orqanların, maddələr mübadiləsinin pozulması olur – klimakterik sindrom inkişaf edir.

Qısa məlumat

Menopauza – qadınlarda aybaşı tsiklinin kəsilməsinə deyilir. Menopauzaya keçməklə əlaqədar qadın orqanizmində hormonal dəyişikliklər baş verir, hansı ki, müxtəlif əlamətlərlə özünü göstərir. Klimaks vaxtı çox zaman sümük toxumasının bərkliyi azalır. Qanda xolesterin yüksəlir ki, bu da ürək xəstəlikləri riskini artırır.

Menopauza neçə yaşında başlayır və nə qədər davam edir?

Menopauza orta hesabla 51 yaşında başlayır. Orta davam müddəti 48 yaşından 55-ə qədərdi. Qadınların təxminən 1%-ində bu vəziyyət vaxtından qabaq başlayır və ilk əlamətlər artıq 40 yaşına qədər özünü göstərir.

Menopoauza siqaret çəkən, heç vaxt hamilə qalmayan və yüksək dağ şəraitində yaşayan qadınlarda vaxtından tez başlayır.

Menopauza ilə əlaqədar hormonal dəyişikliklər, sonuncu aybaşı qanaxmasından 4-5 il əvvəl başlayır ki, bu dövrə də premenopauza deyilir. Qadınlar klimaksın ilk əlamətlərini özlərində, hətta normal menstruasiya olduqda da hiss edə bilərlər. Premenopauza dövrünü və ondan sonrakı bir ili "perimenopauza" adlandırırlar. Postmenopauza – menopauzadan başlamaqla 70 yaşa qədərki bir dövrü (5 ilə qədər – erkən, bundan sonrası – gec menopauza adlanır) əhatə edir.

Menopauza qadında bir il ərzində menstruasiyanın olmamasına deyilir. Amma aybaşının kəsilməsindən əvvəl və ondan sonra, klimaksın müxtəlif davam müddəti olur və hətta 10 ilə qədər çəkə bilər. Adətən menopauza 45-50 yaşlar arasına düşür. Əgər 45 yaşına qədər baş verərsə bu – erkən, 40 yaşına qədər olarsa isə – vaxtından qabaq klimaks adlanır. Belə pasientlərin əksəriyyətində klimakterik sindrom inkişaf edir.

Gecikmiş menopauza

Gecikmiş menopauza 55 yaşından yuxarı qadınlarda baş verir. Səbəbləri adətən irsi xarakter daşıyır və süni surətdə onu tezləşdirmək praktik olaraq mümkün deyil. Belə vəziyyətin təhlükəsi yumurtalıq və süd vəzlərində onkoloji törəmə riskinin olmasındadır, çünki onlar estrogendənasılı orqanlardı. Bu səbəbdən cinsi hormonların sekresiyasının davam etməsi zamanı belə xəstəliklərin baş vermə ehtimalı artır. Mənfi nəticələrin baş verməməsi üçün, hər bir qadın yaşından asılı olmayaraq ildə bir dəfə ginekoloqun müayinəsindən və mammoqrafiyadan keçməlidir.

Cərrahi menopauza

Bu halda menstruasiyanın dayanması yumurtalıqların çıxarılması ilə əlaqədar baş verir. Bu əməliyyat yumurtalıq xərçəngi, yumurtalıqların polikistozu, yumurtalıq endometriozu, cinsiyyət orqanlarının gecikmiş iltihabi xəstəlikləri, vərəm kimi xəstəliklərdə lazım gələ bilər. Cərrahi müdaxilədən sonra süni klimaks yaranır ki, bu zaman əlamətlər qaflətən başlayır və tez inkişaf edir. Belə vəziyyətlərdən qorunmaq üçün, əməliyyatdan dərhal sonra əvəzedici hormonal preparatlar qəbul etmək lazımdır ki, normal tsikli imitasiya etsin.

Əgər uşaqlıq saxlanmışsa, fasiləli sxemlə aybaşı da saxlanılır. Uşaqlıq çıxarıldıqdan sonra, klimaks adətən, eyni vaxtda yumurtalıqlar da çıxarıldıqda baş verir. Belə əməliyyat endometriozda, şişlərdə, cinsiyyət orqanlarının sallanmasında lazım gələ bilər. Amma hətta yumurtalıqlar saxlanıldıqda belə histerektomiyadan sonra onların funksiyası vaxtından tez sönür. Belə pasientlərə yaxşı təyin olunmuş hormonal terapiya tələb olunur.

Menopauzanın səbəbləri

Menopauza kompleksşəkilli mürəkkəb hormonal dəyişikliklərə görə baş verir. İlk növbədə, bu dövrün başlanması ilə yumurtalıqlarda aktiv yumurtahüceyrələrin miqdarı azalır. Qadınlar doğularkən onların yumurtalıqlarında 1 milyondan 3 milyona qədər yumurtahüceyrə olur, menstruasiya başlayanda adətən 400 000-ə qədər azalır. Klimaks dövrünə isə təxminən 10 000-ə qədəri qalır.

Yumurtahüceyrələrin az hissəsi normal menstrual tsikldə ovulyasiya vaxtı itir. Onların əksəriyyəti isə atreziyaya məruz qalır (degenerasiya edir və sovrulur).

