Uşaqlıq boynu törəmələri son vaxtlar aktual problemə çevrilib. Bu onunla izah olunur ki, xoşxassəli şişlərin kifayət qədər yüksək bədləşmə riski var və bütün dünyada xərçəng xəstəliyindən ölənlərin sayı durmadan artır.

Müasir tibbin nəaliyyətlərinə baxmayaraq, uşaqlıq boynu şişlərinin vaxtında aşkarlanması qənaətbəxş deyil. Bu əsasən qadınların ginekoloji yardıma gec müraciət etməsi, pasientlərin öz-özünü müalicə etmə cəhdləri və ucqar rayon poliklinikalarında həkim çatışmazlığı ilə izah olunur.

Uşaqlıq boynunun hansı toxumaları şiş mənbəyi ola bilər?

Uşaqlıq qadının daxili cinsiyyət orqanlarına aiddir və anatomik olaraq boşluğu olan cisimdən və boyundan ibarətdir. O, müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir və epitellə örtülüdür, hansı ki, şişin yaranmasında əsas rol oynayır.

Boyun hissəsi, uşaqlığın silindr və ya konus formalı aşağı seqmentidir, hansı ki, servikal kanal vasitəsilə uşaqlıq yolu ilə əlaqələnir. Doğmamış qadınlarda uşaqlığın 1/3-ni boyun təşkil edir. Onun vəziyyəti, forma və ölçüsü yalnız fərdi xüsusiyyətlərdən deyil, həm də uşaqlıq yolu tağını saxlayan əzələlərin vəziyyətindən, pasientin yaşından, keçirilmiş hamiləlik və doğuşlardan asılıdır.

Uşaqlıq boynunun çox hissəsi kiçik çanaq boşluğunda yerləşir. Buna baxmayaq, onun aşağı hissəsi vaginaya açılır və adi vizual müayinədə görünür. Ona görə də, ginekoloji müayinə zamanı uşaqlıq boynunun vaginal hissəsinin vəziyyəti mütləq qiymətləndirilir, çünki əksər hallarda törəmələr burada yaranır. Bu bir neçə amillə izah olunur:

1. Boynun vaginal hissəsinin tez-tez infeksiyalaşması, o cümlədən onkopatogen virus ştamları ilə.
2. Bu hissənin doğuş və abort vaxtı, cinsi əlaqə və hətta bir qədər kobud müayinə etdikdə mikrotravmalara meylli olması. Təkrar zədələnmələr şişin böyümə ehtimalını artırır.
3. Uşaqlıq boynunun xarici hissəsini və servikal kanalın divarlarını örtən müxtəlif tip epitellər (yasti buynuzlaşmayan və vəzili) arasında keçidin olması. Selikli qişanın, məhz, bu hissəsi yüksək onkoloji riskə malikdir və onu transformasiya zonası adlandırırlar.

Uşaqlıq boynu şişi istənilən toxumadan inkişaf edə bilər: orqanın vaginal hissəsinin və ya servikal kanalın selikli qişasından, əzələ qatından, birləşdirici toxumadan... Və törəmənin histoloji tipinin təyin edilməsi, ilk növbədə proqnoz verməyə və bədləşmə ehtimalını qiymətləndirməyə imkan verir.

Uşaqlıq boynu xərçənginin növləri və təsnifat prinsipi

Xəstəliklərin beynəlxalq statistik təsnifatına (XBT-10) baxmayaraq, klinik praktikada servikal şişlərin təsvirində digər nomenklaturalardan da istifadə edilir. Onlar şişin mənşəyi və histoloji quruluşuna, şiş hüceyrəsinin bədxassəlilik dərəcəsinə əsaslanır.

Bütün törəmələr bəd- və xoşxassəli olmaqla iki qrupa bölünür. Bundan başqa, şişönü və fon xəstəlikləri – hüceyrələrin bədləşmə riskini artıran və aktiv dinamik müşahidə tələb edən, toxumaların lokal dəyişikliyi ayırd edilir. Belə vəziyyətlər daha çox selikli qişaya aid olur və qadının adi müayinəsi zamanı aşkar edilə bilər.