Menstrual tsiklin birinci yarısında follikulların böyüməsinə follikulostimuləedici hormon (FSH) cavabdehdir. Menopauza yaxınlaşdığca yumurtahüceyrələrin bu hormonun təsirinə həsaslığı daha az olur və onlarda estrogen sintezi qəflətən azalır. FSH-ın sekresiyası isə kompensator artır, lakin o yumurtalıqların fəaliyyətini bərpa edə bilmir. Belə vəziyyət hiperqonadotrop hipoqonadizm adlanır.

Klimaks vaxtı yumurtahüceyrələrin miqdarı çox sürətlə azalır və menstruasiya dayandıqda tək-tük follikul qalır ki, sonradan onlar da itir.

Estrogenlər (qadın hormonları) orqanizmin bir çox hissələrinə – damarlara, ürəyə, sümüklərə, süd vəzlərinə, uşaqlığa, sidik-ifrazat sisteminə, dəri və baş beyinə təsir edir. Onların səviyyəsinin azalması klimaksın bir çox əlamətlərinin səbəbi hesab olunur. Klimaksın başlanması ilə əlaqədar, yumurtalıqda cinsi meylə cavabdeh olan testosteron hormonunun da sintezi azalır.

Klimaksın əlamətləri

Klimaks özünü necə göstərir? Klimakterik dövrün 10 ən çox rast gəlinən əlamətlərini sadalayaq:

1. Onun ən birinci əlaməti – istilikbasmalardı (istilik gəlməsi). Bəzi tədqiqatlara əsasən, bu, qadınların 75%-ində baş verir. Adətən, o, bütün bədənə yayılan, 30 saniyədən bir neçə dəqiqəyə qədər davam edən istilik hissi ilə özünü göstərir. Belə vəziyyət tez-tez dərinin qızarması, ürəkdöyünmə, titrətmə, tərləmə və həmçinin yuxusuzluqla müşayiət olunur. İstilikbasma adətən 3 ilə qədər davam edir, lakin bəzi qadınlarda 5 il və daha çox çəkə bilər. Az qisim qadınlarda istilikbasmanın davam müddəti 15 ilə qədər olur.
2. Sidik qaçırma, sidik ifrazının göynədici olması.
3. Vaginal dəyişikliklər: estrogenlər uşaqlıq yolunun selikli qişasına təsir edir, buna görə də perimenopauzada cinsi əlaqənin ağrılı olması və vaginal ifrazatın xarakterinin dəyişilməsi mümkündür. Klimaks zamanı ifrazat menstruasiyanı xatırladır, amma onun olması zamanı mütləq həkimə müraciət etmək lazımdır.
4. Süd vəzləri formasını dəyişir ki, bu da vəz toxumasının tədricən baş verən atrofiyası ilə əlaqədardı.
5. Dərinin quruması və nazilməsi, tüklərin tökülməsi.
6. Sümük toxumasının kütləsinin sürətlə azalması. Qadınların əksəriyyətində sümük toxumasının sıxlığı 25-30 yaşlarda maksimuma çatır, sonra isə ildə 0,13% azalır. Klimaks zamanı sümüyün kütləsinin azalma sürəti ildə 3%-ə qalxır. Belə vəziyyət nə ağrı, nə də digər xoşagəlməz hisslər verir.
   Lakin, osteoporoz tədricən inkişaf edir ki, bu da sümüklərin sınması ilə nəticələnə bilər. Sınıqlar qadının həyat keyfiyyətini kəskin şəkildə pisləşdirir və hətta ölümlə nəticələnə bilər. Bud sümüyünün boynu və ya fəqərə cisminin sınığı, tez-tez hətta öz hündürlüyündən yıxılan zaman da baş verə bilər.
7. Klimaks zamanı adətən xolesterin profili ciddi şəkildə dəyişir. Ümumi və "pis" xolesterinin səviyyəsi artır. Bu ürək-damar xəstəlikləri riskini artırır, arterial təzyiq qalxa bilər. Bir çox qadınlar həmçinin təzyiqin düşməsindən və baş ağrılarından şikayətlənir.
8. Menopauzadan sonra ürək xəstəliklərinin ehtimalının artması. Bəlli deyil, bu qocalma prosesləri, yoxsa orqanizmdə gedən hormonal dəyişikliklərlə əlaqədardı. Vaxtından qabaq baş verən klimaksda və ya yumurtalıqların çıxarılması zamanı ürək-damar xəstəlikləri artıq cavan yaşlarda baş verir.
   Bunun əsas səbəbi – menopauzada toxumaların insulinə həssaslığının azalmasıdır ki, bu da damarlarda trombun əmələ gəlməsinə və infarkt, insult riskinin artmasına səbəb olur. Həmçinin dishormonal miokardiodistrofiya inkişaf edir ki, bu da özünü ürək ritminin pozulması, fiziki gərginliyə dözümlüyün azalması, təngnəfəslik, ürək nahiyəsində deşici ağrılarla özünü göstərir.
9. Çəkinin artması. Klimakterik dövrdə olan qadınlar arasında aparılan tədqiqatlar göstərir ki, onların çəkisi orta hesabla 3 ilə 5 kiloqram artır. Bunun da mümkün səbəblərinə həm klimaks, həm də orqanizmin ümumi qocalması aiddir. Çəkinin artması ilə yanaşı, yağ və karbohidrat mübadiləsinin pozulması, ürəyin işemik xəstəliyi və 2-ci tip şəkərli diabetin inkişafı ilə müşayiət olunan menopauzal metobolik sindrom formalaşır.
10. Tez-tez baş verən emosional dəyişikliklər – qıcıqlanma, həyəcan, depressiya, izah olunmayan zəiflik, əhvalın dəyişkənliyi ola bilər. Onlar həm hormonal disbalansın bilavasitə təsirilə, həm də stres faktorları – tək qalma, gözəlliyi itirmə təhlükəsi, qocalmanın yaxınlaşması hissi və s. ilə əlaqədardı.