Əgər xərçəng aşkar olunarsa, əlavə olaraq TNM təsnifatı tətbiq edilir. Bunun üçün törəmənin invazivliyi, qonşu toxumaların prosesə cəlb olunması, regionar və uzaq metastazlar qiymətləndirilir. Bu, xəstəliyin mərhələsini təyin etməyə imkan verir.

Şişin böyümə tipindən asılı olaraq ekzofit (kənara çıxan) və endofit (dərinə gedən) növləri ayırd edilir. Sonuncular qonşu toxumalara münasibətdə invaziv və qeyri-invaziv ola bilər.

Histoloji təsnifat

Histoloji təsnifata əsasən uşaqlıq boynunun patoloji törəmələrinin bir neçə növü ayırd edilir:

• Epitelial mənşəli törəmələr (yastıhüceyrəli və vəzili tip). Ən çox yayılmış və əksər hallarda bədxassəlidir. Yastıhüceyrəli xoşxassəli şişlərə papillomalar, kondilomalar, yastı- və keçid-hüceyrəli metaplaziyalar aiddir. Bədxassəli yastıhüceyrəli karsinomalar isə buynuzlaşan, buynuzlaşmayan, verrukoz və papillyar tipdə olur. Vəzili şişlərə servikal polip, müller papilloması, vəzili displaziya və carsinoma in situ, adenokarsinomanın müxtəlif növləri aiddir.
• Stromal (mezenximal) mənşəli şişlər. Əksər  hallarda leyomiomalara, leyomiosarkomalara, endometrial və endoservikal stromal sarkomalara, embrional rabdomiosarkomaya rast gəlinir.
• Əzələ qatından inkişaf edən uşaqlıq boynu mioması.
• Tərkibində epitelial və stromal elementlər olan qarışıq tipli şişlər.
• Digər tip törəmələr: limfoma, mavi və melanosit nevusu, melanoma, teratoma və digərləri.
• Müxtəlif orqanlardan gələn metastatik şişlər.

Qadında hər hansı törəmənin aşkar olunması, təkrari histoloji müayinələr və dinamik müşahidə tələb edir. Bu, hüceyrələrin bədləşməsi və digər şiş ocaqlarının yaranmasının vaxtında diaqnostikası üçün vacibdir.

Uşaqlıq boynu şişlərinin yaranma səbəbləri

Hazırda uşaqlıq boynu şişləri və şişönü vəziyyətlərin inkişafında insanın papilloma virusunun bir neçə növünün patogenitik rolu sübut olunmuşdur. Onlar, epitelial şişi olan pasientlərin əksəriyyətində aşkarlanır.

Amma eyni zamanda, bu törədici ilə yoluxma hələ xəstəliyin 100% inkişaf etməsi demək deyil. İnsanın papilloma virusunun daşıyıcılığı, epitelial hüceyrələrdə displastik proseslərin yaranma riskini ciddi şəkildə artırır. Və bu zaman yaranan hətta ən kiçik xoşxassəli şiş, zaman keçdikcə bədləşə bilər.

Digər şəraityaradıcı və potensial onkopatogen faktorlara aiddir:

• cinsi yolla keçən xəstəliklər, hətta pasientdə infeksiyanın əlamətləri aydın olmasa belə;
• fəsadlı doğuşlar, tibbi abortlar və invaziv müyinələr zamanı uşaqlıq boynunun zədələnməsi;
• hiperestrogeniyanın üstünlüyü ilə gedən dishormonal pozğunluqlar, hansı ki, yumurtlıqların, hipotalamo-hipofizar sistemin xəstəliklərində, aparılan müalicə və digər səbəblərdən ola bilər;
• uşaqlıq yolunun disbiozu, tez-tez aparılan gigiyenik sprinsevasiya, yaş dəyişiklikləri fonunda yaranan xroniki və residivləşən vaginit və servisitlərin olması;
• birincili və ikincili immunodefisit vəziyyətlər;
• siqaretçəkmə, bu zaman nəfəslə alınan kanserogen madələr servikal kanalın vəzləri ilə ixrac olunur;
• artıq radiasion yük – məsələn, şüa terapiyası və ya peşə zərərləri;
• toksiki və potensial kanserogen birləşmələrlə requlyar kontakt – məsələn, neft-kimya, dəmir emalı zavodlarının işçilərində.