Klimaks vaxtı aybaşı əvvəlcə normal, requlyar, ovulyator tsikl nəticəsində olur. Tədricən anovulyator tsikllərin (yumurtahüceyrə yetişmir və qarın boşluğuna düşmür) sayı artır, qanaxma qeyri-requlyar olur, uzun müddətli ləngimə və uşaqlıq qanaxmaları ola bilər.

Klimaks vaxtı qanaxmanın səbəbləri:

• təbii hormonal dəyişikliklər;
• reproduktiv sistemin xəstəlikləri: mioma, endometriumun şişi və ya polipi və digərləri;
• hormonal preparatların qəbulu;
• digər orqanların, məsələn qan sisteminin və ya qaraciyərin xəstəlikləri.

Qeyd etmək lazımdır ki, problemlərdən başqa, perimenopauza qadına kömək də edə bilər. Məsələn, uşaqlıq mioması və yumurtalığın endometrioid kistası klimaksda tədricən kiçilir, belə ki, bu xəstəliklərdə müşahidə olunan estrogenlərin stimuləedici təsiri dayanır. Amma bu böyük olmayan törəmələrə aiddir.

İri mioma, əksinə, qanaxma verə bilər. Əgər miomatoz düyünün uzun ayağı olarsa, onun burulma və nekrozlaşma təhlükəsi var, hansı ki, təcili əməliyyat tələb edir. Əgər menopauzada pasientdə yumurtalıq kistası kiçilmirsə – bu şişin inkişafını göstərən çox şübhəli əlamətdir. Əksər hallarda bu kistalar cərrahi üsulla çıxarılmalıdır, hansını ki laparoskopik üsulla (kəsiksiz, dəliklərdən, “lazerlə”) etmək daha məqsədəuyğundur.

Həkimə nə vaxt müraciət etmək lazımdır

Bütün qadınlar perimenopauzal dövrdə ildə bir dəfə terapevt və ya ailə həkimində tam müayinə olunmalıdır. Bundan başqa, onlar, ginekoloqun müayinəsindən keçməli və süd vəzlərini mammoqrafiya da daxil olmaqla müayinə etdirməlidirlər. Klimakterik dövrdə süd vəzlərin USM-i, vəz toxumasının atrofiyası ilə əlaqədar az informativdir, çünki, vəzin daxilində törəmələri aşkarlamağı çətinləşdirir.

Bu yaşda olan qadınlar, ürək xəstəlikləri və bağırsaq xərçənginin risk amilləri barədə məlumatlandırılmalı və requlyar skrininq müayinələrindən keçməlidirlər.

Klmiaks zamanı hamilə qalmaq olarmı?

Aybaşı olan (hətta qeyri-requlyar) və cinsi həyat yaşayan qadın hamilə qala bilər. Hamiləliliyin qarşısını almaq və klimaksın əlamətini, məsələn, istilikbasmanı götürmək məqsədilə, həkim, tərkibində az miqdarda estrogen olan kontraseptivlər təyin edə bilər. İstənilən halda, aybaşının 1-3 gündən artıq gecikməsi zamanı ev şəraitində hamiləlik testi etmək lazımdır.

Dərman vasitələri və həyat tərzi, məsələn, pəhriz və fiziki məşqlər, klimaksın istilkgəlmə, xolesterinin yuxarı səviyyəsi və sümük kütləsinin azalması kimi əlamətlərilə mübarizə aparmağa imkan verir.

Klimaks zamanı menstrual ifrazata fikir vermək lazımdır. Aşağıdakı əlamətlər olduqda təcili həkimə müraciət etmək lazımdır:

• qarında ağrılarla müşayiət olunan qanaxma;
• tünd laxtalı ifrazat;
• əvvəlkilərdən artıq olan qanaxma;
• qanaxmalar arası intervalın 3 həftədən az, 3 aydan artıq olması.

Klimaksın diaqnostikası

Qadının perimenopauzada olmasını təyin etmək üçün qanda hormonlar təyin olunur. FSH-ın yüksəlməsi, estrogenlərin azalması bəlli olur. Klimaks testi aşağıdakı nəticələri verir:

• qanda estradiolun miqdarı 80 pmol/l-dən az olur;
• FSH-ın səviyyəsi lüteinləşdirici hormonun – LH-ın səviyyəsindən yuxarı olur;
• estronun konsentrasiyası estradioldan artıq olur;
• testosteronun səviyyəsi azalmış və ya nisbi artmış olur.

Əlavə olaraq ginekoloji yaxma Papanikolaya görə yoxlanılır, qalxanvari vəzin funksiyaları qiymətləndirilir, qanın biokimyəvi analizi və koaquloqramma götürülür. Endometriumun vəziyyətini qiymətləndirmək üçün transvaginal USM təyin olunur.

Sümük kütləsinin azalmasını və ya osteporozu qiymətləndirmək məqsədilə, xüsusi rentgenoloji müayinə aparılır. Bu müayinə sümük toxumasının sıxlığını təyin edir və onu cavan qadınların göstəricilərilə müqayisə etməyə kömək edir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı sümük toxumasının sıxlığının normadan 2,5 dəfədən çox azalmasını osteoporoz kimi qiymətləndirir. Sıxlığın osteopeniya kimi bəlli olan, 1,0-2,5 dəfə azalması sümük kütləsinin daha ağır azalması deməkdir.

Sümüklərin rentgenoqrafiyası adətən osteoporozun müalicəsinə başlamazdan əvvəl aparılır. Bud sümüyünün başı və onurğanın aşağı şöbələri qiymətləndirilir. Müalicənin effektivliyinə nəzarət üçün müayinə iki ildən bir təkrarlanır.

Osteoporozun sadə skrininqini daban sümüyünün ultrasəs müayinəsi (USM) vasitəsilə aparmaq olar. Sümük toxumasının sıxlığında azalma aşkarlandıqda, pasient rentgenoqrafiyaya göndərilir.

Ürək xəstəlikləri riskini müəyyənləşdirmək məqsədilə həkim qanda xolesterini təyin edir. Əgər onun səviyyəsi yuxarı olarsa, korreksiya olunmalıdır.

Klimaksın müalicəsi

Qadın klimaksı – xəstəlik deyil. Onun dərmanı yoxdur. Amma həkimlər onun bəzi əlamətlərini yüngülləşdirmək üçün müxtəlif üsullar təklif edə bilər. Perimenopauzada qanda xolesterinin səviyyəsini nizamlamaq və sümük kütləsinin azalmasının qarşısını almaq üçün çoxsaylı dərmanlar var. Lakin qadınların çoxsunun klimaks vaxtı xüsusi müalicəyə ehtiyacı yoxdur. Klimaks vaxtı nə qəbul edilməlidir sualına, həkim hərtərəfli müayinədən sonra cavab verə bilər.

Həyat tərzinin dəyişdirilməsi

İstilikgəlmələrə sağlam həyat tərzi və bəzi kosmetik prosedurlar kömək edə bilər. Əksər qadınların fikrincə, requlyar aerob məşqlər istilikbasmanın intensivliyini azaldır. Lakin bu heç bir tədqiqatla təsdiqlənmir. Onu da qeyd edək ki, requlyar fiziki məşqlər artıq çəki ilə mübarizədə çox gərəklidir.

Qidalanma

Kəskin qidalardan, kofein və alkoholdan çəkinmək lazımdır. Yağı və xolesterini az olan pəhriz ürək xəstəlikləri riskini azaldır və metabolik sindrom – klimaksın əsas təhlükəsilə mübarizə aparmağa kömək edir.

Klimakterik dövrdə qadınlar çoxlu miqdarda göyərti yeməlidir. Göyərtilərdə günəş enerjisi ilə yaranan təbii vitaminlər var. Ət xörəyini göyərti ilə yedikdə, yaxşı həzm olunur. Göyərtilər bağırsaqlarda münbit flora yaradır.

Meyvələri də çox qəbul etmək lazımdır. Orqanizmdə yod çatışmazlığının profilaktikası da olduqca əhəmiyyətlidir. Bir sıra meyvələrdə yod var. Korolyok kimi tanınan meyvə yodla çox zəngindir. Feyxuanın da tərkibində yod çoxdur.

Gün ərzində bu yaşda olan qadınlar süd məhsullarından birini, o cümlədən qatıq, şor, kəsmik, pendir qəbul etməlidirlər.

Ət yeməyənlər onun zülalını noxuddan, fındıqdan ala bilir. Ancaq süd turşusu məhsullarını orqanizm özü istehsal edə bilmir, onları qida ilə almaq lazımdır. Amma unutmaq olmaz ki, pendiri axşamdan suya qoymaq lazımdır ki, səhər onun duzu çıxsın.

Osteoporozun profilaktikası üçün kalsiumla zəngin qida istifadə etmək lazımdır. Adətən qadının öz çəkisi kifayət etdiyi üçün gəzmə, bağda işləmə, tennis oynamaq kifayət edir. Bu üsullar sümükləri möhkəmləndirir.

Klimaksda necə arıqlamalı? Bu çox sadədir – qida rasionunun kaloriliyini azaltmalı və fiziki aktivliyi artırmalı. Onu klimaksın ilk əlamətləri meydana çıxdıqda etmək lazımdır ki, çəki normada qalsın. Az-az və tez-tez yemək, əgər qidanın kaloriliyi dəyişmirsə, artıq çəki ilə mübarizədə kömək etməyəcək.