Bəzi hallarda onkopatologiyaya irsi meyl izlənilir.

Kliniki əlamətlər

Kiçik şişlər adətən heç bir xarici simptomlar vermir. Onlar profilaktik, skrininq və ya təsadüfü ginekoloji baxışlar zamanı aşkarlanır. Şikayətlərin olmaması, həkimə vaxtında müraciət edilməməsinin və həkim təyinatının yarımçıq yerinə yetirilməsinin əsas səbəbidir. Qadının özünü belə aparması, uşaqlıq boynu xərçənginin gec aşkarlanmasının və proqnozun pisləşməsinin əsas səbəbidir.

Şikayətlərin olması adətən fəsadların yaranmasından və ya şişin böyük ölçülərə çatmasından xəbər verir. Törəmələr sinir uclarını sıxa bilər, uşaqlıq boynundan ətraf toxumalara keçər, parçalanar, yaralanar, zədələnə bilər. Bütün bunlar da adətən müəyyən simptomlarla müşayiət olunur. Amma bu əlamətlər qeyri-spesifik xarakter daşıyır və çox vaxt qadın tərəfindən digər ginekoloji və hətta uroloji xəstəliklərin əlaməti kimi qəbul edilir və öz-özünü müalicəyə səbəb ola bilər.

Uşaqlıq boynu şişinin ən ehtimal olunan simptomları:

• Uşaqlıq yolunun dibində və ya qarnın aşağısında cinsi əlaqə zamanı diskomfort və ya ağrı hissi.
• Daimi olmayan atsiklik qanlı ifrazat, hansı ki, şişin səthinin zədələnməsi, onun parçalanması zamanı olur. Onun həcmi tək-tük qan laxtalarından tutmuş, profuz qanaxmaya qədər dəyişə bilər.
• Qarnın aşağısında, düz bağırsaqda, omada daimi xarakterli ağrılar. Bu şişin böyüməsi və inkişafı, sinir uclarını basması, qonşu orqanların yerdəyişməsi və reaktiv iltihablaşması ilə əlaqədar ola bilər.
• İrinli və ya sarı rəngli şəffaf vaginal ifrazat. Bədxassəli şişin parçalanması isə pis qoxulu ifrazatla müşayiət olunur.
• Xarici cinsiyyət orqanlarının ödemi, varikozu və aşağı ətrafların asimmetrik limfostazı. Onlar limfatik və venoz düyünlərin iri şiş və ya metastazla zədələnmiş limfa düyünlərinin konqlomeratı ilə basılması zamanı yaranır.

Şiş sidik kisəsinə və ya düz bağırsağa sirayət edərsə, bu orqanların funksiyalarının pozulması əlamətləri yarana bilər. Həmçinin düz bağırsaq və sidik kisəsi fistulaları da formalaşa bilər. Uşaqlıq boynunun hətta ən böyük xoşxassəli şişləri, belə simptomlar vermir, bu invaziv xərçəngin əlamətidir.

Diaqnostika

Kiçik ölçülü şişlərdə simptomların azlığı və ya heç olmaması onlara dəqiq diaqnoz qoymağa imkan vermir. Həkim özü də baxışsız, instrumental və laborator müayinələrsiz şişin olub-olmaması, onun mərhələsi, proqnozu haqqında dəqiq məlumat verə bilməz.