Hormonal terapiya

Menopauzanı gecikdirmək olarmı? Nəzərə alsaq ki, o, cinsi hormonların konsentrasiyasının azalması ilə əlaqədardı, onların əlavə təyinatı onun əlamətləri ilə mübarizədə kömək edir. Hormonları minimal effektiv dozada istifadə edərək, postmenopauzada tədricən kəsmək lazımdır. Uşaqlıq saxlanıldıqda, estrogen və progestronun kombimasiyası təyin olunur.

Estrogen müxtəlif formalarda: vaginal kremlər, tablet və həlqələr şəklində, əsasən vaginal simptomlar olduqda; plastır, dəri spreyləri və gellər, həmçinin daxilə qəbul üçün tablet formasında təyin olunur. Kombinəolunmuş terapiya adətən daxilə qəbul üçün istifadə edilir. Gel və plastırların üstünlüyü, əlavə təsirlərinin az olmasındadır.

Hormonları qəbul etməzdən qabaq və onların istifadəsi zamanı, qadınlar requlyar olaraq süd vəzin müayinəsi və mammoqrafiyadan keçməlidirlər. Ürək xəstəlikləri olan pasientlər bu preparatları istifadə etməməlidir.

Perimenopauzada hormonoterapiyanı aşağıdakı hallarda təyin edirlər:

• istilikbasma, emosional pozğunluqlar;
• uşaqlıq yolunun quruluğu, sidikqaçırma (estrogenlərin yerli təsir göstərən formaları, məsələn, "Ovestin" şamı təyin olunur);
• yüksək risk faktoru olan pasientlərdə osteoporozun profilaktikası.

Aybaşı kəsildikdən sonra hormonlar aşağıdakı göstərişlərə görə təyin olunur:

• qısamüddətli qəbul üçün – emosional, kosmetik, vegetativ və digər pozğunluqların müalicəsi;
• uzunmüddətli qəbul üçün – osteoporozun, Alsheymer xəstəliyinin, depressiyanın, ürək xəstəliklərinin profilaktikası;
• uşaqlıq yolunda quruluğun və sidikqaçırmanın müalicəsi, seksual həyatın normallaşdırılması;
• pasientin həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması.

Adətən əvəzedici hormonoterapiya 3 və daha çox ilə təyin edilir.

Hormonal terapiya aşağıdakı vəziyyətlərdə əksgöstərişdir:

• estrogendənasılı orqanların (endometrium, süd vəzləri) xərçəngi;
• uşaqlığın aydın olmayan qanaxmaları;
• endometriumun əvvəllər müalicə olunmayan hiperplastik prosesi;
• aşağı ətraf venalarının trombozu;
• ürəyin işemik xəstəliyi;
• müalicə olunmayan arterial hipertenziya;
• qaraciyərin kəskin xəstəlikləri;
• porfiriya;
• fərdi uyğunsuzluq.

Nisbi əksgöstərişlər var ki, hormonları bu zaman ehtiyatla istifadə etmək lazımdır:

• klimaks vaxtı mioma;
• endometrioz və adenomioz;
• miqren;
• venaların əvvəllər keçirilmiş trombozu;
• triqliseridlərin konsentrasiyasının irsi mənşəli yüksəlməsi;
• öd kisəsində daşlar;
• epilepsiya;
• süd vəzi xərçəngi riskinin yüksək olması.

Klimaksda hormonların tətbiqi aşağıdakı hallarda məhdudlaşdırılır:

• yaşın 65-dən yuxarı olması;
• klimakterik sindromun əlamətləri olmadan, yalnız ürək xəstəliklərinin və ya demensiyanın profilaktikası məqsədilə istifadəsi (belə istifadənin xeyri sübut olunmayıb).

Hormonlar perimenopauzada – klimaksın ilk əlamətlərinin başladığı vaxtdan, menstruasiya kəsiləndən sonrakı bir il ərzində təyin edildikdə, yaxşı nəticə verir.

Təkcə estrogenlər, təkcə gestagenlər və ya onların kombinasiyası təyin edilə bilər. Uşaqlığı çıxarılmış qadınlara estrogenlərlə monoterapiya təyin olunur. Onlar daxilə fasiləli və ya daimi qəbul olunur, həmçinin gel və plastır şəklində istifadə edilir.

Klimaksın estrogenlərlə müalicəsi hamiləlikdən qorumur. Kontrasepsiya üçün kombinəolunuş preparatlar istifadə etmək lazımdır.

Estrogen qəbul etmiş qadınlarda aşağıdakı risklər var:

• öd kisəsində daşlar;
• triqliseridlərin yüksək səviyyəsi;
• qanın laxtalanmasının artması.

Gestagenlərlə monoterapiya (məsələn, Düfastonla), cərrahi müalicə tələb etməyən uşaqlıq mioması və adenomiozda və həmçinin uşaqlıq qanaxmalarında aparılır. Preparatlar tablet şəklində fasiləli rejimdə təyin edilir. Həmçinin pasientə tərkibində levonorgestrel olan ("Mirena") uşaqlıqdaxili spiral təklif oluna bilər.

Uşaqlığı saxlanılmış qadınlara tərkibində estrogen və gestagenlər olan, 2- və ya 3-fazalı kombinəolunuş kontraseptivlər (məsələn, Femoston), fasiləli və ya daimi sxemlə göstərişdir.

Kombinəolunmuş hormonal terapiya təyin olunmuş pasientlərin uzunmüddətli müşahidəsi, onlarda infarkt, insult, süd vəzi şişlərinin riskinin onları qəbul etməyənlərə nisbətən yüksək olmasını göstərir. Təkcə estrogen qəbul edilməsi, yalnız insult riskini artırır, infarkt və süd vəzi şişlərinə təsir etmir. Amma yalnız estrogenlərlə terapiya, endometrium – uşaqlığın selikli qişasının xərçəngi riskini artırır.

Son zamanlar aparılan tədqiqatlar göstərir ki, postmenopauzal dövrdə hormonal terapiya almış qadınlarda ürək-damar xəstəlikərinin riski artır. Hormonal terapiya barədə qərar, hər bir pasient üçün fərdi olmalı, onun xəstəlik tarixinə, əlamətlərin şiddətinə və həmçinin hormonların potensial xeyri və ziyanının qiymətləndirilməsinə əsaslanmalıdır.

Pasientin astenizasiyasında (zəifliyində), seksual disfunksiyada, kiçik ölçülü miomalarda və endometriumun əvvəl keçirilmiş hiperplastik proseslərində istifadə edilə bilən alternativ vasitələr də var. Bu, toxumalarda estrogen aktivliyinin requlyatoru olan, unikal effektli, toxumalarda estrogenlərin, gestagenlərin və androgenlərin təsirini təkrarlayan Tibolondur.

Bioidentik hormonal terapiya nədir?

Son zamanlar klimaksda tətbiq olunan bioidentik hormonal terapiyaya maraq artıb. Bioidentik hormonal preparatlar – təbii madələrin kimyəvi formuluna uyğun olan medikamentlərdi. Hormonlar laboratoriyada təbii bitkilərdən alınmış kimyəvi birləşmələri dəyişdirməklə yaradılır. Bu preparatların əksəriyyəti standartlaşdırılmayıb.

Bioidentik hormonal terapiyanın tərəfdarlarının fikrinə görə, krem və gel şəklində tətbiq edilən bu preparatlar, qaraciyərdə parçalanmayaraq, orqanizmə aktiv formada sovrulur, buna görə də onları tətbiq etməklə, sintetik yolla alınan hormonların əlavə təsirindən qaçmaq olar. Lakin bu istiqamətdə hələ elmi araşdırmalar aparılmamışdır.

Bəzi ölkələrdə antieyc (qocalma əleyhinə) proqramı üzrə bioidentik preparatların "kokteyli" təklif olunur. Lakin əksər hallarda belə reklamlar həqiqətə uyğun deyil. Hətta bu müalicənin geniş yayılmış olduğu ABŞ-da, onun yolunda çoxlu maneələr yaradılır.

Qeyri-hormonal preparatlarla müalicə etmək olarmı?

Tədqiqatlar göstərir ki, istilkgəlmələri depressiya və həyəcanın müalicəsi üçün istifadə olunan preparatlarla müalicə etmək olar. Məsələn, orta və ağır dərəcəli istilikbasmaların müalicəsində Paroksetin məsləhət görülür.

Alimlər hesab edirlər ki, ağır simptomların əmələ gəlməsində psixosomatika əsas rol oynayır. Məsələn, sübut olunmuşdur ki, klimaksı çoxuşaqlı analar, tək qalmış, dul qadınlara nisbətən yüngül keçirir. Belə pasientlərə fito antidepressantlar, ilk növbədə adi dazı otu (зверобой) məsləhət görülür. O, Deprim Forte adlı dərman preparatının tərkibinə daxildir. Sonuncu xroniki yorğunluqda, daimi əzginlikdə, yuxusuzluqda, zəiflikdə, qıcıqlandıqda, apatiya və digər emosional pozğunluqlarda göstərişdir.

İstilikgəlmələrin terapiyasında gestagen preparatlar da istifadə olunur. Lakin onları adətən qısa kurslarla təyin edib tədricən kəsirlər. Gestagenlərin uzunmüddətli qəbulu çəkinin artmasına gətirib çıxara bilər.

Ağır klimaks tez-tez osteoporozla müşayiət olunur. Onun profilaktika və müalicəsi üçün müxtəlif qruplardan olan preparatlar təyin olunur:

• fosamaks postmenopauzada sümük kütləsinin azalmasının qarşısını alır;
• raloksifen – estrogen reseptorlarının selektiv modulyatoru, sümüklərdə sınıq riskini azaldır;
• kalsitonin – burun spreyi, sümükləri, əsasən onurğanı gücləndirir, onların kompression sınığının qarşısını alır;
• bəzi hallarda paratireoid hormon istifadə oluna bilər.

Bəzi tədqiqatlarda klimakterik sindromun müalicəsində melatonin preparatı (Melaksen) yaxşı effekt göstərir. Onların təyini klimakterik əlamətlərdən tezliklə qurtulmağa kömək edir.