Uşaqlıq boynu şişlərinin əsas müayinə mütodları:

1. Güzgülərlə aparılan ginekoloji baxış, uşaqlıq boynunun xarakterini, ölçülərini, vəziyyətini və hərəkətliliyini qiymətləndirməyə, onun görünən hissəsində patoloji törəmələri, servikal kanalın xarici dəliyindən gələn ifrazatı görməyə imkan verir.
2. Uşaqlığın ölçülərini, konturlarını və hərəkətliliyini qiymətləndirməyə imkan verən bimanual müayinə.
3. Rektovaginal müayinə – şişn düz bağırsağa sirayətinə şübhə olduqda və ya vaginal baxışı tam aparmaq mümkün olmadıqda, məsələn, qızlıq pərdəsi tam olduqda aparılır.
4. Yaxmanın onkositologiyaya götürülməsi, hansı ki, xərçəngin erkən mərhələlərdə aşkarlanmasının skrininqidir. Papanikolauya görə yaxmanın götürülməsi və Pap-test.
5. Geniş kolposkopiya – uşaqlıq boynuna kolposkopun böyüdücüsü ilə baxma. Xüsusi testlər və çox vaxt biopsiya götürməklə tamamlanır.
6. Hədəf biopsiya – şiş toxumasından bilavasitə material götürüb histoloji və histokimyəvi müayinəyə göndərilir. Böyük ölçülü törəmələrdə material bir neçə yerdən götürülür.
7. Selektiv diaqnostik qaşınma.
8. Uşaqlıq cisminin və boynunun, kiçik çanaq orqanlarının və regionar limfa düyünlərinin USM-i.
9. Rentgenoqrafiya.
10. Yüksək informativli müayinə metodları – KT və/və ya MRT. Böyüyən şişin ölçülərini, qonşu orqanların və kiçik çanağın limfa düyünlərinin vəziyyətini təyin etməyə imkan verir.

Lazım gələrsə sistoskopiya, rektoromanoskopiya təyin olunur. Aydın bədxassəli invaziv şiş olarsa, uzaq metastazlar axtarılır.

Bəzi klinikalarda virusoloji müayinələrlə insanın papilloma virusunun tipləri təyin olunur. Bunun üçün adətən PCR istifadə edilir. Belə diaqnostikaya göstəriş yastıhüceyrəli şişlər, displaziyalar, sitoloji müayinədə tapılan və təsnif olunmayan atipik hüceyrələrdi.

Müalicə

Törəmələr geriyə inkişaf etməyə meylli deyillər. Buna görə də, uşaqlıq boynu şişləri əsasən cərrahi üsulla müalicə olunur. Müdaxilənin həcmi, törəmənin histoloji tipini və bədliyini dəqiqləşdirdikdən sonra təyin edilir.

Xaric edilmiş toxumalar təcili sitoloji müayinəyə göndərilir və əgər bu zaman bədxassəlik əlamətləri aşkarlanarsa, müdaxilənin həcmi artırılır və əməliyyatdan sonra şişəleyhinə müalicə təyin edilir.

Konservativ terapiya yalnız iltihab, infeksiya və digər fəsadların korreksiyası, predoperasion dövrdə pasientin vəziyyətini stabilləşdirmək üçün istifadə edilir. Həmçinin uşaqlıq boynunun fon xəstəliklərinin də qeyri-cərrahi üsullarla müalicəsinə icazə verilir. Bu zaman 4 həftəlik kompleks müalicədən sonra, xəstəliyin dinamikası qiymətləndirilir və əməliyyatın vacibliyi həll olunur.

Şişin çıxarılması müxtəlif üsullarla aparıla bilər. Kiçik xoxassəli şişləri və hətta birinci mərhələdə olan (in situ) xərçəngi azinvaziv üsullarla çıxarırlar. Bu, kriodestruksiya, elektroekssiziya, lazer vaporizasiyası, radiocərrahiyyə ola bilər. Belə əməliyyatlar orqansaxlayıcıdırlar.