Alternativ müalicə üsulları

Məlumdur ki, hormonal preparatlarla əvəzedici terapiya klimaksın əlamətlərini, sidik ifrazındakı pozğunluqları zəiflədir, osteoporozun qarşısını alır. Lakin onun mənfi fəsadları – süd vəzi xərçəngi və ürək-damar xəstəlikləri riskinin artması, qadınları hormon qəbulundan imtina etməyə məcbur edir. Buna görə də, alimlər estrogenlərə elə alternativlər axtarırlar ki, o, şiş riskini artırmasın və sümükləri möhkəmləndirsin. Təklif olunan variantlardan biri də simisifuqadır.

Klopoqon

Klopoqon (simisifuqa) – tez-tez işlədilən bitki tərkibli əlavədir, hansı ki, istilikbasmaları azaldır. Lakin bu bitkinin kliniki sınaqları hələ tam başa çatmayıb. Bundan başqa, bu tədqiqatların bir çatışmazlığı da plasebo-nəzarətin olmamasıdır, yəni bəlli deyil, onun effekti müalicəvidir, yoxsa özünətəlqindir. Preparatın təsir mexanizmi də öyrənilib: bəllidir ki, simisifuqa ekstraktının hələ öyrənilməmiş komponenti estrogen-birləşdirən zülalla əlaqəyə girir.

Eyni zamanda, simisifuqanın istilikgəlmələrə təsiri, onun serotonin reseptorlarını blokada etmək qabiliyyəti illə əlaqədar olması inkar edilmir. Bundan başqa, eksperimentlərdə bu bitkinin sümük toxumasına təsiri də göstərilir. Lakin onun qaraciyərə mənfi təsiri də inkar edilmir.

Yuxarıda söylənilənləri nəzərə alaraq, fitoterapiya üzrə alman agentliyi simisifuqa preparatlarının (mediada "natural" və "qeyri-hormonal" kimi geniş reklam olunurlar) yarımildən artıq istifadəsini məsləhət görmür. Əlavə təsirlərinə ürəkbulanma, başgicəllənmə, ürəkdöyünmənin ləngiməsi və çox tərləmə aiddir. Simisifuqa preparatları bəzi ölkələrdə, məsələn, ABŞ-da çox nadir hallarda istifadə olunur.

Fitoestrogenlər

Bitki estrogenləri (fitoestrogenlər), məsələn, soya zülalı – klimaksda çox istifadə olunur. Onların effektivliyi haqqında məhdud məlumat var. Klimaksda fitoestrogenlər – təbii bitki mənşəli estrognlər (izoflavin) olub, təsiri sintetik estrogenlər kimidir. Maraqlıdır ki, aparılmış tədqiqatlarda süd vəzin xərçəngini keçirmiş qadınlarda soyanın təhlükəsizliyi sübut olunmamışdır, klimaksın əlamətlərinə nisbətən isə effektsizliyi barədə məlumtlar alınmışdır. Qidada soyanın mənbəyi soya paxlası, tofu, soya südü və unu ola bilər. Soya sousu və yağı izoflavonlar saxlamır.

Klimaks zamanı fitoterapiyanın effektivliyi barədə aparılan bir neçə tədqiqatda göstərilir ki, angelika, çəmən yoncası, primula otları və homeopatiya klimaksın müalicəsində istifadə oluna bilər, amma həkimlərin nəzarəti altında və çox ehtiyyatla ki, fəsadlar və digər dərman preparatları ilə qarşılıqlı təsir olmasın.

Klimaksın xalq təbabəti vasitələri ilə müalicəsi

Klimaksın müalicəsində dərman bitkilərindən aşağıda verilmiş qaydada istifadə etmək olar:

1. Yemişan bitkisindən 3 xörək qaşığı götürülür. 3 stəkan suda dəmlənir. Gün ərzində 3 dəfə, yeməkdən yarım saat qabaq qəbul edilir. Adi qaynadılmış su ilə qatışdırılıb zəif odda 5 dəqiqə qaynadılır. Sonra süzülür və gün ərzində 3 dəfə qəbul edilir.
2. Pişikquyruğu (Valerian) kökündən 1 xörək qaşığı götürülür. 200 qram qaynadılmış isti suda zəif odda 5 dəqiqə qaynadılır və sonra yarım saat dəmlənir, süzülür. 1 xörək qaşığından gündə 3 dəfə qəbul edilir.
3. Qırmızı çuğundur birin-birə nisbətində balla qarışdırılır və 3/1 stəkanda gündə 2 dəfə qəbul edilir. Klimakterik dövrdə qadınlarda orqanizmdə maddələr mübadiləsi, sinir sistemi dəyişilir.
4. 10 qabıqlı limon götürülür. 5 qabıqlı yumurta ilə ət çəkən maşından keçirilir. Bunlar 5-10 gün saxlanılır. Yumurtanın qabığını məhlul əridir. Əridəndən sonra 1 xörək qaşığından gündə 3 dəfə qəbul edilir.
5. Adaçayı (Şalfey) bitkisinin 1-2 xörək qaşığı 2 stəkan suya salınır və dəmlənir. Gün ərzində yeməkdən əvvəl qəbul edilir. Bu üsul həm klimaksa, həm də sonsuzluğa xeyirdir. Xüsusi effekti var. Eyni zamanda qıcolmanın qarşısını alır. Qocalıq prosesi də zəifləyir. Bunu bir sıra burun-boğaz iltihabları zamanı da istifadə etmək olar.
6. Çobanyastığı bitkisindən (romaşka) bir xörək qaşığı, 1 xörək qaşığı dazıotu, bir xörək qaşığı boymadərən götürülür. Bunlar bir-birinə möhkəm qarışdırılır. Sonra ümumi qarışıqdan bir xörək qaşığı götürülür. Bu qarışıq 300 qram suda dəmlənir. Bu məlhəmdən gündə 3 dəfə 1 xörək qaşığı qəbul edilir.
7. Çox gözəl effekt verir andız kökü. Andız kökünü gülxətmi və damotu (pustırnik və ya şirquyruğu) ilə qarışdırıb məlhəm düzəldilir. Onlar bərabər miqdarda götürülür və 300 qram suda zəif odda 5 dəqiqə qaynadılır, süzülür. Gündə 3 dəfə yeməkdən əvvəl qəbul edilir. Onu da vurğulayım ki, damotu sinir sistemini sakitləşdirən bitkidir.

Bu dövrdə zəli müalicəsi də olduqca effektivdir. Zəli bədəndə xüsusi nöqtələrə qoyulur. Qadın hətta birinci prosedurdan sonra sakitləşir, özündə yaxşılaşmanı hiss edir.

Klimaksda arı sancması və arı məhsullarından istifadə də çox təsirli xüsusiyyətə malikdir. Bal, çiçək tozu, arı zəhəri çox gözəl sakitləşdirici effekt verir.

Amerikanın komplimentar və alterativ təbabət milli mərkəzinin məlumatlarına əsasən, klimaksın simptomlarını yüngülləşdirmək üçün, meditasiya, akupunktura, hipnoterapiya, bioloji əksəlaqə üsulu, tənəffüs məşqləri (əsas da qarın presi əzələlərini istifadə etməklə aramlı tənəffüs) kimi qeyri-dərman üsulları uğurla istifadə oluna bilər. Yoqa çox xeyirlidir, o təkcə bədəni deyil, həm də ruhu məşq elətdirir.

 

Klimaksın qarşısını almaq mümkün deyil, amma onunla əlaqədar problemlərin riskini azaltmaq üçün tədbirlər görmək olar. Klimaks zamanı bəzi mikroelementlər və vitaminlər çox gərəklidir. Qadın hər gün qida ilə 1200-1500 mg kalsium, lazım gəldikdə isə kalsium tərkibli qida əlavələri və həmçinin 800 vahid D vitamini istifadə etməidir.

Düzgün qidalanma ilə çox asanlıqla sutkada 1000-1500 mg kalsium almaq olar. Belə ki, adi və ya yağsız südün 1 stəkanında 300 mg, bir stəkan kefirdə 400 mg, 100 g lososda 200 mg kalsium mikroelementi olur.

Eyni zamanda kalsium tərkibli qida əlavələri almaq olar. Kalsium karbonat tərkibli preparatlar ən uçuzudur, amma onlar bəzi qadınlarda köp verir. Optimal variant kalsium sitratlı əlavələrdi.

Bilmək lazımdır ki, qidanın və ya əlavənin bir porsiyasından 500 mg-dan artıq kalsium sovrulmur, ona görə də onun qəbulunu sutkaya bölmək lazımdır. Bu mikroelementin artıq dozalarını qəbul etmək olmaz, çünki o sidik daşı xəstəliyi verə bilər. Böyrək xəstəliyi olan qadınlar kalsium preparatlarını qəbul edərkən həkimlə məsləhətləşməlidirlər. Eyni zamanda vitamin D-nin dozası da çox olmamalıdır.

Klimaks zamanı dərinin vəziyyətinə nəzarət etmək vacibdir: onu masaj və aparat prosedurları ilə möhkələndirmək, xüsusi antieyc kremlərindən istifadə etmək və həmçinin günəşdən mütləq qorumaq lazımdır. Həmçinin dəri hüceyrələrini yeniləndirən yumşaq, yüngül qaşıma da xeyirlidir.

Nəhayət, klimaksın əlamətlərilə mübarizə aparmağa kömək edən bir neçə psixoloji məsləhət:

• bu dövrlərdə qadın artıq bilir ki, həyat yoldaşına nə verə bilər və cavabında nə ala bilər; əksər hallarda onun nəinki kişilərlə, həm də həyatla münasibətləri artıq oturuşmuşdur;
• bu yaşda seksual həyat barədə ona artıq çox şey bəllidir və o özünü bir qədər açıq apara bilər, ağıllı kişi üçün onunla söhbət daha maraqlıdır, nəinki cavan qızlarla;
• artıq uşaqlar böyümüşdür, bir qədər dincəlmək və köhnə arzuları həyata keçirmək olar;
• qadın öz qaydına qalar, qarderobunu, saçlarını, makiyajını təzələyə bilər, belə, o, özünəinamlı və gözəgəlimli olar;
• nəhayət ki, ətrafdakı insanlara fikir verməmək olar, klimaks – komplekslərdən azad olmaq və azadlıq qazanmaq deməkdir.

Beləliklə, özünə və sağlamlığına düzgün münasibət, klimaks kimi ömrün sadə olmayan dövrünü asan keçirməyə kömək edər.