Ağır displaziyalarda və şişin invaziv böyüməsində, adətən uşqlığın Vertheym üsulu ilə geniş ekstirpasiyası aparılır. Bu zaman parametral, paravezikal, pararektal və paravazal toxumalar, regionar limfa düyünləri, uşaqlıq yolunun yuxarı üçdə biri də çıxarılır.

Belə əməliyyat adətən onkoginekoloji şöbələrdə aparılır və şüa terapiyası ilə tamamlanır. Şüalanma həm predoperasion, həm də postoperasion dövrlərdə aparılır. Bəzi hallarda, yanaşı sitostatik terapiyaya göstəriş yaranır.

Şişin qonşu orqanlara keçməsi və uzaq metastazlar verməsi, cərrahi üsulların imkanını azaldır. Bu zaman, şişin böyüməsini və ağrı sindromunu azaltmaq məqsədilə şüa və ya kombinəolunmuş (radio- və kimya-) terapiya istifadə olunur. Belə müalicə əsaən palliativ xarakter daşıyır, çünki, xəstəlikdən tamamilə qurtulmağa imkan vermir.

Proqnoz

Uşaqlıq boynu törəmələrində proqnoz onların tipindən, xarakterindən və inkişaf sürətindən, şişin tam xaric olunma imkanından asılıdır. Mezenximal şişlər nadir halda bədləşir və proqnostik cəhətdən qənaətbəxş hesab olunur.

Sadə papillomalar və servikal poliplər də əksər hallarda həyat üçün təhlükə törətmir. Amma şişönü və fon vəziyyətlərinin inkişafı ilə nticələnən insanın papilloma virusunun onkopatogen tipləri ilə yoluxma, xüsusi diqqət və dinamik müşahidə tələb edir.

Bədxassəli şişlərdə diaqnozun vaxtında qoyulması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ən əlverişli variant, uşaqlıq boynu xərçənginin in situ mərhələsində aşkarlanmasıdır. Bu zaman xəstələrin 5 illik yaşama göstəricisi 95-99%-dir.

Şiş hüceyrələrinin selikli qişa hüdudlarından kənara çıxması, invaziya və metastaz verməyə meylli olması – pasientlərin tam sağalma ehtimalını azaldır. Uşaqlıq boynu xərçənginin 2-ci mərhələsində, parametral toxumanın infiltrasiyası və ya şişin uşaqlığın cisminə və uşaqlıq yolunun divarlarına keçməsi yaxşı deyil.

Hətta uğurla keçirilmiş radikal əməliyyat və yanaşı aparılan şüa terapiyasında 5 illik yaşama göstəricisi artıq 55-60% təşkil edir. Və xərçəngin 4-cü mərhələsində olan paientlərin yalnız 10%-i 5 ildən sonra sağ qalır.

Profilaktika

Profilaktik tədbirlər ilk növbədə bədxassəli şişlərin əmələgəlmə riskini azaltmağa yönəlir. Onlara aiddir:

1. Cinsi həyatın gigiyenası, təhlükəsiz seks və cinsi yolla keçən xəstəliklərin vaxtında və tam müalicəsi.
2. Siqaretdən imtina.
3. Requlyar olaraq ginekoloqun qəbulunda olmalı. Risk qrupunda olan qadınlar təkcə baxışdan keçmir, həm də onkositologiyaya yaxma verir. Hər hansı bir dəyişikliyin olması requlyar kolposkopik müayinə aparılması üçün əsasdır.
4. Qız uşaqlarının papillomavirus infeksiyasına vaksinasiyası.
5. İPV (insanın papilloma virusu) əlaməti aşkarlandıqda virusoloji müayinə.

Uşaqlıq boynu törəmələri – onkoginekologiyanın ən aktual problemlərindəndir. Erkən aşkarlandıqda və vaxtında tam müalicə olunduqda, onların hamısı müalicəyə tabe olur. Buna görə də, qadınlar üçün profilaktik baxışlar təkcə reproduktiv sağlamlığın deyil, həm də həyatın qorunmasının əsasında durur.